Wadliwa spółka partnerska - ebook

Wadliwa spółka partnerska - ebook
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl - audiobooki, e-booki.
Dominika Nowak Wadliwa spółka partnerska
BIBLIOTEKA PRAWA HANDLOWEGO Dominika Nowak Wadliwa spółka partnerska Warszawa 2010
Wydawca: Magdalena Przek Redaktor prowadzący: Joanna Maź Opracowanie redakcyjne: „Littera” Maria Beata Wawrzyńczak-Jędryka © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010 ISBN 978-83-264-0474-0 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa: www.profinfo.pl
„In omnibus quidem, maxime tamen in iure, aequitas spectanda sit”. („We wszystkim, a w szczególności w prawie, należy mieć na względzie słuszność”.) Digesta Iustiniani 50.17.90
Spis treści Wykaz skrótów .............................................................................................. 11 Wstęp ............................................................................................................... 15 Rozdział I Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze ..................................................................................................... 23 1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej ............... 23 1.1. Etap negocjacyjny i przygotowawczy ............................................ 23 1.1.1. Etap negocjacyjny ................................................................... 23 1.1.2. Etap przygotowawczy............................................................ 26 1.2. Etap organizacyjny ............................................................................ 43 1.2.1. Charakter prawny i funkcje umowy spółki partnerskiej ... 43 1.2.2. Wykładnia umowy spółki partnerskiej ze szczególnym uwzględnieniem tzw. benigna interpretatio .......................... 61 1.2.3. Przedspółka partnerska ......................................................... 69 2. Umowa spółki partnerskiej w kontekście zasady wolności umów ... 78 2.1. Zakres swobody umów na gruncie umowy spółki partnerskiej ... 78 2.2. Właściwość (natura) stosunku prawnego spółki partnerskiej.... 86 2.2.1. Właściwość (natura) stosunku prawnego spółki partnerskiej – próba interpretacji pojęcia ........................... 86 2.2.2. Zasady składające się na pojęcie właściwości (natury) stosunku prawnego spółki partnerskiej .............................. 97 2.2.3. Właściwość (natura) stosunku prawnego spółki w sytuacji powołania zarządu .............................................. 134 Rozdział II Przyczyny nieważności umowy spółki partnerskiej ............................. 145 1. Istota wadliwości umowy spółki partnerskiej...................................... 145 7
Spis treści 2. Nieważność umowy spółki partnerskiej z powodu wadliwości podmiotowych .......................................................................................... 155 2.1. Brak przesłanek niezbędnych do uzyskania statusu wspólnika w spółce ............................................................................................... 155 2.2. Brak należytej reprezentacji przyszłego wspólnika (założyciela) ........................................................................................ 163 2.3. Wady oświadczenia woli .................................................................. 171 2.3.1. Brak świadomości lub swobody ............................................ 171 2.3.2. Pozorność .................................................................................. 173 2.3.3. Błąd ............................................................................................ 177 2.3.4. Groźba ....................................................................................... 181 3. Nieważność umowy spółki partnerskiej ze względu na treść i cel umowy spółki ............................................................................................ 183 3.1. Treść i cel umowy spółki partnerskiej w kontekście nieważności czynności prawnej ...................................................... 183 3.1.1. Treść umowy spółki partnerskiej .......................................... 183 3.1.2. Cel umowy spółki partnerskiej ............................................. 193 3.2. Sprzeczność z ustawą ........................................................................ 198 3.2.1. Sprzeczność z przepisami bezwzględnie obowiązującymi i semiimperatywnymi .............................. 198 3.2.2. Pierwotna niemożliwość świadczenia ................................. 204 3.3. Działanie w celu obejścia ustawy .................................................... 208 3.4. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego ........................ 211 4. Nieważność umowy spółki partnerskiej z powodu naruszenia przepisów o formie zastrzeżonej ad solemnitatem ................................ 216 Rozdział III Nieważność umowy a podmiotowość prawna spółki partnerskiej w kontekście rozwiązań przyjętych w wybranych systemach prawnych ........................................................................................................ 227 1. Wadliwa spółka w wybranych systemach prawnych ......................... 227 1.1. Nullity of the company w prawie Unii Europejskiej i orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości ....... 227 1.2. Fehlerhafte Gesellschaft w prawie niemieckim ................................. 239 1.3. Nullité de la société w prawie francuskim ........................................ 252 1.4. Defective incorporation w prawie angielskim .................................. 262 1.5. Defective incorporation w prawie amerykańskim ........................... 268 2. Wadliwa spółka w polskim systemie prawnym .................................. 281 8
