2. Ao longo da historia máis recente, as actividades industriais
xeraron unha serie de sistemas produtivos que paulatinamente
se foron incorporando á nosa herdanza cultural.
As testemuñas da industrialización constitúen un legado
imprescindible para comprender a historia dos últimos séculos.
Os elementos e factores que inciden no feito industrial,
desempeñaron un papel importante na evolución do territorio
rural ou urbano, na formación do carácter histórico e cultural
dos seus sitios, lugares e paisaxes e na definición do ambiente
en que se desenvolveu o desenrolo das industrias.
O patrimonio industrial convértese en memoria histórica que se
manifesta segundo a época, a fase do seu desenvolvemento, os
sectores de actividade e as áreas geoculturais no que se levou a
cabo o proceso da industrialización.
3. A industrialización como proceso histórico, esencialmente europeo
na súa orixe e conformación, permite a conexión da historia
contemporánea galega coa europea, xurdida da revolución
científica e da Ilustración.
O patrimonio industrial actúa como un eixe estructural de
accións de investigación, creación, difusión e dinamización
económica.
É importante coñecer e investigar sobre os feitos que iniciaron a
revolución industrial en Galicia para comprender mellor a nosa
realidade económica e cultural da que Sargadelos é bandeira.
4.
5. A revolución industrial, que transformou
fondamente as estruturas económicas e
sociais europeas desde finais do século XVIII,
foi un feito que en Galicia non tivo unha gran
relevancia ata case un século máis tarde.
Poucas industrias marcan unha sociedade na
que o sector primario mantivo un peso moi
grande ata os nosos días.
En Galicia subsistiron os oficios artesanais,
máis ou menos especializados, ata ben
avanzada a era contemporánea, debido á
dispersión da poboación e a economía de
subsistencia: canteiros, curtidores, ferreiros,
zapateiros, torneiros, etc. Moitos deles
traballaban a tempo parcial e de xeito
itinerante. Cando se fala de industrialización
en Galicia hai que comprender que estamos
ante un proceso incompleto e, para moitos
estudosos, fracasado.
6. No século XVIII Galicia está nun punto de partida óptimo para unirse á
febre industrial europea. Nesta centuria, ademais da industria do
lenzo, da que participaban en torno a 75.000 familias galegas,
arrinca en Ferrol a construción de buques co Arsenal; o Marqués de
Sargadelos instala unha das primeiras e máis grandes siderurxias
da Península Ibérica, e o porto da Coruña racha o monopolio de
Cádiz e comeza a comerciar con América. Pero a forte competencia
europea, a falta de capitais, e a posición periférica e subalterna de
Galicia no novo estado liberal son razóns que abondaron para
poder comprender o fracaso.
7. Durante o século XVIII as iniciativas industriais veñen da man da coroa
española, a través da instalación das manufacturas reais, na etapa do
despotismo ilustrado cuxo máximo expoñente foi en España o monarca
Carlos III. A Real Fábrica de Sargadelos é un dos mellores exemplos da
influencia da Ilustración en Galicia, que estaba naquel tempo aillada
fisicamente, aínda baixo a negativa influencia da nobleza e o clero xa que a
man de obra estaba ao seu servizo e o pobo durmía entre a pobreza e a
ignorancia, sufrindo un grande deterioro.
Sargadelos foi o buque insignia dunha
serie de iniciativas industriais que
abranguen a fabricación de diferentes
xéneros: a Real Fábrica de Mantelería
da Coruña, a Real Maestranza de
Artillería da Coruña, a Real Fábrica de
Cobrería en Xubia, a Real Fábrica de
Xarcia e Lona en Sada, ou a Fábrica de
Tabacos da Coruña, son exemplos do
incipiente desenvolvemento industrial
deste período.
8.
9. A comarca do río Eo maniféstase a finais do século XVIII como o
núcleo ferretero máis dinámico da península. Aparecen novas
ferreirías, para a obtención do ferro da maneira tradicional, e
tres proxectos de altos fornos perante a década de 1780.
Foi a Compañía de la Vega, de Ribadeo, quen primeiro solicitou a
creación de tres ferreirías, catro martinetes e unha fábrica de
potas de Burdeos. Despois de cinco anos realizou varios dos
seus proxectos pero non chegou a rematar a creación da fábrica
de potes de ferro colado.
