restoration works to religious monuments

2. Ιερός Ναός Τιμίου Σταυρού
Κάσος Δωδεκάνησα
Αποτύπωση του μνημείου
Μελέτη και εργασίες
αποκατάστασης βλαβών

3. Ιστορική τεκμηρίωση - Περιγραφή Μνημείου
Ο Ναός του Τιμίου Σταυρού, στον οικισμό της Αγίας Μαρίνας της νήσου Κάσου, θεμελιώθηκε το 1867 και
αποπερατώθηκε το 1869 μαζί με το μισό λιθόκτιστο καμπαναριό. Στον ίδιο χώρο υπήρχε ο ναός της Παναγίας της
Μισοσπολίτισας από το 1700 περίπου, ο οποίος κατεδαφίστηκε και ξαναχτίστηκε σε άλλη τοποθεσία του οικισμού. Για τη
κατασκευή χρησιμοποιήθηκαν συνεργεία Ολυμπιτών μαστόρων της Καρπάθου. Ο Ναός είναι ημιτελής στην δυτική
πλευρά όπου και διακρίνονται οι εγκλωβισμένοι στην τοιχοποιία οκταγωνικής διατομής κίονες του νάρθηκα . Διεκόπει η
ολοκλήρωσή του με νάρθηκα και γυναικωνίτη για άγνωστους μέχρι στιγμής λόγους. Είναι ευδιάκριτες οι γενέσεις των
νευρώσεων των σταυροθολίων, που προβλέφθηκαν για την ολοκλήρωση του ναού, όπως και η συνέχεια της δομής της
διαμήκους τοιχοποιίας που προεξέχει εκατέρωθεν της δυτικής όψης του ναού.Ο Ναός είναι μία σταυροειδής τρίκλιτη βασιλική
με σταυροθόλια, νεοκλασικής μορφής και βρίσκεται μέσα στον πυρήνα του οικισμού,οι όψεις του ακολουθούν την νεοκλασική
μορφοπλασία με την δομή βάση-κορμός-στέψη. Εξωτερικά διακρίνονται ορθογωνικής διατομής πεσσοί που προεξέχουν της
επιφάνειας της τοιχοποιίας και βρίσκονται πάνω στους εγκάρσιους άξονες των κιονοστοιχιών. Ο εξωτερικός τοίχος είναι
δομημένος από ισόδομη πλήρως λαξευτή λιθοδομή από ψαμμιτικό ασβεστόλιθο (πωρόλιθος) με λεπτή στρώση συνδετικού
κονιάματος. Η δομή του είναι εμφανής υπό την επιφάνεια των κατά καιρούς πολλαπλών στρώσεων ασβεστοχρώματος . Ο
εξωτερικός τοίχος συνεχίζει σε μικρότερο ύψος με την ύπαρξη δίλοβων παραθύρων στους άξονες των υποκείμενων
παραθύρων. Τα τύμπανα των τεταρτοθολίων των σταυροθολίων του κεντρικού κλίτους στις πλευρές του εξωτερικού τοίχου
σχηματοποιούνται σε οξεία αετώματα με κυκλικούς φεγγίτες. Τα ορθογωνικά πλαίσια των παραθύρων πλαισιώνονται από
υπέρθυρα με κιονίσκους και μετώπη με κυμάτια. Τα ανοίγματα των παραθύρων βρίσκονται σε εσοχή σχετικά με την υπόλοιπη
τοιχοποιία. Οι εξωτερικές θύρες στην βόρεια και στην νότια πλευρά έχουν στέψη με αέτωμα και ορθογωνικά υπέρθυρα. Η
εξωτερική θύρα του Ιερού είναι τοξωτή με τοξωτό επίσης υπέρθυρο. Η θύρα στην Δυτική όψη έχει στέψη με μετώπη και
κυμάτια με ορθογωνικό υπέρθυρο. Τα δομικά μέλη των υπέρθυρων και των πλευρικών κιονίσκων είναι συνδεμένα με γόμφους
και μεταλλικά άγκιστρα που τα συνδέουν με το σώμα της κυρίως λιθοδομής Ο Ναός είναι διαιρεμένος σε τρία κλίτη
αφιερωμένα σε τρείς διαφορετικές λατρευτικές – θρησκευτικές οντότητες. Δεξιά της Αγίας Πύλης ευρίσκεται η εικόνα της
Σταύρωσης, χρονολογούμενη από το 1884 , η οποία ασημώθηκε στη Οδησσό της Ρωσίας. Το δάπεδο του ναού είναι
βοτσαλωτό σε χρώματα άσπρου και μαύρου με εξαιρετικές συνθέσεις μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και επιτηδευμένης
κατασκευής και τεχνικής που αποτελούν έργο των Ολυμπιτών μαστόρων της Καρπάθου. Στην βόρεια πλευρά του Ναού,
στον αύλιο χώρο, βρίσκεται το κωδωνοστάσιο. Στην αυλή υπήρχαν τάφοι οι οποίοι απομακρύνθηκαν από τον Μητροπολίτη
Γερμανό, το 1912 περίπου, για να διευρυνθεί ο χώρος.

