Op 31 januari was er een inspiratiemiddag in Brasserie de Gruyterfabriek te ’s-Hertogenbosch. Als makelaar verbindt het bkkc de zakelijke markt met het culturele veld. Brabant kent veel leegstand. Er wordt volop gediscussieerd over afbraak of herbestemming van lege panden en complexen. Leegstand biedt voor de korte en langere termijn veel kansen voor de culturele sector. Bij deze een inspirerende bijeenkomst onderzochten we met u de kansen van crossfuncties tussen de zakelijke markt en het culturele veld.

1. bkkcinspir
ratieverslag 3
31 januari

3. Op 31 januari organiseerde het bkkc de inspiratiemiddag Leegstand als kans voor
cultuur! in Brasserie de Gruyterfabriek te ’s-Hertogenbosch. Als makelaar verbindt het
bkkc de zakelijke markt met het culturele veld. Brabant kent veel leegstand. Er wordt
volop gediscussieerd over afbraak of herbestemming van lege panden en complexen.
Leegstand biedt voor de korte en langere termijn veel kansen voor de culturele sector.
Tijdens deze inspirerende bijeenkomst onderzochten we met de aanwezigen de kansen
van crossfuncties tussen de zakelijke markt en het culturele veld.
Opening – plenair
Presentatie Frank Strolenberg
door Halbe Geertsma – Het Notuleercentrum
De heer Frank Strolenberg Strolenberg - pro- maken hebben. Het is in deze tijd heel moeilijk
grammamanager Nationaal Programma Her­ om geld voor herbestemmingsprojecten beschik-
bestemming - geeft aan de hand van een baar te krijgen. Intussen is er wel sprake van een
beamerpresentatie een inleiding op de thema’s groeiend aanbod aan leegstaande gebouwen,
die deze middag aan de orde komen. In die terwijl de vraag stagneert. De demografische
thema’s gaat het over nieuwe kansen, nieuwe ontwikkelingen vertonen ook een onomkeerbare
opgaven en nieuwe opdrachtgevers. Met her- trend. Er is sprake van een trek naar de steden,
bestemming kom je in een soort nieuwe wereld vooral van jonge, hoog opgeleide vrouwen. In de
terecht. Bij wijze van allegorie wijst de heer periferie blijven laag opgeleide mannen achter.
Strolenberg op The Wizard of Oz, een film uit De behoefte aan voorzieningen verschuift steeds
1939 over een meisje met een hondje dat na een meer naar zorg op maat. Op allerlei niveaus moet
wervelstorm wakker wordt. Ze ziet een nieuwe worden nagedacht over andere producten en
wereld, met prachtige kleuren en zegt dan tegen voorzieningen. Zaken die volgens de heer
haar hondje: ‘I have a feeling we’re not in Kansas Strolenberg een belangrijke rol spelen zijn duur-
anymore.’ De wereld ziet er ineens heel anders zaamheid, de gevolgen van ‘9/11’ en de ontwik-
uit. Zo leven Nederlanders niet meer in dezelfde kelingen rond internet en de sociale media.
wereld en hetzelfde land als voor de crisis.
We menen nog vaak dat de huidige situatie een Visies
tijdelijke zaak is, maar de oude werkelijkheid Voor herbestemming wordt gebruik gemaakt van
komt niet meer terug, aldus de heer Strolenberg. de visie van de Amerikaanse hoogleraar Richard
Hij benadrukt dat dit vraagt om een nieuwe ma- Florida, die bekend is geworden als promotor
nier van denken. Er is sprake van nieuwe kansen. van de creatieve industrie. Hij benadrukt dat
Die moeten worden gezien en aangegrepen. veel leegstand kenmerkend is voor de oude
samen­eving. Het Westen maakt een overgang
l
Tendens mee naar een nieuwe samenleving van een
De heer Strolenberg noemt een aantal feiten ‘idee gedreven creatieve service-industrie’. Daar
waar overheden en opdrachtgevers mee te hoort een andere ruimtelijke structuur bij. De

4. oude gebouwen bieden ruimte voor creativiteit. Interessante voorbeelden van her­ estemming
b
Verder wordt gebruik gemaakt van de ideeën zijn Welcome2Amsterdam, Albert Heijn op de
van Carl Rohde, een trendwatcher uit Nederland, Vismarkt in Groningen en het Haka-gebouw in
die onder andere wijst op de trek naar de stad, Rotterdam (een ontwikkeling waarin duurzaam-
en van Onno Ponfoort (bureau Berenschot), die heid een grote plaats heeft gekregen). Ook kunst
wijst op de sterke behoefte van mensen aan kan bij herbestemming een belangrijke rol spe-
authenticiteit. len. Het grootste struikelblok voor herbestem-
ming zijn wijzelf, aldus de heer Strolenberg.
Kansen We noemen te gauw redenen waarom het niet
Er is sprake van nieuwe markten. In 2030 kent zou kunnen. Als we willen, kan het.
Nederland 1,3 miljoen 80-ers, die niet meer
standaard in een verzorgingshuis willen zitten, De heer Strolenberg sluit af met de allegorie
maar nieuwe wensen hebben. Daar kan de markt waar hij mee begonnen is. De les die men uit
op inspelen. Er is behoefte aan nieuwe zorg­­ de film The Wizard of Oz kan trekken, is: als je
com­ inaties. Ook daarin zitten kansen voor de
b aansluit bij je eigen moed, hart en verstand kun
her­ estemming van gebouwen. Voor architecten
b je heel veel.
zit de groei van het werk niet meer in nieuw-
bouw, maar in herbestemming en renovatie. Het
principe van ontwikkelen, dat bij de oude manier
van denken hoort, moet plaats maken voor een
principe van programmeren (een visie op hoofd-
lijnen, kleinschaligheid, een langzame waar-
decreatie, gericht op vraag en niet op aanbod,
een faciliterende overheid). Er gelden nieuwe
principes: ga tactisch te werk in plaats van
strategisch, kom in beweging (het gaat primair
om energie, niet om geld), bedenk dat het erom
gaat wat er in het gebouw gebeurt en niet hoe
het gebouw eruitziet.
Een van de problemen bij herbestemming is dat
de klassieke opdrachtgevers te maken hebben
met tegenvallende grondopbrengsten, over­
heden die moeten bezuinigen en private partijen
die minder risico willen en kunnen dragen. In
die situatie is het belangrijk dat alle partijen
(architecten, ontwikkelaars en overheden) voor
zichzelf de opdracht zien om een nieuwe manier
van denken en werken aan te leren. Belangrijke
thema’s van het huidige kabinet als veiligheid
en leefbaarheid van de buurt moeten als
ont­ ikkelfactoren worden meegenomen.
w