Spis treści 2.1. Wadliwa spółka kapitałowa ............................................................. 281 2.1.1. Przepisy prawne i poglądy doktryny ................................... 281 2.1.2. Orzecznictwo ........................................................................... 305 2.2. Wadliwa spółka osobowa na przykładzie spółki partnerskiej.... 319 Rozdział IV Nieważność umowy spółki partnerskiej przed wpisem i po wpisie spółki do Krajowego Rejestru Sądowego ................................................ 345 1. Zakres zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego w sprawach nieuregulowanych w Kodeksie spółek handlowych .......................... 345 1.1. Etap przed rejestracją spółki partnerskiej w KRS ........................ 345 1.2. Etap po rejestracji spółki partnerskiej w KRS ............................... 353 2. Cywilnoprawne roszczenia mogące powstać w związku z nieważnością umowy spółki partnerskiej ......................................... 365 2.1. Roszczenie o ustalenie nieważności umowy spółki partnerskiej ......................................................................................... 365 2.2. Obowiązek zwrotu spełnionych świadczeń ................................. 369 2.3. Roszczenie odszkodowawcze z tytułu culpa in contrahendo ........ 372 2.4. Uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli o zawarciu umowy spółki partnerskiej .......................................... 376 3. Konwersja nieważnej umowy spółki partnerskiej .............................. 382 3.1. Istota konwersji .................................................................................. 382 3.2. Czynność prawna zastępcza ............................................................ 389 Podsumowanie .............................................................................................. 404 Summary......................................................................................................... 423 Bibliografia ..................................................................................................... 443 Orzecznictwo ................................................................................................. 481
Wykaz skrótów Najczęściej powoływane źródła prawa k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.h. – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r. – Ko- deks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) TFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (tekst skonsolido- wany: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47) TWE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (tekst skonsolido- wany: Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37) u.s.d.g. – ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.) ustawa o KRS – ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.) Organy orzekające NSA – Naczelny Sąd Administracyjny SA – sąd apelacyjny SN – Sąd Najwyższy SN [7] – Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów TK – Trybunał Konstytucyjny WSA – wojewódzki sąd administracyjny 11
Wykaz skrótów Czasopisma i inne publikatory Dz. U. – Dziennik Ustaw KPP – Kwartalnik Prawa Prywatnego Mon. Prawn. – Monitor Prawniczy NP – Nowe Prawo OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB – Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSN – Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna, Pracy i Ubez- pieczeń Społecznych OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP – Państwo i Prawo PPE – Przegląd Prawa Europejskiego PPH – Przegląd Prawa Handlowego PS – Przegląd Sądowy PUG – Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej. – Rejent RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny SC – Studia Cywilistyczne SIS – Studia Iuridica Silesiana. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskie- go TPP – Transformacje Prawa Prywatnego Wok. – Wokanda Inne EWG – Europejska Wspólnota Gospodarcza n. – następne KRS – Krajowy Rejestr Sądowy lit. – litera niepubl. – niepublikowany orz. – orzeczenie PKD – Polska Klasyfikacja Działalności por. – porównaj 12
Wykaz skrótów post. – postanowienie poz. – pozycja s. – strona tekst jedn. – tekst jednolity t. – tom uchw. – uchwała UE – Unia Europejska ust. – ustęp uzas. – uzasadnienie w zw. – w związku wyr. – wyrok z późn. zm. – z późniejszymi zmianami zd. – zdanie zob. – zobacz