4. . Εσωτερικά τα κλίτη ορίζονται από δύο κιονοστοιχίες με τρείς κίονες η κάθε μία και μία τέταρτη εγκλωβισμένη
στην τοιχοποιία της δυτικής όψης. Οι κίονες στο κυρίως χώρο του ναού είναι κυκλικής διατομής με στέψη από
γύψινο κιονόκρανο και βάση από μαρμαρόπετρα . Οι κίονες του Ιερού είναι οκταγωνικής διατομής κατασκευασμένοι
από σκληρή μαρμαρόπετρα, η διακριτή όψη τους στο τέμπλο είναι ημικυκλική και έχει διαμορφωθεί με επίχρισμα και
γύψινα στοιχεία (κιονόκρανα, κυμάτια). Όμοιοι είναι και οι εγκλωβισμένοι κίονες στην τοιχοποιία του δυτικού
κελύφους. Οι κιονοστοιχίες και τα ενισχυτικά σφενδόνια συνδέονται μεταξύ τους και με την τοιχοποιία με μεταλλικούς
ελκυστήρες σιδήρου , αχλαδόσχημης διατομής που πακτώνονται στην λιθοδομή και συγκρατούνται με μεταλλικές
σφήνες (έντονα οξειδωμένες), ορατές εξωτερικά ανάμεσα από τις κόγχες του Ιερού και στην βόρεια πλευρά της
εκκλησίας. Το τύμπανο του τρούλου είναι οκταγωνικό με τις ακμές του να βρίσκονται στον διαμήκη άξονα και το
εγκάρσιο άξονα του κεντρικού κλίτους. Ενισχύεται με τέσσερεις μεταλλικούς ελκυστήρες. Στο κεντρικό κλίτος ο
τρούλος στηρίζεται σε οκταγωνικό τύμπανο επί λοφίων. Στην βόρεια πλευρά του Ναού υπάρχει κυρίζι που οδηγεί
τα ύδατα της βροχής διαμέσου κατακόρυφου σωλήνα στην στέρνα. Στην νότια πλευρά τα νερά πέφτουν μέσω
επιτοίχιων κατακόρυφων αυλακιών στην αυλή και συνεχίζουν προς την στράτα.
Το εσωτερικό του Ναού διαιρείται καθ’ύψος με ζώνες κυματίων, μαιάνδρων και σταγόνων κατασκευασμένων από
γύψο.Στο υπερυψωμένο κατά δύο βαθμίδες Ιερό υπάρχει η κεντρική κόγχη και δύο μικρότερες κόγχες αντίστοιχα
στην αρχή του κάθε κλίτους.Η Αγία Τράπεζα είναι υπερυψωμένη και αποτελείται από μεγάλη μαρμάρινη πλάκα
που στηρίζεται σε οκταγωνικό κιονίσκο. Το Τέμπλο του Ναού είναι κατασκευασμένο από ξύλο κωνοφόρων με
έντονη την επίδραση του νεοκλασικισμού σε στοιχεία του διακόσμου του και την τεχνοτροπία της εικονογράφησης
του ενώ η δομή του είναι καθαρή και επιμελημένη. Αρχιτέκτονας του Τέμπλου υπήρξε ο Κώστας Κομιανός από
την ¨Όλυμπο της Καρπάθου.