5. Inspiratie 1
Het Plan De kazerne in Eind­ oven
h
door Halbe Geertsma – Het Notuleercentrum
Opening Een rijk gedetailleerd plan dat niet even in een
Mevrouw Annemoon Geurts heet iedereen uurtje in zijn volle omvang is uit te leggen. De
welkom. Na een voorstelrondje vertelt ze, samen gemeente wees hun op ’t Klein Paradijs, een
met Koen Rijnbeek, hoe het plan tot stand is marechausseekazerne uit 1824 in het centrum
gekomen. Toen het ontwerpbureau moon/en/co van de stad, waarvan zij eigenaar is. Het pand
tien jaar bestond, waren ze toe aan iets anders. staat al dertig jaar min of meer leeg. Achter het
Ze zijn zich toen gaan inzetten voor de creatieve pand zijn later paardenstallen en een koetshuis
industrie. Die vorm van industrie wordt in hun gebouwd. Nog weer later is er een grote loods
visie de komende jaren steeds belangrijker, als voor Gemeentewerken bij gekomen. In tegen-
gids en motor van de economie. stelling tot de kazerne is die loods nog geen
gemeentelijk monument.
Achtergrond
Inmiddels hebben ze vijf keer tijdens de jaarlijk­ e
s ’t Klein Paradijs
Dutch Design Week in Eindhoven een pop-up Het plan houdt kort gezegd in dat het hele com-
restaurant met expositie geopend. Op sterren- plex van zo’n 2.600 m2 wordt ingericht als ex-
niveau boden ze de gasten van het festival een positie-, presentatie- en voorstellingsruimte. Er
plek om design te beleven. Er werden diverse worden projecten geïnitieerd tussen de creatieve
projecten uitgevoerd met een link tussen de industrie en andere economische sectoren. De
creatieve industrie en andere economische financiële basis van de inhoudelijke activiteiten
sectoren. Zo werden ontwerpers gekoppeld aan bestaat uit een restaurant met sterrenambities
de horeca, met de bedoeling dat ze samen iets en een wat laagdrempeliger restaurant, een
konden bedenken om de omzet te verhogen of kleine en een grotere boardroom, een theaterzaal
het werk te vergemakkelijken. De projecten heb- die ook als congresruimte kan worden gebruikt
ben veel internationale publiciteit opgeleverd, en zeven guesthouses. Ten slotte is er ook nog
ook voor de exposanten. Vier van de vijf keer een creatieve sociëteit gepland, een huiskamer
betrokken ze een leegstand pand. Dat was dus die permanent beschikbaar is.
al een vorm van (tijdelijke) herbestemming.
De gemeente heeft eerst geprobeerd het plan te
Intussen zochten ze naar een mogelijkheid voor combineren met andere initiatieven. Dat stuitte
een permanent podium voor de creatieve indus- af op de high-end kwaliteit waar moon/en/
trie, Creative Suites. Ze hebben de gemeente ge- co voor staan. Bij die high-end kwaliteit moet
vraagd of daarvoor een pand beschikbaar was. men overigens niet denken aan gouden kranen.
Het ging hun om een high-end ontmoetings­ Het gaat om de kwaliteit van de beleving: een
plek waar men de toegevoegde waarde van de inspirerende omgeving met lekker eten. Op een
creatieve industrie kan beleven in combinatie gegeven moment hebben ze de gemeente ver-
met eten, drinken, slapen, werken en recreëren. teld dat ze met zijn tweeën verder wilden gaan.

6. De gemeente heeft toen aangeboden dat ze een niet in korte tijd terug te verdienen is, de huur
haalbaarheidsonderzoek mochten laten uitvoe- zal dan ver boven een marktconforme prijs
ren voor de eigenlijke kazerne. Dat onderzoek uitkomen.
leverde een positief resultaat op: het project is
zeer ambitieus, maar zeker haalbaar en uniek Planning
voor Nederland. In februari 2011 hebben ze de wethouder ge­
vraagd of ze het pand voor dertig jaar in bruik-
Vervolgens hebben moon/en/co de gemeente leen konden krijgen; met een lange looptijd is de
gevraagd het plan mede mogelijk te maken, investering wel terug te verdienen. De gemeente
niet om het te financieren. Het gaat hen om zou dan verder niets meer hoeven te doen. Het
een andere manier van waarde ruilen, bijvoor- idee is dat er een stichting komt ter behoud van
beeld netwerk en tijd in ruil voor obligaties. De het vastgoed met daarnaast een exploitatie BV.
motivatie is dat wat zij gaan opzetten, iets gaat Mocht de BV omvallen, dan heeft de stichting
betekenen voor de stad. Ze geven de stad een de mogelijkheid om een andere invulling te
monument terug en voegen een cultureel en een zoeken. De beoogde voorzitter van de stichting
economisch programma toe. Daarvoor moeten, is oud Philips directeur Jan Post, en man met
in hun ogen, meer mensen warm te krijgen zijn. een enorm netwerk en een hart voor cultuur. Hij
is zeer enthousiast over het plan. Een van de
Financieel andere adviseurs is een bankdirecteur die denkt
Volgens de begroting is er een investerings­ vanuit de nieuwe economie en de nieuwe reali-
behoefte van 6 miljoen. Daarvan is 1,6 voor het teit. Hij is ervan overtuigd dat er 4,5 miljoen euro
vastgoed en 4,4 voor de renovatie en aanpas- uit de markt kan worden gehaald, via crowd­
sing. Er zijn incidentele subsidies te krijgen, maar funding.
dat zal niet voldoende zijn. moon/en/co willen
geen structurele subsidies, ze willen juist laten moon/en/co creëren met dit project een mini-
zien dat cultuur niet per definitie van subsidie economie. Zij zien het als een uitdaging om de
afhankelijk hoeft te zijn. Overigens is het com- vaste lasten zo laag mogelijk te houden, zodat
plex voor geen enkele commerciële ondernemer er zoveel mogelijk geld is voor het inhoude-
aantrekkelijk. Er zit namelijk een onrendabele top lijke programma. Alle winst die ze maken in de
op het pand, zoals vaak bij monumenten. Dat wil horeca, komt ten goede aan de exposities en
zeggen dat de investering van de verbouwing projecten, volgens de exploitatiebegroting in het
What I dream of
alance Henri Matisse