Wstęp Umowa spółki partnerskiej może być dotknięta różnego typu nie- prawidłowościami. W zależności od ich charakteru powodują on różne konsekwencje prawne w postaci np. nieważności czy bezskuteczności. Przykładowo, do wymienionych wyżej wadliwości zaliczyć należy: wady oświadczeń woli, zawarcie umowy w sposób sprzeczny z ustawą (albo celem obejścia ustawy) lub z zasadami współżycia społecznego, zawarcie umowy przez osobę fizyczną niemającą zdolności do czynności prawnych czy naruszenie przepisów o formie umowy zastrzeżonej pod rygo- rem nieważności. Należy podkreślić, że w ramach niniejszej pracy roz- ważano jedynie te przypadki wadliwości umowy spółki, które prowadzą do nieważności bezwzględnej lub względnej. Dokonany wybór ma zwią- zek z tym, iż nieważność stanowi najważniejszy i najczęściej występu- jący w praktyce przypadek wadliwości czynności prawnej. Nieważność jest najostrzejszą oraz „najdalej idącą” sankcją, która niweczy nawiązany przez strony stosunek prawny. Nie bez znaczenia dla zawężenia problematyki monografii był również fakt, że nieważność należy do zagadnień dość skomplikowanych. Uznano wobec tego, iż objęcie zakresem rozwa- żań wszystkich sankcji wadliwych czynności prawnych znacznie utrud- niłoby pogłębioną analizę zagadnienia wadliwej spółki partnerskiej, które jest zasadniczym celem niniejszej pracy. Ponadto, poza zakresem zainteresowania publikacji pozostawiono problematykę wadliwości umowy spółki powstałej w drodze orzeczenia sądu czy też zawartej w toku procedury przekształceniowej. Niniejsze rozważania skupiono bowiem na najistotniejszym z punktu widzenia praktyki pierwotnym trybie powstania spółki, którego jednym z elemen- tów jest właśnie zawarcie umowy między przyszłymi wspólnikami. Rów- nocześnie należy zaznaczyć, że koncepcję wadliwej spółki należy wiązać z różnymi nieprawidłowościami powstałymi na etapie formowania spół- 15
Wstęp ki, w tym z brakami mającymi miejsce podczas procedury rejestracyjnej (tj. m.in. z brakami i błędami w zakresie wypełnienia formularzy zgłosze- niowych, brakami załączników polegającymi np. na niedołączeniu listy partnerów czy dokumentów stwierdzających uprawnienie do wykonywania wolnego zawodu). W ramach niniejszej pracy skupiono się jedynie na najważniejszym przypadku, który warunkuje wadliwą spółkę, tj. na sytuacji, gdy zawarta umowa spółki jest nieważna. Temat pracy wskazuje jednoznacznie, że sankcja nieważności roz- ważana była na przykładzie umowy spółki partnerskiej. Na tę decyzję wpływ miała m.in. okoliczność, iż spółka partnerska jest stosunkowo „młodą” konstrukcją prawną. Spółka ta funkcjonuje w rodzimym systemie prawnym od dziewięciu lat, podczas gdy np. spółka jawna i spółka komandytowa znane były już na gruncie Kodeksu handlowego1. Powyż- sze przekłada się niewątpliwie na liczbę publikacji, którą – w odniesieniu do spółki partnerskiej – nadal należy ocenić jako niewystarczającą. Wy- bór spółki partnerskiej jako bazy dla przedstawionych w pracy rozważań miał również związek z dużym zróżnicowaniem pomiędzy spółkami oso- bowymi. W szczególności nie można oprzeć się wrażeniu, że w katalogu spółek osobowych zdecydowanie wyróżnia się spółka komandytowo-ak- cyjna. W konsekwencji za niewłaściwe uznano rozpatrywanie obok siebie problematyki nieważności umowy spółki jawnej czy partnerskiej obok nieważności statutu spółki komandytowo-akcyjnej. Powaga istniejących na tym tle problemów znacznie przekraczałaby ramy jednej pracy. Nale- ży podkreślić, że za podstawowy cel monografii przyjęto analizę cywilnoprawnych aspektów nieważności umowy spółki partnerskiej. Objęcie zakresem wywodów wszystkich spółek osobowych (lub choćby niektórych z nich) odbyłoby się ze szkodą dla wnikliwości i szczegółowości rozwa- żań. Należy sądzić, iż chęć uwypuklenia różnic między poszczególnymi spółkami przesłoniłaby zasadniczy cel badawczy pracy i uniemożliwiłaby dotarcie do istoty problemu. Równocześnie należy wyrazić przekonanie, że stawiany w publikacji problem z powodzeniem może być rozpatrywany na tle wybranej spółki osobowej z możliwością wyciągnięcia wniosków bardziej ogólnych w odniesieniu do spółki jawnej czy komandytowej. Wyraźnego podkreślenia wymaga także fakt, że niniejsza praca dotyczy problematyki nieważności umowy spółki partnerskiej rozpatrywanej 1 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r., Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm. 16
Wstęp przez pryzmat okresu przedrejestracyjnego oraz okresu mającego miejsce po wpisie spółki do Krajowego Rejestru Sądowego. Równocześnie należy zaznaczyć, że przedmiotem rozważań była wadliwa spółka partnerska, a nie tzw. spółka faktyczna. Ta ostatnia nie była dotąd analizowana w polskiej doktrynie, niemniej jednak zagadnienie to ugruntowało się już m.in. we francuskim czy niemieckim piśmiennictwie2. Spółka faktyczna opar- ta jest tylko i wyłącznie na faktycznej działalności podejmowanej przez „wspólników”. Nie istnieje tu w ogóle umowa spółki. Nie zostały rów- nież podjęte żadne działania mające na celu utworzenie spółki w świetle prawa. W rozważanym przypadku wspólnicy poprzez swoje zachowanie wytwarzają przekonanie odnośnie do istnienia spółki jako podmiotu prawa i strony czynności prawnych dokonywanych z osobami trzecimi. Cho- ciaż w świetle prawa spółkę należy traktować jako podmiot non existens, po spełnieniu