Sommaire
1. Les adjectifs qualificatifs
2. Comparatif et superlatif
3. L’ablatif absolu
4. Les participes
5. La proposition infinitive
GGP, LCS, 2022-2023
Les adjectifs qualificatifs en latin (1)
Règle fondamentale : les adjectifs, quelle que soit leur
classe, s’accordent toujours en cas, genre et nombre avec
le nom qu’ils qualifient.
En latin, il existe deux classes d’adjectifs :
1. Les adjectifs de la première classe qui suivent la première
déclinaison (pour le féminin) et la deuxième déclinaison (pour le
masculin et le neutre).
2. Les adjectifs de la seconde classe qui suivent la troisième
déclinaison. Notons que, pour ces adjectifs, le masculin et le
féminin sont identiques.
GGP, LCS, 2022-2023
Les adjectifs qualificatifs en latin (2)
Les adjectifs de la première classe
• Bonus, bona, bonum (sur le modèle de dominus, de rosa et
de templum) : bon, bonne.
• Liber, libera, liberum (sur le modèle de puer) : libre.
• Pulcher, pulchra, pulchrum (sur le modèle de ager) : beau,
belle.
GGP, LCS, 2022-2023
Masculin Féminin Neutre
N. Sing. Bonus Bona Bonum
V. Sing. Bone Bona Bonum
Acc. Sing. Bonum Bonam Bonum
G. Sing. Boni Bonae Boni
D. Sing. Bono Bonae Bono
Ab. Sing. Bono Bona Bono
N. Pl. Boni Bonae Bona
V. Pl. Boni Bonae Bona
Acc. Pl. Bonos Bonas Bona
G. Pl. Bonorum Bonarum Bonorum
D. Pl. Bonis Bonis Bonis
Ab. Pl. Bonis Bonis Bonis
Masculin Féminin Neutre
N. Sing. Liber Libera Liberum
V. Sing. Liber Libera Liberum
Acc. Sing. Liberum Liberam Liberum
G. Sing. Liberi Liberae Liberi
D. Sing. Libero Liberae Libero
Ab. Sing. Libero Libera Libero
N. Pl. Liberi Liberae Libera
V. Pl. Liberi Liberae Libera
Acc. Pl. Liberos Liberas Libera
G. Pl. Liberorum Liberarum Liberorum
D. Pl. Liberis Liberis Liberis
Ab. Pl. Liberis Liberis Liberis
Masculin Féminin Neutre
N. Sing. Pulcher Pulchra Pulchrum
V. Sing. Pulcher Pulchra Pulchrum
Acc. Sing. Pulchrum Pulchram Pulchrum
G. Sing. Pulchri Pulchrae Pulchri
D. Sing. Pulchro Pulchrae Pulchro
Ab. Sing. Pulchro Pulchra Pulchro
N. Pl. Pulchri Pulchrae Pulchra
V. Pl. Pulchri Pulchrae Pulchra
Acc. Pl. Pulchros Pulchras Pulchra
G. Pl. Pulchrorum Pulchrarum Pulchrorum
D. Pl. Pulchris Pulchris Pulchris
Ab. Pl. Pulchris Pulchris Pulchris
Les adjectifs qualificatifs en latin (3)
Les adjectifs de la deuxième classe
• Omnis, omne (sur le modèle de civis et de mare): tous, toutes.
Ablatif singulier en -i. Génitif pluriel en -ium. Nominatif, vocatif et accusatif pluriels
neutres en -ia.
• Ingens, ingentis (sur le modèle de civis et de mare) : immense.
Ablatif singulier en -i (choses) ou en -e (personnes). Génitif pluriel en -ium.
Nominatif, vocatif et accusatif pluriels neutres en -ia.
• Vetus, veteris (sur le modèle de rex) : vieux.
Ablatif singulier en –e. Génitif pluriel en -um. Nominatif, vocatif et accusatif pluriels
neutres en -a.
GGP, LCS, 2022-2023
Masculin / féminin Neutre
N. Sing. Omnis Omne
V. Sing. Omnis Omne
Acc. Sing. Omnem Omne
G. Sing. Omnis Omnis
D. Sing. Omni Omni
Ab. Sing. Omni Omni
N. Pl. Omnes Omnia
V. Pl. Omnes Omnia
Acc. Pl. Omnes Omnia
G. Pl. Omnium Omnium
D. Pl. Omnibus Omnibus
Ab. Pl. Omnibus Omnibus
Masculin / féminin Neutre
N. Sing. Ingens Ingens
V. Sing. Ingens Ingens
Acc. Sing. Ingentem Ingens
G. Sing. Ingentis Ingentis
D. Sing. Ingenti Ingenti
Ab. Sing. Ingenti / ingente Ingenti
N. Pl. Ingentes Ingentia
V. Pl. Ingentes Ingentia
Acc. Pl. Ingentes Ingentia
G. Pl. Ingentium Ingentium
D. Pl. Ingentibus Ingentibus
Ab. Pl. Ingentibus Ingentibus
Masculin / féminin Neutre
N. Sing. Vetus Vetus
V. Sing. Vetus Vetus
Acc. Sing. Veterem Vetus
G. Sing. Veteris Veteris
D. Sing. Veteri Veteri
Ab. Sing. Vetere Vetere
N. Pl. Veteres Vetera
V. Pl. Veteres Vetera
Acc. Pl. Veteres Vetera
G. Pl. Veterum Veterum
D. Pl. Veteribus Veteribus
Ab. Pl. Veteribus Veteribus
Comparatif et superlatif (1)
+Le comparatif
Pour former le comparatif :
- On isole le radical de l’adjectif (on prend l’adjectif au génitif
singulier, on enlève la désinence).