7. derde ijkjaar een bedrag tussen de 700.000 en
1 miljoen. De investeerders krijgen door de stich-
ting in principe een social return aan­ eboden.
g
Daarbij hopen moon/en/co dat veel investeer-
ders de waarde van hun aandelen niet in geld
uitbetaald willen hebben, maar in ruil voor een
creatief project, business opportunity, aankoop,
of feest. Voor obligatiehouders denken ze aan
een minimale inleg van 25.000 euro. Na vijf jaar
starten ze met aflossen.
Vanuit de zaal wordt aan de ene kant gesteld dat
het een illusie is om te denken dat je 6 miljoen van de 4,4 miljoen die nodig is, voor renovatie en
euro bij elkaar krijgt met kleine bedragen. Aan de aanpassing inmiddels 4 ton toegezegd. Zo heeft
andere kant wordt gewezen op een windmolen- de architect al toegezegd dat hij zijn uren inzet
project in Den Bosch, dat deels is gefinancierd in ruil voor aandelen. Er zijn ook aannemers die
door een groep inwoners die elk 1.000 euro met een personeelsoverschot zitten en die willen
betaalden. meewerken om hun expertise te kunnen vast-
houden, al krijgen ze dan pas over een aantal
Organisatie jaren uitbetaald.
Tot op dit moment hebben de initiatiefnemers
hun plan nog niet publiek gemaakt. Het bedrijfs- Reactie
plan is klaar en door een prominent uit de horeca Vanuit de zaal wordt de mogelijkheid genoemd
als haalbaar beoordeeld. De actieve werving van prestatieafspraken met de gemeente. Op
start zodra de afspraken met de gemeente basis daarvan zou ook geld gegenereerd kunnen
rond zijn. Momenteel wordt gedacht aan een worden. Normaal zou dat volgens de Europese
erfpachtconstructie, waarbij de gemeente zich richtlijnen als staatssteun worden beschouwd. Er
verplicht tot het vergoeden van de dan geldende is echter een clausule die voor monumenten een
marktwaarde aan de aandeelhouders, mocht uitzondering mogelijk maakt. De gemeente moet
de stichting omvallen. Dat biedt extra zekerheid er wel voor waken dat er geen sprake is van on-
aan de investeerders. Zonder actieve werving is, eerlijke concurrentie ten opzichte van de overige
f is an art of ba

8. horeca in de buurt, maar via een bepaalde con- jullie geven. Kleine bedrijven willen alleen
structie is dat te regelen. Er zijn gemeenten die voor de naam al met jullie verbonden zijn.
al gebruik hebben gemaakt van die mogelijkheid. • eef mensen de mogelijkheid om stenen te
G
adopteren, zoals men met het Olympisch sta-
Moon/en/co zijn inmiddels door allerlei partijen dion in Amsterdam heeft gedaan (tien gulden
benaderd om ook over andere plannen na te per steen).
denken. Dat willen ze wel doen, maar dan in • e kunt de crowdfunding ook aan één per-
J
opdracht. soon overlaten. Die kan andere partijen be-
naderen, hoeft niet per se zelf iets te betalen,
Initiatiefnemers vragen naar reacties, welke maar fungeert wel als een soort borg.
voorwaarden de aanwezigen zouden verbinden • ullie zitten in de goede regio. Eindhoven
J
aan een investering en wat ze eventueel zouden heeft veel grote ondernemers.
kunnen inbrengen.
Tweede sessie
Eerste sessie • e kunt aansluiten op bepaalde culturele
J
• et is een goed en plausibel verhaal. Ik zou
H programma’s door de mensen uit te nodi-
10.000 euro willen inleggen als ik had. g
en van tevoren in jullie restaurant te komen
• et in eerste instantie in op de grote be-
Z eten.
drijven, al is het maar voor 50.000 euro per • e moet wel een bepaalde binding met Eind-
J
bedrijf. Voor crowdfunding heb je grote inves- hoven hebben om mee te doen.
teerders nodig. Ik zou zelf niet verder willen • it gaat goed komen. De bedrijven willen
D
gaan dan 25.000 euro. Ik zou eerst nog veel w
el. Ik zou me vooral op de grote bedrijven
meer willen weten. richten.
• k zou netwerk, uren en expertise in­ rengen.
I b • k wil wel overleggen over een programmati-
I
• k zoek als creatieve ondernemer naar de
I sche samenwerking.
meerwaarde die het voor mij heeft. Ik wil ook • k denk als architect al in die richting. Bij
I
graag weten hoe de coöperatiefactor precies crowd­ unding moet je splitsen tussen be-
f
in elkaar zit. drijven/dienstverleners en particulieren. De
• oem meer kleine bedragen. Grote bedrijven
N laatsten komen pas als er iets gerealiseerd is.
willen vaak andere dingen terugkrijgen dan • ls je het met de gemeente rooit, komt het
A
met de bedrijven ook goed.
• ijdens de bouw kun je al beginnen met expo-
T
seren en met mobiele verkooppunten.
• k kan expertise inbrengen.
I
• usiness Clubs bieden ook mogelijkheden.
B
E
r zijn er die nadrukkelijk aandacht hebben
voor cultuur.
Sluiting
Mevrouw Geurts belooft dat ze iedereen die
een kaartje met een e-mailadres achter laat op
de hoogte zal houden van de ontwikkelingen.