określonych przesłanek przyjmuje się, że spółka istnieje w stosunku zewnętrznym, tj. wobec działających w dobrej wierze kon- trahentów. Potrzeba powstania niniejszej monografii wynika z niezadowalające- go stanu wiedzy w zakresie wadliwej spółki osobowej. W pierwszej ko- lejności podkreślić należy, że istnieje wyraźna dysproporcja pomiędzy sytuacją prawną spółek kapitałowych, a spółek osobowych (w tym spółek partnerskich) odnośnie do skutków nieważności umowy spółki. W przypadku spółek kapitałowych ustawodawca już w Kodeksie handlowym przewidywał regulację art. 173 i 337, które normowały sposób postępo- wania z tzw. spółkami wadliwymi. Następnie po wejściu w życie Kodeksu spółek handlowych3 stosowna regulacja znalazła się w art. 21 (jako wyraz implementacji Dyrektywy Pierwszej Rady 68/151/EWG z 9 marca 1968 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w państwach człon- kowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochro- ny interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich4) oraz art. 172 i 327. Tymczasem w obecnym stanie prawnym ustawodawca nie doprecyzował 2 Zob. m.in. J. Vallansan, E. Desmorieux, Société en participation et société crée de fait. Aspects juridiques et fiscaux, Paris 1996, s. 73 i n.; S. Vacrate, La société crée de fait, essai de théorisation, Paris 2003, s. 77 i n.; P Merle, Droit commercial. Sociétés commerciales, Paris 2007, s. 745 i n.; P Ulmer (w:) . . H. Staub, C.W. Canaris (red.), Großkommentar HGB, Berlin 1988, s. 171 i n.; G. Hück, C. Windbichler, Gesellschaftsrecht, München 2003, s. 132 i n. 3 Ustawa z dnia 15 września 2000 r., Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm. 4 Dz. Urz. WE L 68 z 14.03.1968, s. 8. 17
Wstęp sytuacji prawnej spółek osobowych (w tym partnerskich), które zostały zarejestrowane pomimo wadliwości umowy. Jak się wydaje, problematyka będąca przedmiotem publikacji ma duże znaczenie zarówno dla teorii, jak i praktyki. Jak wynika z danych Głów- nego Urzędu Statystycznego, w drugiej połowie 2009 r. w Polsce zanoto- wano 1266 spółek partnerskich, podczas gdy w 2005 r. było ich około 730. Powyższe wskazuje jednoznacznie, że z biegiem czasu liczba tworzonych spółek partnerskich systematycznie wzrasta. Nie można wykluczyć, że jakaś część (choćby niewielka) z powstałych już spółek została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego pomimo określonych nieprawidłowo- ści zaistniałych w okresie przedrejestracyjnym (podobne sytuacje mogą wystąpić także w przyszłości). Jak już wspomniano, w przeciwieństwie do spółek kapitałowych, brak jest w systemie prawa regulacji, która od- nosiłaby się do wadliwie zawiązanych spółek osobowych (w tym spółki partnerskiej). Jest to sytuacja niezrozumiała, tym bardziej że spółka partnerska jako podmiot prawa i przedsiębiorca jest pełnoprawnym uczestni- kiem stosunków handlowych, który w ramach prowadzonej działalności gospodarczej wchodzi w określone relacje z otoczeniem rynkowym. Zjawisko wadliwości umowy spółki osobowej, w tym spółki partnerskiej, nie było przedmiotem szerszej analizy zarówno w powojennej, jak i w najnowszej literaturze przedmiotu oraz orzecznictwa. Co do zasady brak jest w polskiej nauce prawa konstruktywnych wypowiedzi na temat wadliwej spółki osobowej (w tym spółki partnerskiej). Do wyjąt- ków należy wypowiedź Profesora S. Sołtysińskiego, który – na tle spółki jawnej – wyraził pogląd, iż sankcja nieważności bezwzględnej umowy spółki powinna zostać zastąpiona uprawnieniem wspólnika do wypo- wiedzenia umowy spółki, ewentualnie żądaniem jej rozwiązania z waż- nych powodów w trybie art. 63 Kodeksu spółek handlowych5. Poza ww. stanowiskiem nie powstało żadne opracowanie poświęcone całościowej analizie zjawiska wadliwej spółki osobowej. Tymczasem należy zauwa- żyć, że przedmiotowe zagadnienie już od bardzo dawna cieszy się dużym zainteresowaniem wielu systemów prawnych. W związku z powyższym niniejsza monografia stawia sobie za zadanie omówienie problematyki 5 Zob. szerzej S. Sołtysiński (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Ko- mentarz, t. I, Warszawa 1996, s. 101; tenże (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. I, Warszawa 2001, s. 235; tenże (w:) System prawa prywatnego. Prawo spółek osobowych, t. 16, red. A. Szajkowski, Warszawa 2008, s. 795 i n. 18
Wstęp wadliwej spółki partnerskiej w stosunkowo szerokim kontekście. Rozwa- żania w niej zawarte skierowano nie tylko na spółkę partnerską, ale dużą uwagę poświęcono regulacji prawnej odnoszącej się do wadliwej spółki kapitałowej. W tym celu w istotnym zakresie wykorzystano poglądy doktryny i orzecznictwa. Całość zagadnienia umiejscowiono w kontekście rozwiązań przyjętych w wybranych systemach prawnych, co niewątpli- we pozwoliło spojrzeć na omawiane kwestie z szerszej perspektywy. W pracy wykorzystano przede wszystkim metodę dogmatyczną, która pozwoliła na dokonanie interpretacji obowiązującej (i uchylonej już) regulacji prawnej. Z kolei podstawową metodą wykładni była wykładnia języ- kowa oraz systemowa. Uzupełniająco zastosowanie znalazła również wy- kładnia funkcjonalna i historyczna. Drugą z wykorzystanych