Pouco máis tarde, a finais de 1784, outro comerciante da zona,
José Álvarez de la Graña, solicita autorización para una fábrica
de potes de ferro colado en Granda pero tampouco se levou a
efecto.
10. O de Sargadelos foi o terceiro proxecto de altos fornos e o único que chegou a bo
porto.
A iniciativa da Real Fábrica de Sargadelos, primeiro siderurxia, e despois factoría de
louza, non se entendería sen a figura do seu fundador, Antonio Raimundo Ibáñez.
Naceu en Oscos, Asturias, no ano 1749, no seo dunha pequena familia fidalga.
Desde que era novo foi un emprendedor e un precursor, tratando de introducir na
península as novidades producidas noutros países máis avanzados.
O seu pai era notario; con el preparou a
súa formación, pasando despois a
traballar en Ribadeo como
administrador dunha casa comercial.
Non tardaría moito en facerse coa
dirección do negocio. A principios dos
oitenta Ibáñez era un dos principais
comerciantes, facendo medrar en pouco
tempo a súa situación social e
económica. Comerciou nestes anos con
aceite, liño, viño, augardente e con
ferro, introducindo e dándolle saída a
estes produtos desde Galicia e Asturias.
11. Na segunda metade do XVIII xa era posible, nalgúns casos, mudar a condición familiar
grazas ás oportunidades de negocios que se abrían para os emprendedores.
Mais Raimundo Ibáñez non se conformou co seu éxito comercial e fíxose armador,
fundando a Real Compañía Marítima, e comezou a comerciar coas Indias e tamén
con Rusia, Suecia ou Terranova, da que traía o bacallao. Empresario hábil, pensou
que Galicia tiña recursos naturais abundantes, como madeira e caolín. As súas
ideas principais eran a existencia da materia prima polo que sería bon desenvolver
na nosa terra os productos, abaratando custes e obtendo maiores beneficios. A
aparición dunha nova industria daría novos postos de traballo.
Inspirado polo movemento europeo da renovación cultural e económica,
fundou unha fábrica metalúrxica no norte da provincia de Lugo, en Cervo.
Isto foi posible grazas a unha alianza que tiña cun dos maioristas de
Compostela, José de Andrés García, que será a base económica do futuro
alto forno de Sargadelos.
12. A partir do ano 1791 comeza a erguer o complexo de Sargadelos, hoxe en día
coñecido pola súa cerámica. Nun primeiro momento xurde como unha
potente siderurxia, a altura das que comezaban a proliferar en Europa ao
calor do proceso da industrialización. Contaba para a empresa co apoio do
Primeiro Ministro Godoy desde Madrid, que lle aseguraba contratos para
adquirir municións para a Armada Española, e lle facilitaba os suministros
de materias primas.
En 1794 comeza a funcionar o complexo.
Os primeiros lingotes de ferro colado
mándanse para Ferrol como lastres para
os buques da Armada. Fabrícanse tamén
balas de canón, todo tipo de obxectos
pesados de ferro, elementos de uso cotiá
e ferramentas, actividade á que se adicará
a fábrica nos catorce anos seguintes.
Sargadelos tivo maioritariamente
carácter militar ata que a fábrica pasa a
mans de Luis de la Riva no ano 1840.
13. En canto á producción civil hai que destacar especialmente a fabricación
de potes.
Sargadelos era unha siderurxia non integral xa que non dispoñía de
instalacións para convertir o colado de ferro doce en aceiro, sendo
caldeados os seus fornos con carbón vexetal, xa que había nos
bosques do contorno a madeira suficiente para a súa alimentación.
A fábrica non tardou moito en entrar en decadencia debido ao difícil
abastecemento e a competencia sufrida desde outras instalacións.
14. Ademais o Marqués de Sargadelos tivo un grande problema: o
rexeitamento de boa parte da poboación autóctona, debido á
deforestación de montes en ben común que a súa fábrica
provocaba na comarca. O establecemento do alto forno
alimentado con carbón vexetal ocasionou unha oleada de
conflictos sociais debido a que os nobres da zona vían na fundición
un elemento de ameaza para a súa preeminencia e, doutra banda,
os pobos do contorno que vían máis dereitos da fábrica sobre o
aproveitamento dos bosques en detrimento dos seus propios.