9. Inspiratie 2
Het voorbeeld De Gruyter­ abriek in
f
’s-Hertogenbosch
door Ylse van Lanen – Het Notuleercentrum
Opening wijze. Daar was het gebouw, bijvoorbeeld wat
De heer Clemens Bolhaar is directeur van de elektra betreft, niet op berekend, waardoor de
Bossche Investeringsmaatschappij (BIM). Dit situatie niet veilig was. Het werd duidelijk dat er
bedrijf is sinds 1986 eigenaar van De Gruyter een nieuwe aanpak nodig was. De heer Bolhaar
Fabriek, dat op dit moment in gebruik is als vond dat de BIM zich met dit gebouw moest
een van de grootste bedrijfsverzamelgebouwen richten op met name de creatieve sector. Waar
van Nederland. De heer Bolhaar schetst de ge- creativiteit is, is altijd een grote spin-off aan
schiedenis van het pand en de plannen voor de economische ontwikkelingen. Er werden plannen
toekomst tijdens de inspiratiemiddag ‘leegstand gesmeed en de heer Bolhaar liet een kort filmpje
als kans voor cultuur’. maken over de toekomstplannen. Die kleine
investering leverde miljoenen aan subsidie op
Achtergrond vanuit Europa en de provincie, waardoor met
Begin 1900 was De Gruyter een levensmiddelen­ de plannen gestart kon worden.
fabrikant die producten maakte voor de vele De
Gruyterwinkels in het hele land. In Den Bosch Het project is, mede ook vanwege aanbeste-
had De Gruyter drie fabrieken en was het een dingsregels, in vele deelprojecten opgesplitst.
grote werkgever in de regio. De winkels van De Zo kan helder en flexibel gewerkt worden en
Gruyter verkochten alleen de eigen producten, blijft de regie in eigen hand. De projecten en
hetgeen op den duur niet meer houdbaar was in plannen worden stapsgewijs gerealiseerd. Het
het tijdperk van de oprukkende supermarkten. plan behelsde 35.000 m2, en daarvan is inmid-
Het pand aan de Veemarktkade bleef lang en dels 60% gerealiseerd.
vergeten leegstaan, want slopen was te duur.
Toen de BIM het gebouw verwierf bleken er, Verbouwing
onder andere in kasten, nog heel veel achter­ In 2010 is de verbouwing gestart. Er bleek veel
gebleven zaken uit het verleden te liggen, waar- betonrot en asbest in het gebouw te zitten. Door
mee het Brabants Museum de meest bezochte de specifieke betonnen constructie van het
tentoonstelling ooit in dit museum inrichtte. gebouw is het mogelijk om veel weg te breken
of tussen te plaatsen, wat een voordeel is. Verder
Ontwikkeling zijn in het hele gebouw de nodige voorzienin-
De BIM houdt zich tegenwoordig veel bezig met gen gerealiseerd, zoals glas­ ezel en moderne
v
bedrijfsverzamelgebouwen en probeert zo een verwarmingsketels. Tijdens de verbouwing is
aanjager te zijn van economische ontwikkelin- ongeveer de helft van de bedrijven blijven zitten.
gen. Het aantal en soort gebruikers van de De Er is afscheid genomen van bedrijven die niet
Gruyter Fabriek groeide op ongestructureerde in het nieuwe concept pasten, waarbij begeleid

10. is bij uitplaatsing of zelfbouw elders. Daardoor
waren er wissellocaties beschikbaar voor de
bedrijven die bleven. Hoe dan ook was en is er
veel overlast van het verbouwen, maar men plukt
er inmiddels ook de vruchten van. Ook staat er
tegenover dat de huurprijs hetzelfde blijft voor
de bestaande huurders.
Aan de buitenkant is ook veel gebeurd. Zo is er
in de jaren ‘70 op de buitenmuren trespa aange-
bracht, dat nu verwijderd is. Het oorspronkelijke
karakter is teruggebracht. Het uitgangspunt was
het teruggeven van de eigen identiteit van het typen contracten. Bovendien kunnen ruimtes op
pand, te beginnen met de eigen naam. Het doel maat gemaakt worden voor de vrager.
was het geschikt maken van het gebouw voor
creatieve bedrijvigheid voor de komende dertig De verbouwing en doelstelling van de De Gruyter
jaar. De architect is Jeroen van de Ven van Tarra Fabriek zijn een voorbeeld van duurzaam her-
architectuur en stedenbouw. Verder wordt er gebruik van een oud, leegstaand pand dat zorgt
gewerkt met een eigen projectbureau. Ongeveer voor het aanjagen van economische en creatieve
acht mensen houden zich fulltime met De Gruy- ontwikkelingen. Dit wordt mogelijk doordat bui-
ter bezig. Er wordt continu aangepast, er wordt ten de gebaande paden gedacht en gehandeld
heel flexibel gewerkt en gebouwd. wordt en er vraaggestuurd gewerkt wordt. De
BIM betrekt de huurders zo veel mogelijk bij de
Creatief ondernemerschap verbouwing en huurt zelf ook bedrijven in, die in
Creatief ondernemerschap stimuleert de om­ De Gruyter gevestigd zijn.
geving en fungeert als vliegwiel voor economi-
sche ontwikkelingen. Een werkruimte in de De Er is veel leegstand bij bedrijfsgebouwen/kan-
Gruyter Fabriek is erg gewild. Tot op heden kan toorpanden, maar voor een plek in een gebouw
de BIM nog steeds ‘selecteren aan de poort’. met een hart en een ziel staan mensen nog
Een bedrijf dat zich aanmeldt moet passen in steeds in de rij.
de doelgroep. Zo moet 10% van de bedrijven of
professionals beroepskunstenaar zijn. Ook Albert Tot slot zal er in De Gruyter Fabriek altijd plaats
Verlinde Producties gaat zich hier vestigen. zijn voor podiumkunsten. Er moet altijd iets te
doen zijn, zo is de ambitie, zoals dat bijvoor-
Huur wordt niet naar omzet berekend, dat vindt beeld in de Westergasfabriek in Amsterdam het
de heer Bolhaar een fout mechanisme. De prij- geval is. Dit aspect moet nog versterkt worden
zen liggen tussen 40 en 130 euro per vierkante en daar wordt aan gewerkt. Op een vraag uit
meter. Het streven is om een duidelijke prijs af te het publiek wanneer de verbouwing helemaal
geven voor een bepaalde ruimte, dat is wat een klaar zal zijn, antwoordt de heer Bolhaar dat hij
jonge ondernemer wil weten. De huurcontracten eigenlijk hoopt dat het nooit klaar is. Maar het
zijn ook vaak flexibel en niet bindend voor meer- huidige plan van transformatie strekt zich uit
dere jaren. Er wordt gewerkt met verschillende tot 2014.