metod była metoda prawnoporównawcza. Jej zastosowanie było niezbędne z uwagi na to, iż w obcych systemach prawnych instytucja tzw. wadliwych spółek istnieje już od dawna. Analizie poddano ustawodawstwo Unii Europej- skiej, jak również rozwiązania niemieckie, francuskie, angielskie i amery- kańskie. Należy zaznaczyć, że przedmiotową metodą – z przyczyn wska- zanych poniżej – posłużono się jedynie w rozdziale trzecim. Monografia stawia sobie za cel rozwiązanie kilku problemów badaw- czych, które zostaną poniżej zasygnalizowane w kolejności ich występo- wania w pracy. W pierwszym rozdziale analizie poddano umowę spółki partnerskiej. Rozważania te poprzedzono odniesieniem się m.in. do kwestii związa- nych z etapami poprzedzającymi zawarcie umowy. Powyższe było nie- zbędne, gdyż nie ulega wątpliwości, że określone nieprawidłowości mogą powstać już na tzw. etapie przedkontraktowym, co może mieć doniosły wpływ na ważność i skuteczność docelowej umowy spółki. W związku z tym, istotną część uwagi poświęcono umowie o negocjacje oraz umowie przedwstępnej jako najbardziej reprezentatywnym dla odpowiednio etapu: negocjacyjnego i przygotowawczego. Jeśli chodzi z kolei o etap organizacyjny, przedmiotem rozważań uczyniono umowę spółki partnerskiej. W szczególności podjęto próbę określenia charakteru prawnego i funkcji przedmiotowej umowy. Odrębnego odniesienia wymagała w tym kon- tekście problematyka wykładni umowy spółki przy równoczesnym za- akcentowaniu kwestii związanych z tzw. życzliwą interpretacją (benigna interpretatio). Z uwagi na to, iż umowa spółki partnerskiej podlega oddzia- ływaniu zasady wolności umów, konieczne było również ustalenie, jakie 19
Wstęp są granice dla tej swobody. Znaczna część rozważań zawarta w pierwszym rozdziale poświęcona została zagadnieniu właściwości (natury) stosunku prawnego spółki partnerskiej. Kryterium to omówiono przez pryzmat najważniejszych zasad składających się na jego treść, z uwzględnieniem przypadku, gdy spółka partnerska występuje w tzw. modelu klasycznym i hybrydalnym. Zasadniczym celem drugiego rozdziału było omówienie przyczyn nie- ważności umowy spółki partnerskiej. Jak wiadomo, problematyka sankcji wadliwych czynności prawnych należy do skomplikowanych i kontro- wersyjnych zagadnień w teorii prawa cywilnego. Wobec występujących w tym zakresie rozbieżności terminologicznych niezbędne było w pierwszej kolejności ustalenie siatki pojęciowej wykorzystywanej w pracy. Ponadto, w związku z dużym zróżnicowaniem przyczyn nieważności umowy spółki, podjęto próbę ich podzielnia na trzy grupy obejmujące przyczyny nieważności związane z: 1) wadliwościami podmiotowymi (w tej części analizowane były wady oświadczenia woli, brak przesłanek do uzyskania statusu wspólnika w spółce oraz brak należytej reprezentacji przyszłego wspólnika-zało- życiela); 2) treścią umowy spółki (w tym kontekście rozważania prowadzone były przede wszystkim przy uwzględnieniu regulacji art. 58 Kodeksu cy- wilnego6, a zatem rozpatrywano przypadki sprzeczności umowy spół- ki z ustawą, zasadami współżycia społecznego oraz działania podjęte- go w celu obejścia ustawy; w ramach sprzeczności z ustawą osobnego omówienia wymagały sytuacje naruszenia przepisów o charakterze bezwzględnie obowiązującym i semiimperatywnym oraz przypadek, o którym stanowi art. 387 k.c.); 3) naruszeniem przepisów o formie zastrzeżonej ad solemnitatem. W niniejszej monografii przyjęto, że naturę prawną spółki należy wy- jaśniać za pomocą teorii umowy i teorii instytucji. Tym samym zasadne było zaakcentowanie odrębności między kategoriami: nieważna umowa spółki i wadliwa spółka. Zagadnieniu wadliwej spółki poświęcono uwagę w ramach rozdziału trzeciego, w którym badano wpływ nieważności umowy na podmiotowość prawną spółki partnerskiej. Jak już sygnalizowano, kwestia ta nie została wprost unormowana w obowiązujących przepisach 6 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. 20
Wstęp prawnych. W związku z tym za punkt wyjścia uczyniono rozwiązania wy- stępujące w wybranych systemach prawnych. Jak już wspomniano, na potrzeby niniejszej pracy bliższej analizie poddano następujące ustawodawstwa: Unii Europejskiej, niemiecki, francuski, angielski i amerykański. Jak się wydaje, wymienione systemy prawne należą do najbardziej reprezen- tatywnych, a ponadto wywodzą się z odmiennych kultur prawnych. Dla dokonanego wyboru nie bez znaczenia było także i to, że niejednokrotnie wskazane prawodawstwa (a w szczególności prawo niemieckie i francuskie) stanowią wzór dla polskiego prawodawcy przy uchwalaniu nie tylko Kodeksu spółek handlowych, ale także innych aktów prawnych. Umiejsco- wienie przedmiotowych rozważań w rozdziale trzecim wynika ze sposobu ujęcia tego zagadnienia w prawie obcym. Po pierwsze, należy zwrócić uwa- gę na odmienności w zakresie rozumienia istoty i charakteru prawnego umowy spółki w każdym z rozpatrywanych systemów prawnych. Tym samym rozproszenie rozważań w ramach kolejnych rozdziałów, a następnie wyprowadzenie ogólniejszych wniosków w tym zakresie i zestawienie ich ze specyfiką umowy polskiej spółki partnerskiej byłoby bardzo trudne, by nie powiedzieć