- On ajoute–ior, –ioris (pour le masculin et le féminin), –ius, –oris (pour
le neutre).
Exemple : Doctus, a, um > docti > doct/i > doctior, doctioris ; doctius,
oris. Ou encore : Fortis, e > fortis > fort/is > fortior, ioris; fortius, ioris.
GGP, LCS, 2022-2023
Comparatif et superlatif (2)
NB : le complément du comparatif peut être :
1) Une proposition : Doctior est quam putas. Il est plus savant que tu
ne penses.
2) Un adjectif : Fortior quam prudentior est. Il est plus courageux que
prudent.
3) Un nom : il se met alors à l’ablatif ou est introduit par quam et
reste au nominatif. Doctior Petro est. Doctior quam Petrus est. Il
est plus savant que Pierre.
GGP, LCS, 2022-2023
Comparatif et superlatif (3)
+Le superlatif
Pour former le superlatif :
De nouveau, on prend l’adjectif au génitif singulier et on isole le radical en
enlevant la désinence du génitif singulier. On ajoute –issimus, a, um.
Exemple : doctus, a, um > doct> doctissimus, a, um.
Attention les adjectifs en –ER ont un superlatif en –errimus,a,um.
Ex : Pulcher,pulchra, pulchrum > pulch> pulcherrimus, a, um.
Les adjectifs qui se terminent en –ILIS ont un superlatif en – illimus.
Ex. diffĭcĭlis, e > difficil> difficilimus
GGP, LCS, 2022-2023
Comparatif et superlatif (4)
NB : le complément du superlatif peut :
1) Être introduit par ex + Ablatif. Ex : Haec altissima ex arboribus.
(arbor, arboris, f. : arbre ; altus, a, um : haut, élevé ) C’est le plus
grand des arbres.
2) Être au génitif. Ex : Haec altissima arborum est.
Attention : il y a des comparatifs et des superlatifs irréguliers.
Ex : magnus, a, um (grand) > major, majus > maximus, a, um.
Multi, ae, a (nombreux, beaucoup)> plures, plures, plura > plurimi,
ae, a
GGP, LCS, 2022-2023
Comparatif et superlatif (5)
+Exemples pris chez Cicéron (De Officiis, I, XXXII) :
(Haec) deliberatio est omnium difficillima. Cet examen est
plus difficile de tous.
Cum est maxima imbecillitas consilii. Alors que la fragilité
du jugement est la plus grande.
(Eae res) maiori parti pulcherrima videntur. Ces choses sont
les plus belles aux yeux du plus grand nombre.
GGP, LCS, 2022-2023
L’ablatif absolu (1)
+L’ablatif absolu est une construction grammaticale propre
au latin et assez fréquente.
+L’absolu absolu est composé d’un nom (ou pronom) à
l’ablatif et d’un participe (passé ou présent) qui est aussi à
l’ablatif. Le nom (ou pronom) est sujet du participe, lequel
est donc accordé, en genre et en nombre, avec lui.
ABLATIF ABSOLU = nom à l’ablatif + participe à l’ablatif
GGP, LCS, 2022-2023
L’ablatif absolu (2)
+L’ablatif absolu joue le rôle d’un complément circonstanciel
dans la phrase.
Prenons quelques exemples :
Romulo regnante, Sabinae raptae sunt. Romulus régnant (sous le
règne de Romulus) les Sabines furent enlevées.
Interfecto duce, milites fugerunt. Le chef ayant été tué, les soldats
s’enfuirent.
Cicerone consule, Catilina conjurationem fecit. Cicéron étant consul
(sous le consulat de Cicéron, Catilina fit une conjuration).
GGP, LCS, 2022-2023
L’ablatif absolu (3)
Exemple tiré du texte de Cicéron :
« ineunte adulescentia »
Ineo, ire, ii, itum : commencer. Verbe construit à partir du verbe
irrégulier eo, ire, ii, itum (aller). Participe présent : Iniens, ineuntis.
Adulescentia, ae, f. : la jeunesse.
Autre exemple :
« ineunte vere »
Ver, veris, n. : le printemps.
GGP, LCS, 2022-2023
Les participes (1)
Petit rappel sur les participes latins : il y a deux types de
participe.
1) Le participe parfait passif (participe passé)
Il se présente comme un adjectif qualificatif de la première classe (de
type : bonus, bona, bonum). Il se forme de la façon suivante :
- On prend le supin à laquelle on enlève la désinence –um.