5. Φωτογραφική αποτύπωση του Ναού πριν την έναρξη των εργασιών

11. Αποτύπωση συνόλου και λεπτομερειών του Ναού πριν από τις
εργασίες καθαρισμού και καθαιρέσεων

13. Περιγραφή ζημιών και αίτια αυτών.
Ο ναός παρουσιάζει έντονα προβλήματα εξάνθησης ασβεστολιθικών αλάτων, αποσαθρώσεις του εσωτερικού κονιάματος
καθόλο το ύψος της λιθοδομής στις μεγάλες πλευρές του κελύφους. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στην νότια πλευρά.
Επίσης υπάρχει σε μικρότερη έκταση σε τμήματα των σταυροθολίων. Η αιτία των φαινομένων αυτών είναι η υγρασία που
προέρχεται από την εισροή όμβριων υδάτων στο σώμα της λιθοδομής . Η εκτόνωση της στο εσωτερικό σε όλο το ύψος της
λιθοδομής παρουσιάζει την ένταση του προβλήματος. Η κάλυψη των εξανθημάτων ασβεστολιθικών αλάτων με ελαιόχρωμα
δεν βοηθάει στην εκτόνωση της υγρασίας και επιτείνει τις αρνητικές επιδράσεις της στο συνδετικό κονίαμα των λίθων αλλά και
στους λίθους. Η δομή του τοίχου από πωρόλιθο συγκρατεί την υγρασία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα..
Σε όλα τα υπέρθυρα θυρών και παραθύρων εμφανίζονται διογκώσεις και θραύσεις , μερικές ή ολικές δομικών στοιχείων στα
σημεία συναρμογής. Αυτό οφείλεται στην οξείδωση των σιδερένιων γόμφων και αγκίστρων από την επίδραση της
υγρασίας η οποία οφείλεται είτε στην εισροή όμβριων στο εσωτερικό της λιθοδομής από φθορά της στεγάνωσης θολίσκων και
λιθοδομών της στέγης, είτε λόγω της επίδρασης των έντονων θαλασσινών ανέμων στο πέρασμα των δεκαετιών. Οι πόρτες και
τα παράθυρα του Ναού παρουσιάζουν παραμορφώσεις κυρίως καθ’ ύψος, δεν σφραγίζουν στο κλείσιμο με εγκοπή στα μπόγια
και δεν έχουν νεροχύτη στην ποδιά τους . Εξ’ αιτίας αυτών των χαρακτηριστικών έχουν προβλεφθεί στην ποδιά των παραθύρων
ρήσεις απορροής τυχόν εισρεόντων υδάτων μέσω οπών στα κατωκάσια.Οι οπές αυτές είναι σφραγισμένες από τους συνεχείς
επιχρωματισμούς. Οι στρεβλώσεις και τα κενά που παρουσιάζονται επιτρέπουν την εισροή υδάτων σε συνδυασμό με τον άνεμο.
Η πόρτα αριστερά του Ναού που οδηγεί στην αυλή είναι μεταλλική,επίσης φυλάσονται οι αρχικές ξύλινες εξώθυρες. Έχει γίνει
αντικατάσταση των αρχικών ξύλινων παραθύρων του θόλου με παράθυρα σκελετού αλουμινίου. Τα κουφώματα αλουμινίου
δεν είναι συμβατά στην αρχιτεκτονική και ιστορική αξία του μνημείου και για το λόγο αυτό θα αντικατασταθούν.
Με την επίδραση της υγρασίας στο τρούλο έχει γίνει αποκόλληση και πτώση του γλυπτού διακόσμου από γύψο (Εσταυρωμένος)
της κορυφής του τρούλου.Λόγω φθοράς της επικάλυψης των θόλων και καταστροφή των αγωγών που οδηγούν τα όμβρια
διαμέσου της λιθοδομής στο κυρίζι, άρχισε η εισροή ομβρίων υδάτων και η επίδραση της υγρασίας που δημιούργησε φθορές στο
νότιο και βόρειο κέλυφος. Έγινε στο πρόσφατο περελθόν επικάλυψη όλων των επιφανειών της στέγης, των θόλων και στοιχείων
της στέγασης με ελαστομερές. Το ελαστομερές δεν έχει επιλύσει το πρόβλημα αφενός, δεν έχει εξεταστεί η συμβατότητα με το
μνημείο και έχει μειωμένη αντοχή στην υπεριώδη ακτινοβολία και στην ύπαρξη στάσιμων υδάτων. Οι αγωγοί εντός της
τοιχοποιίας δεν έχουν ελεγχθεί και επισκευασθεί. Μικρές παρεμβάσεις έχουν γίνει στο δάπεδο του ναού όπως η τοποθέτηση
μαρμάρινης πλάκας ακριβώς πριν και κάτω από την θριαμβική πύλη του εικονοστασίου. Επίσης εμφανίζεται μικρή υποχώρηση σε
έκταση 40 εκ και βάθους 3 εκ. στο δάπεδο κάτωθεν του τρούλου. Αρκετές βάσεις κιόνων έχουν τριφτεί ώστε να τοποθετηθούν
στασίδια ,θρόνοι και εικονοστάσια .Στο κεντρικό κλίτος έχουν σφραγισθεί πρόσφατα όλοι οι κυκλικοί φεγγίτες με
αποτέλεσμα να μην γίνεται ο σωστός αερισμός και η ανακύκλωση του αέρα στον ναό. Εγκλωβίζεται θερμός αέρας και
υγρασία στο εσωτερικό λόγω του ότι η μόνη οδός εξαερισμού είναι τα παράθυρα στα κλίτη και οι θύρες χωρίς να γίνεται
στροβιλισμός και κίνηση του εσωτερικού αέρα καθ’ ύψος. Σημειώνεται ότι οι μόνοι φεγγίτες που μείνανε ανέπαφοι είναι του
Ιερού.