11. Inspiratie 3
Het Tijdelijke Gebruik Urban Bond
door Irene van Hooren – Het Notuleercentrum
Opening essentieel zijn voor de economie van dat land.
Boris van der Ham – Waarom verdienen kunst Mensen die hard werken hebben behoefte aan
en cultuur steun? ontspanning, aan nieuwe prikkels. Creativiteit
vrije lezing #23 – YouTube, geluidsfragment: lokt creativiteit uit. Maar goed, als kunst en cul-
tuur nou zo economisch gunstig zijn, waarom
Wat is de zin van kunst en cultuur? Missen we er moet er dan financiële hulp bij? Dat is op zichzelf
iets aan? een goede vraag. Dat komt onder andere omdat
de dingen die we vandaag mooi vinden, soms
Er is veel discussie over het nut van kunst en in de tijd dat het gemaakt werd helemaal niet zo
cultuur. Is dat nou nodig? Kost dat niet pakken mooi en normaal werden gevonden. Je hebt voor
met geld? Waarom doen we het niet zoals in kunst en cultuur – voor eigenlijk alles – hoekjes
Amerika, waar geen subsidies bestaan? Zo kan nodig waar je kunt experimenteren, net zoals je
het toch ook? dat doet in de wetenschap in een laboratorium.
Als je meteen groots en meeslepend succes wilt
Allereerst de vraag: heeft kunt en cultuur zin en hebben, wordt er nooit meer iets fundamenteel
nut? Ja, kijk maar naar jezelf. Als je naar een nieuws bedacht. Dan blijft het hooguit bij het
ander land gaat of als toerist naar een stad of opschalen van wat er al is: overbluffen door veel-
een dorp gaat, ga je bijna altijd kijken naar dat heid en grootheid.
wat die plek bijzonder maakt: architectuur, rare
gewoontes, mooie schilderijen. Blijkbaar geven De schrijver Menno ter Braak schreef daarover
die elementen smaak aan een plek. Toeristen in 1932 in zijn boek Afscheid van Dominees-
brengen jaarlijks in Nederland alleen al miljar- land: ‘Imponeren is het valse surrogaat van de
den in het laatje. Uit onderzoek blijkt ook nog verwondering.’
eens dat plekken met een rijk cultureel klimaat
Urban is a way of life
De aanwezigen bij sessie 1 zeggen het volgende
te hebben gezien in de introductiefilm: beleving
van de stad; gebruik van de publieke ruimte;
jongerencultuur; jonge mensen die hun eigen
dingen doen; topsport; veel energie en bewe-
ging; een nieuwe generatie in ruimte; jong
stad; nieuwe ruimtelijke elementen.
De aanwezigen bij sessie 2 zeggen het volgende
te hebben gezien in de introductiefilm: jonge
mensen; veiligheid; levendigheid, hip; goed

12. getrainde jongelui; mogelijkheden kansen; ver- kunstacademie doceert geen spuitkunst, terwijl
schillende expressievormen; creativiteit; sport. het al meer dan 60 jaar bestaat. Urban wordt
door de mensen zelf geleerd, komt voort uit hun
De heer Gilbert Vanblarcum benadrukt wat eigen creativiteit. De Urban Bond Nederland
urban is: kunst, cultuur, lifestyle, entertainment, streeft naar meer professionaliteit.
business en sport. Urban is ‘a way of life’. Urban
is ook stedelijk, een stadse manier van dingen Voorbeelden
benaderen. Urban vindt zijn weg op alle terrei- • en middenberm ingericht als skatebaan in
e
nen, is ongebonden en goed voor een omzet van Rotterdam
zeven miljard euro per jaar. Urban is: • en leegstaand pand dat multidisciplinair is
e
ingericht met, freerunning, dansvloer, skate-
• sport – urban dance, freerunning, skateboar-
parcour
ding, rolschaatsen, panna, b-ball, tricking • en winkel met een inpandige skateramp
e
• rt – verfkunst, spuitkunst, video- en lichtkunst
a • en pop-up store van een internetwinkel in
e
• business – lifestyle, pop-up stores, horeca Rotterdam die in korte tijd 120.000 bezoekers
trok
Leegstand als tijdelijke proeftuin • en urban manier van presenteren: de promo-
e
Urban is gedreven vanuit behoefte. Meestal ter tie van de Volkswagen Up! in de Kalverstraat
ontspanning, maar de Urban Bond Nederland wil in Amsterdam
zich inspannen om er een broodwinning van te
maken. Creativiteit lokt creativiteit. Het positio- Urban bestaat niet alleen in de Randstad, maar
neert een bepaalde cultuur, fungeert als broeikas ook in kleinere steden als Enschede en Tilburg.
om iets uit te proberen. De invulling van de crea- Verstedelijking versnelt het proces, maar ook in
tieve ruimte is niet enabled, multidisciplinair, bij- de regio zal ruimte voor urban moeten worden
voorbeeld een ruimte voor freerunning. De ruimte aangeboden.
wordt maar een aantal jaren gebruikt, bijvoor-
beeld als pop-up store. De ruimte wordt gebruikt London en Berlijn hebben al plekken waar
om je aan anderen te laten zien en van elkaar te mensen naar urban-voorbeelden kunnen gaan
leren, bijvoorbeeld bij dance en andere urban kijken, Nederland nog niet. In Berlijn is graffiti
sporten. Voor urban bestaan geen leerlijnen, de bijvoorbeeld een erkende kunstvorm. Er zijn
bond heeft daarom een plan samengesteld. Een wandel­ outes en apps om de werken te bekijken.
r
Everything you
s real Pablo Picasso