niemożliwe. Ponadto, w nauce obcej problematyka analizowana w doktoracie ujmowana jest pod kątem podmiotowości (osobowości) prawnej samej spółki bez szerszego odniesienia do nieważności umowy spółki. W związku z tym, iż niniejsza praca dotyczy przede wszystkim ro- dzimej konstrukcji prawnej, za rozwiązanie bardziej prawidłowe uznano ograniczenie i koncentrację rozważań w kwestii prawa obcego w zakresie jednego rozdziału. Równocześnie należy zaznaczyć, że ulokowanie wy- wodów na temat wadliwej spółki w rozdziale trzecim było zamierzonym i celowym zabiegiem. Przyjęto bowiem, że wobec braku regulacji prawnej dla wadliwie utworzonej spółki partnerskiej nie jest możliwe jednoznaczne przesądzenie o losach samej umowy, która dotknięta jest sankcją nieważ- ności. Dopiero wyprowadzenie tezy odnośnie do sposobu postępowania w przypadku wystąpienia tzw. wadliwej spółki partnerskiej, stanowiło punkt wyjścia dla rozważań zawartych w rozdziale czwartym. Po omówie- niu rozwiązań przyjętych w wymienionych systemach prawnych, uwagę skierowano na polską regulację odnoszącą się do wadliwej spółki kapita- łowej. Wywody te uzupełniono o wyrażone na tym tle poglądy doktryny i orzecznictwa. Po zbadaniu ww. zagadnień przedmiotem analizy uczyniono wadliwą spółkę partnerską, dla której w aktualnym stanie prawnym ustawodawca nie przewidział żadnej regulacji prawnej. 21
Wstęp Rozdział czwarty zawiera rozważania w kwestii skutków nieważno- ści umowy spółki partnerskiej w okresie przedrejestracyjnym oraz po wpisie spółki do KRS. Analizę zagadnienia rozpoczęto od przedstawie- nia problematyki art. 2 k.s.h., który m.in. precyzuje zakres zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego o sankcji nieważności w sprawach nieuregulowanych w Kodeksie spółek handlowych. W ramach przedmiotowego rozdziału odniesiono się do zagadnienia cywilnoprawnych roszczeń mogących powstać na skutek nieważności umowy spółki partnerskiej. W związku z tym omówiono: roszczenie o ustalenie nieważności umowy spółki partnerskiej, obowiązek zwrotu spełnionych świadczeń, roszczenie odszkodowawcze z tytułu culpa in contrahendo oraz roszczenie o uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli o zawarciu umowy spółki partnerskiej. Istotnym celem naukowym czwartego rozdziału było rów- nież zwrócenie uwagi na potrzebę wykorzystania w szerszym niż dotych- czas zakresie instytucji konwersji na gruncie prawa spółek handlowych. Dla osiągnięcia zarysowanego celu badawczego istotne znaczenie miało określenie specyfiki przedmiotowej konstrukcji, wskazanie pozytywnych i negatywnych przesłanek jej zastosowania, jak również doprecyzowanie pojęcia tzw. czynności prawnej zastępczej (łącznie z propozycją konkret- nych czynności prawnych, które w tej roli mogłyby wystąpić). W podsumowaniu zawarto wnioski końcowe obejmujące najważ- niejsze wyniki badań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach pracy. Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną rozprawę doktorską obronioną w dniu 15 października 2009 r. na Wydziale Prawa i Admini- stracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Praca ta była również finansowana ze środków na naukę w latach 2008–2010 jako pro- jekt badawczy promotorski przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyż- szego (XXXIV konkurs). Przy okazji niniejszej publikacji chciałabym serdecznie podziękować Panu Prof. zw. dr. hab. Andrzejowi Kidybie za wszelką pomoc okazaną mi w związku z przygotowywaniem pracy. Pragnę podziękować również Pani Prof. zw. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej oraz Panu Prof. zw. dr. hab. J.A. Strzępce za cenne uwagi zawarte w recenzjach mojej pracy.
Rozdział I Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze 1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej 1.1. Etap negocjacyjny i przygotowawczy 1.1.1. Etap negocjacyjny Zawarcie umowy spółki partnerskiej oraz ustalenie jej treści poprzedzone jest zwykle różnego typu czynnościami przygotowawczymi, które mają na celu określenie m.in. przedmiotu przyszłej działalności spółki, ustalenie liczby wspólników itp. Nie ulega wątpliwości, że czas trwania tzw. czynno- ści przygotowawczych jest ściśle uzależniony od stopnia zorganizowania przyszłych wspólników, ich determinacji, znajomości procedur. Nie bez znaczenia jest także to, czy wspólnicy znają się osobiście. Wysoki stopień zaufania, jakim się nawzajem darzą, ma istotny wpływ na przebieg czynno- ści, a w trakcie funkcjonowania spółki przekłada się na harmonijne współ- działanie, co niewątpliwie dobrze rokuje dla samej spółki i jej trwałości. Utworzenie spółki partnerskiej nie jest aktem jednorazowym, lecz stanowi proces, na który składają się określone czynności faktyczne i praw- ne1. Zawarcie umowy spółki stanowi zdarzenie prawne o własnych, sa- modzielnie ocenianych skutkach prawnych. Koniecznym dopełnieniem 1 Na temat koncepcji pluralistycznej i monistycznej związanej z procesem zawierania umów zob. T. Treściński, Umowa przedwstępna a pokrewne instytucje prawne, Prawo Spółek 2002, nr 7–8, s. 78 i n. 23