14. Ο σχεδιασμός μετά τις εργασίες αποτύπωσης είναι απαραίτητος
προκειμένου να δημιουργηθεί πλήρες αρχείο του έργου το οποίο θα
χρησιμεύει σαν βάση για μελλοντικές επεμβάσεις όσο και σαν αρχείο
επικοινωνίας με φορείς ελέγχου όπως η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων, στην οποία υπάγεται το Μνημείο η Διεύθυνση
Πολεοδομίας και όποιος άλλος φορέας κρίνεται απαραίτητος για την
εποπτεία του έργου και των εργασιών.

23. Υλικά και εργαλεία παραδοσιακά και σύγχρονα τα οποία
χρησιμοποιούνται στις εργασίες αποκατάστασης του έργου

24. Περιγραφή ζημιών και αίτια αυτών.
Ο ναός παρουσιάζει έντονα προβλήματα εξάνθησης ασβεστολιθικών αλάτων,
αποσαθρώσεις του εσωτερικού κονιάματος καθόλο το ύψος της λιθοδομής
στις μεγάλες πλευρές του κελύφους. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στην
νότια πλευρά. Επίσης υπάρχει σε μικρότερη έκταση σε τμήματα των
σταυροθολίων. Η αιτία των φαινομένων αυτών είναι η υγρασία που
προέρχεται από την εισροή όμβριων υδάτων στο σώμα της λιθοδομής . Η
εκτόνωση της στο εσωτερικό σε όλο το ύψος της λιθοδομής παρουσιάζει την
ένταση του προβλήματος. Η κάλυψη των εξανθημάτων ασβεστολιθικών
αλάτων με ελαιόχρωμα δεν βοηθάει στην εκτόνωση της υγρασίας και επιτείνει
τις αρνητικές επιδράσεις της στο συνδετικό κονίαμα των λίθων αλλά και στους
λίθους. Η δομή του τοίχου από πωρόλιθο συγκρατεί την υγρασία για μεγαλύτερο
χρονικό διάστημα..