13. De stad vernieuwt zich elke vijf à zes jaar, is zich dat tot vrijheid en ongebondenheid?
constant in ontwikkeling. Ook dat is urban. er zijn beheerders nodig van de accom-
Ja,
modaties. De accommodatie is een vast
Vragen – sessie 1 gegeven, de verhouding tussen vrijheid en
• s de Urban Bond een matchmaker tussen
I ongebondenheid is als in iedere andere sport.
urban lifestyle en leegstand? Dat urban grossiert in vrijheid en ongebon-
Wij willen in samenspraak oplossingen
Ja. denheid is om­ adert door diverse wetten en
k
bieden voor leegstaande panden. Mensen regels. Waar we gezamenlijk van leren, ieder
kunnen er tijdelijk iets gaan proberen. op zijn of haar manier, is wanneer we samen-
• Hoe zijn jullie ontstaan? werken. Het ongebonden willen zijn is wat
bond is ontstaan uit de wens tot professi-
De ons allen verbind.
onalisering. ‘We willen kunnen leven van onze
passie, net als andere sporters’. Het doel van Vragen – sessie 2
de bond is verenigen, het verbinden van de • at doet de Urban Bond concreet?
W
vele overeenkomstige initiatieven in Neder- verbinden de initiatieven in Nederland. We
Wij
land. We willen ervoor zorgen dat mensen brengen ze samen, zodat ze van elkaar kunnen
sponsoren vinden, zodat ze zich verder kun- leren. De leden willen professionaliseren, ze
nen ontwikkelen. willen uit de hobbysfeer. De mensen die we
• e film ‘My Playground’ gaat over BIG
D zagen in de introductiefilm zijn allemaal onder­
-
Architects in Kopenhagen die zich in hun nemers. Ze zijn niet gesubsidieerd en werken
ontwerpen laten inspireren door freerunners. voor zichzelf. Neem urban dance, deze
Ze leggen bijvoorbeeld ramps aan in hun beroepsgroep danst vaak op hoog niveau
gebouwen. maar wordt niet als zodanig gewaardeerd.
Het zou mooi zijn als Nederlandse architecten Hierbij is de positionering van deze dansstijl
de kunstregeling daarvoor zouden gebruiken. de oorzaak. Voor een balletvoorstelling bent
Leefomgeving en sportomgeving zijn dan één u hoogstwaarschijnlijk bereid te betalen, voor
geheel en dat is heel duurzaam. een urban dance show in een gebouw ergens
• Hebben jullie met de PVV de tijd tegen? achteraf waarschijnlijk niet. De urban dance
Nee, juist niet. Men is wakker geschud: het heeft de naam van een ‘rauwe grillige vorm
kan ook anders. van dans’. Om die reden scharen wij urban
• ijn er geen beheerders nodig? Hoe verhoudt
Z dance onder sport en niet onder kunst.
can imagine is

14. • oe kunnen jonge mensen met een idee de
H
Urban Bond vinden?
Onze profilering is nog niet erg hoog, maar
in april 2013 organiseren we voor kinderen in
de leeftijd van 8 t/m 12 jaar de Nederlandse
Kampioenschappen Urban Dance met 66
evenementen door heel Nederland.
•
Welke initiatieven van de Urban Bond kunnen
we bekijken?
zijn een jonge bond en staan nog aan
We
het begin. Ons eerste grote project is Urban
Dance for Kids.
• unnen gehandicapten ook bij jullie terecht?
K
deze sector wordt geen onderscheid
In
gemaakt tussen mannen, vrouwen, gehandi-
capten. Het gaat om je skills. De Urban Bond
streeft naar beloning voor en erkenning van
deze skills.
• at ondernemerschap spreekt me wel aan.
D
Ik werk voor de gemeente en gemeentes zijn
ge­ eigd om dingen te plannen, ook ruimte
n
voor sport. Veel gemeenteaccommodaties
staan uren leeg. als handhaving en veiligheid om de hoek
willen mediators zijn. Een van onze part-
We komen kijken. De bond wil pleiten voor een
ners is Velopa-Omniplay. In hun folder worden gezonde kijk op mensen die actieve sporten
diverse ruimtelijke invullingen, met urban willen beoefenen. Laten we de handen ineen
sporten, concreter uiteengezet. slaan om deze sporten meer onder de aan-
• e Stichting Ateliers Tilburg heeft een skate-
D dacht te brengen, zodat een groter publiek
baan geïnstalleerd in de oude NS-werkplaats, zich erin kan vinden.
voor vijf jaar. De vraag naar handhaving en
veiligheid blijft spannend bij dit soort tijdelijke Kansen
projecten in industriepanden. Er is een mini- De heer Wout Vereecken vertelt dat er een hele
mumvoorzieningenniveau nodig om activitei- organi­ atie schuilt achter de bond. De heer
s
ten te kunnen ontplooien en sinds de ramp Gilbert Vanblarcum, voorzitter van de bond,
in Enschede is het voorzieningenpakket erg initieert samen met het bestuur en commissies
streng. plannen om urban te profileren, positioneren en
Iedereen die een sport gaat beoefenen is op te professionaliseren. Het Bondsbureau, onder
de hoogte van de risico’s die het met zich leiding van de heer Wout Vereecken, voert deze
meebrengt. Er heerst een bepaalde mate van plannen uit. De aanwezigen wordt gevraagd om
vanzelfsprekendheid aangaande opgelopen kansen door te geven. De langetermijnvisie van
blessures in de urban sport. Niets is zo bela- de bond is deel­ ame van urban sporten aan de
n
den als het woord ‘urban’ aangezien termen Olympische Spelen.

