4. Биосфер гэж юу вэ?
Биосфер нь био-амь, амин сфер-бүрхүүл, хүрээ гэсэн
утгатай Грек үг юм. Биосфер буюу дэлхийн амин
мандал гэдэг нь дэлхийн бөмбөрцгийн орчин тойронд
амьд биет ба түүний үйл ажиллагаагаар үүссэн энерги
түгэж байгаа орон зайн хүрээ буюу мандлыг ийнхүү
нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл бид амьдралын бүхий л үйл
ажиллагааг тэтгэн дэмжигч, түүнд амьдрал үргэлжлэх
байнгын боломжтой, амьд биесүүдийг бүхэлд нь
багтаасан, идэвхтэй биомасс бүхий дэлхийн гадаргууг
орчин үеийн биосфер буюу экосфер хэмээх
ойлголтонд багтаан судалж байна.
7. Биосфер нь 4.6млрд жилийн өмнө үүссэн, 6* 1012 тонн
жинтэй, 1,083*10Км3 эзэлхүүнтэй, 510,2 Км2
талбайтай.
Шим мандлын хил хязгаарыг амьд бие тархсан дээд
давхрагуудаар зааглаж тогтоодог. Амьд биес газрын
гүнд 4км хүртэл, Бактериуд далайн гүнд 10-11км
хүртэл, агаар мандалд 20-25км-ийн өндөрт хүртэл
тохиолддог. Биосфер дэх амьд организмын жин нь
2,4*1012 тонн.
8. Биосферын шинжүүд
Мэдрэхүйц хэмжээний шингэн байдалтай усыг
агуулсан
Хүрэлцэхүйц хэмжээний нарны энерги орж ирсэн
Биосфер дахь хатуу, шингэн, хийн байдалтай
бодисууд хоорондоо холилдсон хэлбэрээр
холилдоогүй нь харилцан бие биетэйгээ үйлчлэлцэн
нөлөөлөхөөр хэмжээний ойр зайд оршдог.
9. Биосферын тухай онол
таамаглалууд
Биосфер хэмээх нэршил , биосферын тухай ойлголтыг
анх 1875 онд Австрийн геологич Эдуард Зюсс , 1809
онд Францын байгаль судлаач Жан Батист Ламарк,
1926 онд Оросын эрдэмтэн Владимир Иданович
Вернадский нар өөрсдийн бичсэн тухайн үеийн
геохимийн судалгааныхаа бүтээлүүдэд анх үндэслэж,
биосферын сургаалыг боловсруулахад үнэтэй хувь
нэмэр оруулжээ.
10. Эдуард Зюссын үзэл
баримтлалаар:
Дэлхий ертөнц хөрөх тутамд түүний гадаргуугын
талбай, радиус багтаамж аажмаар багассаны үр дүнд
үүсэн бий болсон чулуулаг буюу шахагдан үелэн
давхарлаж тогтсон байдаг үзэл баримтлалыг 19р
зууны үед дэлгэрсэн Контракционы таамаглал д
дэвшүүлж байжээ. Эдуард Зюсс амьд биес байгаа
орчинг Атмосфер, Гидросфер, Литосфер хэмээх 3
орчинг хамааруулж ойлгож байжээ.
11. Ж.Б. Ламарк
Геохимийн талаар бичсэн бүтээлдээ дэвшүүлж
байсан газар дэлхийн хөгжлийн талаарх суут
сэтгэлгээ нь хэдийгээр нилээд хуучинсаг боловч
тухайн үедээ нэн тэргүүлэх чиглэлтэй байсныг түүхэн
баримт болгон тэмдэглэсэн байдаг.
В.И.Вернадский: биосфер хэмээх нэршлийг сэргээн
хэрэглэж, түүний судалгааны асуудлыг цэгцлэн
биосферын тухай шинжлэх ухааны үндсийг тавьжээ.
Биосфер нь амьд биес , амьд бодисыг бүхэлд нь
багтаасан дэлхийн бөмбөрцгин хэсэг бөгөөд түүнд
байнгын амьдрал явагдах боломжтой байдаг
хэмээжээ.
12. Биосферийн хөгжлийн түүх
Орчин үеийн дэлхий ертөнцийн нүүр царай амьд бие
махбодийн амьдралын үйл ажиллагааны үр дүнд 3
тербум жилийн өмнөөс эхэлсэн түүхтэй хэмээн үздэг.
Газар дэлхий дээрх анхны амьд биес анаэроб орчинд
амьдарч чаддаг байжээ. Ийм амьд биес одоо ч
байгаа.
Анхны атмосферийн химийн найрлага орчин үеийхээс
эрс өөр байсан гэж үздэг ба анхны атмосферт
хүчилтөрөгч бараг байсангүй дээд хэмжээ нь 0.1 хувь
харин нүүрсхүчлийн хий, метан, азотын янз бүрийн
нэгдлүүд байжээ.
13. Биосферын хөгжлийн түүхэнд 600 сая гаруй жилийн
тэртээгээс 3дагч галавын эхэнд эволюцын нэлээд
чухал үйл явц эхлэн явагдсан байна. Энэ нь тив
дэлхийд амьд биес тархан суурьшсан явдал юм.