25. Σε όλα τα υπέρθυρα θυρών και παραθύρων εμφανίζονται διογκώσεις και
θραύσεις , μερικές ή ολικές δομικών στοιχείων στα σημεία συναρμογής. Αυτό
οφείλεται στην οξείδωση των σιδερένιων γόμφων και αγκίστρων από την
επίδραση της υγρασίας η οποία οφείλεται είτε στην εισροή όμβριων στο
εσωτερικό της λιθοδομής από φθορά της στεγάνωσης θολίσκων και λιθοδομών
της στέγης, είτε λόγω της επίδρασης των έντονων θαλασσινών ανέμων στο
πέρασμα των δεκαετιών. Οι πόρτες και τα παράθυρα του Ναού παρουσιάζουν
παραμορφώσεις κυρίως καθ’ ύψος, δεν σφραγίζουν στο κλείσιμο με εγκοπή στα
μπόγια και δεν έχουν νεροχύτη στην ποδιά τους . Εξ’ αιτίας αυτών των
χαρακτηριστικών έχουν προβλεφθεί στην ποδιά των παραθύρων ρήσεις
απορροής τυχόν εισρεόντων υδάτων μέσω οπών στα κατωκάσια.Οι οπές αυτές
είναι σφραγισμένες από τους συνεχείς επιχρωματισμούς. Οι στρεβλώσεις και τα
κενά που παρουσιάζονται επιτρέπουν την εισροή υδάτων σε συνδυασμό με τον
άνεμο. Η πόρτα αριστερά του Ναού που οδηγεί στην αυλή είναι μεταλλική,επίσης
φυλάσονται οι αρχικές ξύλινες εξώθυρες. Έχει γίνει αντικατάσταση των αρχικών
ξύλινων παραθύρων του θόλου με παράθυρα σκελετού αλουμινίου. Τα
κουφώματα αλουμινίου δεν είναι συμβατά στην αρχιτεκτονική και ιστορική
αξία του μνημείου και για το λόγο αυτό θα αντικατασταθούν.

26. Βλάβες στο κέλυφος και στο εσωτερικό του Ναού οι οποίες
εμφανίσθηκαν μετά τους καθαρισμούς και τις καθαιρέσεις

30. Εργασίες καθαίρεσης σαθρών και ασβεστοκονιαμάτων με υδροβολή και
εργαλεία χειρός

31. Καθαιρέσεις σαθρών στους κιονίσκους θυρών και παραθύρων
Στάμπα και ανακατασκευή των κιονίσκων απο ειδικούς λιθοξόους

34. Σοβατίσματα, κατασκευές και αρμολόγημα στην εξωτερική λιθοδομή

35. Ξυλουργικές εργασίες αντικατάστασης θυρών και παραθύρων

36. Στην αποτύπωση, το σχεδιασμό και τη μελέτη των επεμβάσεων στο έργο
συνεργάστηκαν οι:
Ανδρέας Αγγούριας, Τοπογράφος
Στέφανος Ξάνθης, Αποφ.ΤΕΙ, φοιτητής Αρχιτέκτων
Αουρέλια Κορίνι, Υπεύθυνη Ηλεκτρονικού Σχεδιασμού
Επιμέλεια μελέτης
Μαρία – Αγγελική Βαλεντή, Αρχιτέκτων
Υπεύθυνος Συντονιστής, Μελετητής και Επιβλέπων
των εργασιών αποκατάστασης
Φραγκίσκος Τούρλος Αρχιτέκτων