15. Inspiratie 4
Kans en Noodzaak NV Monumenten
Fonds Brabant
door H. Mutsaerts – Het Notuleercentrum
Opening Een geslaagde herbestemming is een renda-
De heer Peter Stutvoet - legt uit dat voor veel bele herbestemming. Een van de belangrijkste
vastgoed de insteek vanuit het monument van uitgangspunten is het terugverdienen van de
toepassing is, waarbij het gaat om de noodzaak investering en een rendabele exploitatie van het
van herbestemming en kansen voor panden met gebouw, zodat de inkomsten van het gebruik de
karakter. Vanuit de eigen expertise heeft MFB kosten van instandhouding van het pand dekken.
vastgesteld dat er veel kansen zijn wanneer men Er zijn in dat geval geen externe geldstromen
op een bepaalde manier naar panden kijkt en nodig. De kosten van herstel zijn extra kosten op
niet probeert om alles te behouden. Bij monu- de totale investering, die geen meeropbrengsten
mentenpanden gaat het om hetgeen van waarde genereren. Bij het ontbreken van een sluitende
is. Men dient te trachten de authenticiteit van exploitatie dient men te zoeken naar externe
panden te behouden tegen de achtergrond van geldstromen/subsidie.
de historie en het verhaal van het pand. Een
monument heeft een beschermde status en men Het traject van investeren naar het genereren van
dient aan een aantal voorwaarden te voldoen. inkomsten is een creatief proces met verschil-
lende actoren. Bij een herontwikkeling zijn vele
Bij niet-monumentale, maar wel waardevolle partijen betrokken, zoals gemeenten in het kader
gebouwen is dat niet het geval. Daarom is de van het aanpassen van het bestemmingsplan.
dreiging voor dit soort gebouwen groter, omdat Dit krachtenveld vormt geen belemmering, maar
een aantal zaken gemakkelijk kan worden aan- juist een kans, want door herontwikkeling worden
gepast. Ook met een geringe aantasting kan het ‘gaten’ in de bebouwing voorkomen. Er dient een
gebouw geschikt gemaakt worden. ambassadeur bij betrokken te zijn, die het initi-
atief neemt en gelooft in het plan en die dit kan
uitdragen naar externe partijen. Er dient sprake
te zijn van een realistisch plan, want gebruikers
hebben niet altijd het eindproduct goed voor
ogen. Creativiteit heeft niet alleen betrekking op
het ontwerp, maar ook op het aantrekken van
gelden, het programma en het politieke proces.
Herontwikkeling
Herontwikkeling is eigenlijk een nieuw fenomeen
en een complex traject, waarbij de centrale rol
niet is weggelegd voor de architect, maar voor

16. de regisseur, die de creativiteit van alle partijen genoemd een investering van 100.000 euro,
initieert en partijen met elkaar in gesprek brengt. waarvan de huursom ongeveer 10% bedraagt.
De initiatiefnemer dient rekening te houden met Voor de ondernemer/gebruiker bedraagt de huur
de verwerving, het milieu (vervuiling door het 10% van de omzet. De noodzakelijke investering
industriële gebruik), herstel en verbouw, instal- staat dus gelijk aan de te realiseren omzet. Er
laties, architect/adviseurs en financiering (BTW); kan ook worden gedacht aan een huur, die gere-
al deze aspecten hebben effect op de huurprijs. lateerd is aan de door de huurder gerealiseerde
omzet om te voorkomen dat wegens te hoge
Herbestemming voorkomt verlies van het pand, huur het pand leeg komt te staan. Gebruik van
want wanneer het pand wordt afgebroken bete- het pand leidt tot andere activiteiten en heeft een
kent dit niet alleen een cultuurhistorisch verlies, positief effect op de omgeving, de buurt en wijk.
maar ook het verlies van het verhaal van Hieruit volgt weer een andere vorm van rentabili-
het pand. Tevens speelt hierbij de ecologische teit, naast de financiële.
footprint een rol (afvalstoffen, grondvervuiling) en
het is daarom interessant om na te gaan of een Het is zowel voor de investeerder als de
pand kan worden herontwikkeld. huurders van belang dat potentiële huurders
over een goed ondernemingsplan beschikken.
Financieel In de investering moet worden uitgegaan van
De investeringen en de huursom zijn onlosmake- het feit dat het pand niet onmiddellijk volledig
lijk met elkaar verbonden. Als voorbeeld wordt verhuurd zal zijn. Het voordeel van het vroeg-