Анхных нь:
• Доод авто ургамлууд
• Цоргот ургамлууд 500 сая
• Нүцгэн үрт ургамлууд 350 сая
• Цэцэгт буюу Бүрхүүл үрт ургамлууд 100 сая жилийн
тэртээгээс тус тус бий болсон гэдэг. Эх газарт дээд
ургамал дэлгэрсэн явдлыг атмосферийн найрлагад
хүчилтөрөгчийн хий их болсонтой холбож үздэг.
14. Биосферын бохирдол
Бохирдол гэдэг нь ирж буй энергийн
хувиарлалт, радиацын түвшинг гадаад орчны
физик химийн шинж, амьд бие махбодын
амьдрах хэвийн нөхцөл зэрэгийг шууд ба
дамын аргаар өөрчилж буй гадаад орчны
зохисгүй өөрчлөлтийг хэлнэ.
17. Агаарын бохирдол
Агаарын бүтэц шинж чанар өөрчлөгдөхийг агаарын
бохирдолт гэх бөгөөд энэ нь хүний эрүүл мэнд,
амьтан, ургамал, барилга байгууламж,экосистэм
болон цаг уурын өөрчлөлтөнд нөлөөлнө. Агаарын
бохирдолтыг:
• Байгалийн ба
• Хүний техникийн гаралтай гэж ангилна.
18. Байгалийн гаралтай агаарын бохирдол
нь байгалийн үйл явцаар, галт уул
дэлбэрэх, уулын чулуулаг элэгдэх,
хээрийн болон ойн гал түймэр, амьд
биеийн задрал хуй салхиар үүснэ.
Хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй
агаарын бохирдол нь аж үйлдвэр,
тээвэр дулааны цахилгаан станц, орон
сууцны галлагаа, хөдөө аж ахуйн үйл
ажиллагааны явцад янз бүрийн хорт
бодис агаарт хаягдсанаас үүсдэг.
20. Усны бохирдол
Одоогийн байдлаар хүн төрөлхтөн нийт усны нөөцийн
54 ашиглачихсан байна. Эрдэмтдийн тооцоолсноор
2025 он гэхэд цэвэр усны нөөцийн 70 хэрэглэсэн
байна. Энэ маягаар үргэлжилбэл 2070 он гэхэд манай
дэлхийн гадарга цэвэр усны нөөцгүй болох аюул
тулгараад байна.
21. Усны чанарын ангилал Гол мөрний усны цэврийн
зэргийг голын усны чанарын индексээр илэрхийлэнэ.
Энэхүү индекс нь аммианы болон нитратын азот,
эрдэс, фосфор, периматын эсэлдэх чанар жинлэгдсэн
бодисын усан дахь агууламжийг усны чанарын
стандартад заагдсан зөвшөөрхүйц дээд агууламжтай
харьцуулан бохирдлын төвшинг зэрэгт хувааж 5-25
баллаар дүгнэж үнэлнэ. Усны чанарыг дараах
зэрэглэлд хуваадаг.
22. Үүнд:
• 1-р зэрэг маш цэвэр /5-7 балл/
• 2-р зэрэг боломжийн цэвэр /8-12 балл/
• 3-р зэрэг бага бохирдолтой /13-17 балл/
• 4-р зэрэг бохирдсон /18-22 балл/
• 5-р зэрэг маш бохирдсон /22-оос дээш балл/
Манай орны гол мөрөн бүхэлдээ 1-3-р зэрэгт
хамрагдаж байна. Төв азийн гадагш урсацгүй ай
савийн голууд бусад ай савынхаас илүү цэвэр цэнгэг
юм. Энэ ай савийн нийт голын 50 орчим хувь нь маш
цэвэр ба боломжийн цэвэр зэрэгт багтаж байгаагийн
зэрэгцээ бусад ай савийн ижил зэрэгт хамрагдах
голынхоос нэгээс хоѐр баллаар илүү байна.
23. Усны бохирдол 400 гаруй бодис усыг бохирдуулдаг
бөгөөд ус бохирдуулагчдыг үндсэнд нь химийн,
биологийн, физикийн гэж 3 ангилдаг.
Химийн бохирдуулагчдад нь хүчил, шүлт, давс,нефть,
нефтийн бүтээгдэхүүнүүд, пестицид, хүнд металлууд,
фенол г.м
Биологийн бохирдуулагчдад нь нян, вирус, замаг,
бусад эмгэг үүсгэгчид, хөвд хөгцийн мөөгөнцөр г.м
Физикийн бохирдуулагчдад нь цацрагч идэвхит
бодисууд, хөвөгч хатуу хэсгүүд, шавар, дулаан г.м
26. Ашигласан хэвлэл
Д. Батсайхан Экологийн лекцийн эмхтгэлүүд 2010 он
Х. Тэрбиш, А. Адъяа Экологи 2009 он
О. Шагдарсүрэн Экологийн үндсүүд 1999 он