- On ajoute au radical du supin les désinences –us, –a, –um.
Ex : amo, as, are,avi, atum. Amatum > amat/um > amatus, a, um : ayant été aimé.
GGP, LCS, 2022-2023
Rappel sur les verbes en latin
Amo, as, are, avi, atum : aimer
Teneo, es, ere, tenui, tentum : tenir
Lego, is, ere, legi, lectum : lire
Capio, is, ere, cepi, captum : prendre
Audio, is, ire, audivi, auditum : écouter, entendre
Amo, as, are, avi, atum
Présent de l’indicatif, première
personne, deuxième personne
Infinitif
présent
Parfait,
première
personne
Supin
Radical d’infectum (pour former le
participe présent actif)
Radical de
perfectum
Radical du supin
(pour former le
participe parfait
passif)
Masculin Féminin Neutre
N. Sing. amatus amata amatum
Acc. Sing. amatum amatam amatum
G. Sing. amati amatae amati
D. Sing. amato amatae amato
Ab. Sing. amato amata amato
N. Pl. amati amatae amata
Acc. Pl. amatos amatas amata
G. Pl. amatorum amatarum amatorum
D. Pl. amatis amatis amatis
Ab. Pl. amatis amatis amatis
Les participes (2)
2) Le participe présent actif (participe présent)
Il se présente comme un adjectif qualificatif de la deuxième classe (de type :
bonus, bona, bonum).
Sa construction varie selon le type de verbe.
+ Pour les verbes des deux premières conjugaisons :
- On prend le radical d’infectum (on l’obtient en prenant l’infinitif et en enlevant –
re).
- On ajoute les désinences –ns, –ntis.
Ex : amo, as, are,avi, atum > ama(re) > amans, amantis : aimant.
Ex : teneo, es, ere, tenui, tentum > tene(re) > tenens, tenentis : tenant.
GGP, LCS, 2022-2023
Masculin Neutre
N. Sing. amans amans
Acc. Sing. amantem amans
G. Sing. amantis amantis
D. Sing. amanti amanti
Ab. Sing. amante amante
N. Pl. amantes amantia
Acc. Pl. amantes amantia
G. Pl. amantium amantium
D. Pl. amantibus amantibus
Ab. Pl. amantibus amantibus
Les participes (3)
+ Pour les verbes des autres conjugaison (troisième, troisième mixte, quatrième)
- On prend le radical d’infectum, on enlève la désinence –o.
- On ajoute les désinences –ens, -entis.
Ex : Lego, is, ere, legi, lectum > leg/o > leg> legens, legentis : lisant.
Ex : Capio, is, ere, cepi, captum > capi/o> capi > capiens, entis : prenant.
Ex : Audio, is, ire, audivi, auditum > audi/o> audi > audiens, entis : entendant,
écoutant.
GGP, LCS, 2022-2023
La proposition infinitive (1)
+Attention : après les verbes de déclaration et d’opinion
(dire, penser, croire, raconter, etc.), le latin utilise une
proposition infinitive (qui correspond à ce qu’on appelle en
grammaire française une proposition complétive).
- Le verbe de la proposition est à l’infinitif.
- Son sujet est à l’accusatif.
Ex : Credo Quintum beatum esse. Je crois que Quintus est
heureux.
GGP, LCS, 2022-2023
La proposition infinitive (2)
+ Remarques supplémentaires :
- Si le sujet de la proposition infinitive est le même que le sujet de la
proposition principale, on utilise un pronom personnel (me, te, se,
nos, vos).
Ex : Credo me beatum esse. Je crois que je suis heureux.
- On peut utiliser l’infinitif non pas présent, mais parfait, pour indiquer
une action antérieure à celle qui est exprimée par le verbe de la
principale. On peut utiliser aussi l’infinitif futur.
Ex: Credo me beatum fuisse. Je crois que j’ai été heureux.
GGP, LCS, 2022-2023
GGP, LCS, 2022-2023
Proposition indépendante Proposition infinitive
Sujet au nominatif
Le sujet n’est pas toujours
exprimé.
Sujet à l’accusatif.
Le sujet est toujours exprimé.
Verbe conjugué à un mode
personnel
Verbe à l’infinitif (présent, parfait,
futur)
Dicit : « Venio ».
Il dit : « Je viens
Dicit se venire.
Il dit qu’il vient.
La proposition infinitive (3)
Exemple tiré du texte de Cicéron (De Officiis, I, XXXII) :
Herculem Prodicus dicit (...) exisse in solitudinem atque ibi
sedentem diu secum multumque dubitasse (...).
exeo, ire, ii, itum : sortir. « Exisse » : infinitif parfait (passé).
sedeo, ere, sedi, sessum : être assis, siéger. « Sedentem » : participé présent.
diu : longtemps ; ibi: là
secum : « cum se », avec lui-même, en lui-même.
multum : beaucoup.
dubito, are, avi, atum : balancer entre deux choses, hésiter, être indécis, douter. Comme
« exisse », « dubitasse » est un infinitif parfait.
GGP, LCS, 2022-2023