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze umowy jest wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Pomiędzy zawarciem umowy spółki i rejestracją istnieje bardzo ścisły związek, gdyż dopiero łączne zaistnienie obu zdarzeń prowadzi do wykreowania spółki partnerskiej. Wskazany wyżej ogół czynności nakierowanych na powstanie spół- ki nosi w literaturze przedmiotu nazwę ciągu zdarzeń prawnych2. W doktrynie wyróżnia się następujące etapy związane z procesem tworzenia spółki, tj. etap: negocjacyjny, przygotowawczy, organizacyjny i realizacyj- ny3. Oczywiście nie zawsze wszystkie te etapy w praktyce wystąpią. Niemniej jednak spółka partnerska charakteryzuje się występowaniem co najmniej dwóch etapów, mianowicie – organizacyjnym i realizacyjnym. Poniżej sygna- lizacyjnie zostanie zaprezentowany etap negocjacyjny, natomiast w ramach etapu przygotowawczego szczególna uwaga zostanie poświęcona umowie przedwstępnej, a konkretnie problematyce jej ważności i wpływowi ewentu- alnej jej wadliwości na ważność docelowej umowy spółki partnerskiej. W ramach tzw. etapu negocjacyjnego, strony przyszłej umowy spółki zazwyczaj prowadzą negocjacje, w czasie których udzielają sobie wza- jemnych informacji odnośnie do swojej sytuacji gospodarczo-finansowej oraz okoliczności prawnych i faktycznych rzutujących na umowę spółki partnerskiej4. Ponadto, podczas tego etapu strony przygotowują projekty zamierzonej umowy oraz dyskutują nad redakcją poszczególnych jej po- stanowień5. Prowadzenie negocjacji z intencją utworzenia spółki stanowi źródło obowiązku współdziałania stron w zakresie doprowadzenia do jej powstania. Jego naruszenie stanowi podstawę deliktowego obowiązku odszkodowawczego, na zasadzie culpa in contrahendo (art. 415 i n. k.c.6). Na etapie negocjacji umowy spółki, możliwe są różne czynności jej założy- cieli o charakterze oświadczeń woli lub oświadczeń wiedzy. W doktrynie 2 Zob. m.in. S. Włodyka (w:) Prawo umów w obrocie gospodarczym, red. S. Włodyka, Kraków 1993, s. 31 i n. 3 S. Włodyka, Kodeksowe spółki atypowe, Warszawa 2004, s. 92 i n. 4 Zob. wyr. SN z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 126/05, LEX nr 179973, w którym Sąd stwierdził, że jeśli kontrahenci prowadzą rokowania w celu zawarcia umowy, to zostanie ona zawarta pod warunkiem, że zostaną uzgodnione wszystkie postanowienia będące przedmiotem tych rokowań. Nie wystarczy uzgodnić istotne elementy umowy. 5 B. Gawlik, Procedury zawarcia umowy na tle ogólnych przepisów prawa cywilnego (art. 56–72 k.c.), Kraków 1977, s. 17. Zob. również wyr. SA w Warszawie z dnia 12 stycznia 2006 r., I ACa 672/05, LexPolonica CD 2009, w którym orzeczono, że istotą negocjacji jest dochodzenie do porozumienia w kwestiach spornych, w celu sfinalizowania określonej czynności, na warunkach satysfakcjonują- cych potencjalnych kontrahentów. 6 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm., dalej jako k.c. 24
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej wyróżnia się w tym zakresie m.in. wstępne (informacyjne) porozumienia założycieli, umowy o negocjacje, punktacje, listy intencyjne7. Etap negocjacyjny jako pierwsze stadium w procesie tworzenia spółki partnerskiej omówię na przykładzie umowy o negocjacje8. W doktrynie wskazuje się, iż przedmiotem umowy o negocjacje jest określenie wza- jemnych praw i obowiązków stron w czasie trwania rokowań9. Przepis art. 72 § 1 k.c. stanowi, że jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonego kontraktu, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji. Oznacza to, że nie wystarczy uzgodnienie istotnych elemen- tów umowy10. Istotą negocjacji jest dochodzenie do porozumienia w kwestiach spornych, w celu sfinalizowania określonej czynności, na warunkach satysfakcjonujących potencjalnych kontrahentów11. Strona uczestnicząca w negocjacjach powinna się liczyć z ewentual- nością, że druga strona prowadzi je z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy. Ustawodawca przewi- dział takie ryzyko i wprowadził przepis art. 72 § 2 k.c., zgodnie z którym osobie prowadzącej negocjacje w dobrej wierze przysługuje roszczenie o odszkodowanie za szkodę jaką poniosła, przez to, że liczyła na zawarcie umowy12. Przykładem prowadzenia negocjacji z naruszeniem dobrych obyczajów może być wprowadzanie w błąd kontrahenta, celowe opóź- nianie negocjacji, przerywanie negocjacji bez ważnego powodu, odmowa udzielenia istotnych dla drugiej strony informacji13. Ponadto, w świetle 7 A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2009, s. 832 i n. 8 Na temat charakterystyki umowy o negocjacje w wybranych systemach prawnych zob. przede wszystkim publikację A.A. Machnickiej, Przedkontraktowe porozumienia – umowa o negocjacje i list intencyjny. Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2007, s. 23 i n. oraz powołaną tam literaturę. Zob. również M. Krajewski (w:) System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, s. 780 i n. 9 Zob. J. Tropaczyńska, Umowa o negocjacje zawarta w formie listu intencyjnego a odpowiedzialność z tytułu culpae in contrahendo, PPH 1996, nr 2, s. 23–24. 10 Zob. wyr. SN z dnia 9 czerwca 1998 r., II CKN 802/97, LexPolonica CD 2009; wyr. SN z dnia 11 października 2000 r., III CKN 273/00, LexPolonica CD 2009. 11 Wyr. SA w Warszawie z dnia 12 stycznia 2006 r., I ACa 672/05, LexPolonica CD 2009. 12 W doktrynie zakresem odpowiedzialności za culpa in contrahendo obejmuje się również sytuacje, gdy zawarta umowa okazała się nieważna – tak A. Olejniczak, Problematyka culpa in contrahendo na tle europejskiego prawa umów (w:) Europeizacja prawa prywatnego, t. II, red. M. Pazdan, W. Popio- łek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar, Warszawa 2008, s. 87. 13 Szerzej M. Jasiakiewicz, K. Oplustil (w:) System prawa handlowego. Prawo umów handlowych, t. 5, red. S. Włodyka, Warszawa 2006, s. 192 i n. 25