17. in een vroeg stadium te betrekken, zodat de
bestemmingsplannen tijdig aangepast kunnen
worden.
Opmerkingen
Er wordt gevraagd naar het herontwikkelen
van kerken. Vanuit het bisdom is men verplicht
om bepaalde eisen te stellen aan toekomstige
gebruikers van kerken. Vorig jaar heeft men voor
de eerste maal toestemming gekregen van het
Bisdom Breda om in de Sint Jan in Roosendaal
carnavalsactiviteiten te laten plaatsvinden voor
tijdig instappen in een herontwikkeling is een met name gezinnen met kinderen en als opvang
lage m²-prijs. Er wordt teveel gedacht vanuit het bij slecht weer. Het Bisdom Den Bosch en Breda
vullen van leegstaande ruimten en niet vanuit de hebben geen moeite met maatschappelijke of
behoefte van de markt. Daarom is het voordeel sociale activiteiten, maar zijn geen voorstander
van her­ ntwikkeling ‘on the spot’ dat het project
o van culturele activiteiten. De activiteiten moeten
concreet is, waardoor men meer geïnteresseerde passen in de context van de betreffende kerk.
partijen kan aantrekken, die de behoefte van de
markt meebrengen en die op de hoogte zijn van Gevraagd wordt naar de relatie tussen herbe-
lokale initiatieven. stemmen en de woonfunctie. NV Monumenten
Fonds Brabant is hier geen voorstander van,
Creativiteit omdat panden enorm moeten worden aangetast
De heer Stutvoet toont enkele succesvolle om deze geschikt te maken als woonruimte,
herontwikkelingen van panden in het kader van zoals door het realiseren van vluchtwegen en
ontmoeten en samenkomen, dienstverlening en daglichttoetreding. Men beschikt over een klein
detailhandel, muziek, dans en sport en am- aantal woningen in het hogere segment, want
bachten en broedplaatsen. Hierbij kan men ook grote investeringen in een woonbestemming
denken aan tijdelijk gebruik. leiden tot een hoge huur. Dit soort woningen kan
bijvoorbeeld verhuurd worden aan ondernemin-
Kansen ontstaan door samenkomen, inspireren, gen, die deze gebruiken voor het onderbrengen
samenwerken, creëren en vooral: ondernemen. van expats. Wonen kan als tijdelijke bestemming
Bij herontwikkeling is het leidmotief creativiteit. worden beschouwd.
Door het inzetten van creativiteit kan de creativi-
teit bij andere partijen ontwikkeld worden. Er vindt een korte discussie plaats over proble-
men die men in de praktijk ondervindt, zoals het
Men start als initiatiefnemer van een heront­ voortijdig afhaken van huurders en het aantrek-
wikkeling. Samen met de eindgebruiker worden ken van belangstellende partijen voor vrijko-
in een vroeg stadium de publieke partijen en mende ruimtes en panden. Geconcludeerd wordt
deskundigen erbij betrokken. Uiteindelijk ont- dat ook hierbij creativiteit en grote inzet van
staat er een team, dat er gezamenlijk voor vooral de eigenaar van het pand een belangrijke
wil gaan. Het is van belang om de gemeente rol spelen.

18. Terugkoppeling afsluiting – plenair
Terugkoppeling
door Halbe Geertsma – Het Notuleercentrum
Sessie 1 Het plan ondernemers een ziel aan het project laat geven,
De kazerne in Eindhoven doe je meer dan ruimte beschikbaar stellen. In
Mevrouw Annemoon Geurts en de heer Koen beide bijeenkomsten was sprake van een goede
Rijnbeek hebben in beide bijeenkomsten hun discussie.
plannen voor de voormalige marechaussee­
kazerne in Eindhoven uitgelegd. Ze zijn begon- Sessie 3 Het tijdelijke gebruik
nen met een pop-up restaurant met expositie Urban Bond Nederland
tijdens de Dutch Design Week, gedurende vijf De heer Gilbert Vanblarcum geeft aan dat de
achtereenvolgende jaren. Dat was een succes. eerste bijeenkomst interessante punten aan
Vervolgens hebben ze bij de gemeente geïnfor- de orde stelde. De deelnemers waren ook erg
meerd naar een pand waar zoiets permanent benieuwd naar de invulling van de lege ruimtes.
en in een meer uitgebreide vorm zou kunnen Het ging om drie punten: sport, art en business.
worden gedaan. Het gaat hen erom in Eindhoven Men heeft een aantal voorbeelden kunnen zien
een podium voor creatieve industrie te realise- van wat nu al gerealiseerd wordt. Er werden
ren. De bedoeling is dat het project uiteindelijk diverse vragen gesteld. Een belangrijke vraag
zichzelf kan financieren. Op dit moment zijn ging over veiligheid bij sport. Op dat punt is een
moon/en/co nog met de gemeente in gesprek vergelijking gemaakt met andere sporten en
over de constructie. gezegd dat elke sport risico’s meebrengt.
Sessie 2 Het voorbeeld Sessie 4 Kans en Noodzaak
De Gruyterfabriek in ’s-Hertogenbosch NV Monumenten Fonds Brabant
De heer Clemens Bolhaar heeft vooral gesproken Er is gesproken over kansen voor en noodzaak
over het spanningsveld dat er is als je bezig bent van herbestemming. De heer Peter Stutvoet
met de herbestemming van een dergelijk groot heeft benadrukt dat het belangrijk is om ge­
gebouw, dat tegelijk een prachtig stuk cultureel bouwd cultureel erfgoed te bewaren. Als je
erfgoed is. In zijn presentatie heeft hij de ge­ rui­
b beseft dat aan gebouwen verhalen vastzitten,
kers centraal gesteld. Als het pand een juiste moet je ook beseffen dat herbestemming ervoor
eindbestemming krijgt voor goede gebruikers, kan zorgen dat die verhalen niet verstommen.
krijgt het opnieuw een ziel. Daar is in de voor­ Een ander aspect dat hij heeft benadrukt, is dat
bereidingstijd veel aandacht aan gegeven en herontwikkeling vraagt om creativiteit van alle
dat heeft de heer Bolhaar in de beide bij­­
een­ betrokken partijen. Een van de slogans van MFB
komsten overgebracht. Daarbij heeft hij ook aan- is: eerst rekenen, dan tekenen. Dat geldt voor de
gegeven dat er een nieuwe doelgroep in beeld initiatiefnemer, maar ook voor de ondernemer die
is: de creatieve ondernemers. Als je dergelijke als huurder optreedt.

19. colofon
bkkc
Frederiek Dijkstra
projectleider Leegstand als
kans voor cultuur
013 7508422
f.dijkstra@bkkc.nl
fotografie omslag
www.fourpack.nl
fotografie binnenwerk
Hanneke van Oostaijen
druk
Drukkerij Hub. Tonnaer
ontwerp
www.fourpack.nl

20. bkkc
Spoorlaan 21 i-k
5038 CB Tilburg
013 7508400
www.bkkc.nl
info@bkkc.nl