15. Así era na realidade: Ibáñez tiña unha cédula de autorización do ano
1791 pola que podía explotar un amplo bosque que, anque
sometido ás ordenanzas de montes de marina de 1748,e viña
sendo utilizado polos veciños aos que se concedían permisos para
cortar madeiras das inútiles para o Real Servizo, para pezas
menores de casas, aperos de labranza…A Real Cédula reducía eses
usos e obrigaba a que calquera aproveitamento do bosque
quedara suxeito á autorización de Ibáñez.
16. Se a retirada de moitos dos antigos usos do bosque
ocasionou os primeiros conflictos, a situación agravouse
desde o momento en que se formalizou a primeira
contrata de municións no ano 1796. Ao convertirse
Sargadelos nunha fundición exclusivamente de material
militar, a contrata incluirá unha cláusula na que se
encarga aos que administran a xustiza de “prestar toda
a axuda necesaria para vencer a tenaz resistencia dos
veciños da comarca na concurrencia de acarretos”.
Entón Ibáñez fixará a cantidade de acarretos necesarios
e realizarase o reparto entre os veciños da comarca.
Cada lugareño debía servir forzosamente nas tarefas de
transporte a Sargadelos uns 40 días ao ano.
17. A resistencia dos campesiños e a insistencia de Ibáñez, que pide a
axuda do exército en varias ocasións e ataca aos que exercen a
xustiza que son máis remisos a pedir axuda, vai provocar un clima
de guerra que rematará co asalto e incendio do complexo de
Sargadelos por máis de 4000 comarcanos en abril de 1798. Isto
causou graves danos na siderurxia, que seguiu producindo, pero
a un ritmo moito menor do agardado polo Marqués.
A intervención militar
restauró a orde pero non
solucionou máis que os
síntomas do conflicto e a
morte violenta de Ibáñez foi
posiblemente o seu último
gran estoupido.
Co tempo a siderurxia tivo
que pechar.
18. No ano 1806 Antonio Raimundo
Ibáñez crea a fábrica de louza
nas mesmas instalacións da
siderurxia, repoñéndose así do
fracaso anterior. Apenas
podería ver o éxito da súa
iniciativa, xa que morrería en
1808. As circunstancias do seu
pasamento non ficaron moi
claras. En 1808 coa Guerra da
Independencia xa en marcha,
forma parte das xuntas de
defensa de Ribadeo. Cando
estas capitulan ante os
franceses, o marqués de
Sargadelos é acusado de
traidor e afrancesado polos do
seu bando, que rematarían
por asasinalo.
19. Raimundo Ibáñez foi un home dunha ampla cultura e erudición, a
pesar de non poder cursar estudios universitarios. Paradigma do
ilustrado emprendedor, foi quen de se converter no introdutor do
modelo capitalista moderno naquela España que aínda
conservaba usos e costumes propios do Antigo Réxime. Situar a
Ibáñez no seu sitio implica afirmar o seu papel progresista no
ámbito industrial pero tamén esquecer a idea de combatente
liberal e antiseñorial do que o dotaron os seus biógrafos.
Os únicos antiseñoriais
nos conflictos de
Sargadelos foron os
campesiños que
defenderon os seus bens
comúns e a súa liberdade
persoal contra uns
privilexios de corte
señorial outorgados pola
monarquía absoluta.
20. Ibáñez aínda tivo tempo en vida de traer ao mundo a nove fillos, que deron
continuidade á súa tarefa emprendedora. Cando morreu estaba a se tramitar o
título de Marqués de Sargadelos para a súa persoa, título co que pasou á historia
aínda que nunca gozara del en vida.
Á súa morte o seu fillo maior, José Ibáñez,
por acordo cos seus oito irmáns, tomaría as
rendas dos negocios familiares e
especialmente da fábrica de louza, que
funcionaría durante catro etapas ata o ano
1879, chegando a ser unha referencia na
península ibérica e un centro de exportación
moi importante. A louza de Sargadelos,
ademais do seu gran volume de produción
industrial, acadou un resultado estético máis
que notable, estando representada a través
das súas máis senlleiras pezas en moitos dos
museos galegos.
Sargadelos é un emblema histórico no desenvolvemento industrial de
Galicia, que supuxo un importante motor económico para o seu
contorno.