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze art. 721 § 1 k.c. udostępnienie w toku negocjacji z drugą stroną informacji, z zastrzeżeniem ich poufności, zobowiązuje do ich nieujawniania i nie- przekazywania innym osobom oraz do ich niewykorzystywania dla wła- snych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej. Naruszenie tego zakazu skutkuje prawem domagania przez uprawnionego naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Mając na uwadze problematykę nieważności umowy spółki chciałabym zaznaczyć, że wadliwość ta może mieć swoje źródło m.in. w etapie przedkontraktowym. W szczególności na etapie negocjacji jedna ze stron może wywołać u drugiej lub pozostałych kontrahentów błędne przeświadczenie o istnieniu lub nieistnieniu okoliczności dla nich istotnych. Wady te mogą następnie przeniknąć do dalszych etapów formowania kontraktu prowa- dząc w efekcie do nieważności umowy finalnej14. Szersze rozważania na tym tle przedstawię w kontekście umowy przedwstępnej spółki partnerskiej oraz w rozdziale drugim niniejszej pracy. Wyprzedzając późniejsze wywody warto już w tym miejscu wskazać, że nie można wykluczyć, iż opisana wy- żej sytuacja uprawniałaby do powołania się już po zawarciu umowy spółki np. na wadę oświadczenia woli określoną w art. 84 k.c. (w zw. z art. 2 k.s.h.). 1.1.2. Etap przygotowawczy Etap przygotowawczy w procesie tworzenia spółki partnerskiej rozpoczyna się wówczas, gdy założyciele podjęli już decyzję odnośnie do utworzenia spółki w przyszłości i ewentualnie co do jej przyszłego kształ- tu, a także zamierzają przedsięwziąć czynności niezbędne dla utworzenia i funkcjonowania przyszłej spółki. Etap, o którym mowa, rozpoczyna się od podjęcia decyzji w przedmiocie utworzenia spółki, kończy się zaś w momencie zawarcia umowy spółki15. 14 Zob. przede wszystkim A. Kidyba, Prawo..., s. 832, który wyraża pogląd, iż czynności po- przedzające zawarcie umowy „często w rzeczywistości decydują o przyszłym kształcie umowy i z punktu widzenia organizacyjnego czy też czynności zarządzania, czasem są donioślejsze niż samo zawarcie umowy”. Por. również rozważania A.A. Machnickiej, Przedkontraktowe..., s. 272, która stwierdza: „(...) mało przekonujące (...) pozostają sugestie, jakoby przedkontraktowe instrumenty należało z całą stanowczością umieszczać, jako nieposiadające żadnych skutków prawnych, poza sferą systemu prawnego. W wielu sytuacjach mogą one przecież, jako szara eminencja, sterować losem poszczególnych transakcji i odgrywać niebagatelną, a wręcz decydującą rolę w procesie i sposobie ich powstawania (...)”. 15 S. Włodyka, Kodeksowe..., s. 99. 26
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej Wśród tzw. czynności przygotowawczych niewątpliwie najistotniejsze znaczenie ma zobowiązanie do zawarcia umowy docelowej przez związanie się węzłem umowy przedwstępnej16. Umowie tej chciałabym poświęcić nieco więcej uwagi, gdyż z punktu widzenia tematu niniejszej pracy ma ona istotne znaczenie co najmniej z kilku powodów. Otóż na tle umowy przedwstępnej należy zastanowić się nad znaczeniem sfor- mułowania „istotne postanowienia umowy przyrzeczonej” (jest to jedyne w aktualnym stanie prawnym kryterium ważności umowy przedwstęp- nej) oraz zagadnieniem wpływu wadliwości umowy przedwstępnej na ważność i skuteczność docelowej umowy spółki partnerskiej. Zanim jednak odniosę się do tych kwestii, przybliżę istotę umowy przedwstępnej oraz poruszę problematykę dopuszczalności poprzedzenia umowy spółki partnerskiej umową przedwstępną. Zgodnie z art. 389 § 1 k.c., umowa przedwstępna spółki partnerskiej to umowa, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia umowy spółki17. Umowa taka powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. Jeżeli termin, w ciągu którego ma być zawarta umowa spółki, nie został oznaczony, powinna ona być zawarta w odpowiednim terminie18 wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej19. Jeżeli obie strony są uprawnio- ne do żądania zawarcia umowy spółki i każda z nich wyznaczyła inny termin, strony wiąże termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej 16 W doktrynie wyróżnia się także tzw. umowę przedzałożycielską definiując ją jako kom- pleksową umowę inicjującą etap zakładania spółki, obejmującą zobowiązanie jej założycieli do zawarcia umowy spółki docelowej oraz dodatkowe zobowiązania, dotyczące ich współdziałania przy założeniu spółki oraz w toku jej działalności – zob. ibidem, s. 107 i n. Szerzej na temat umowy przedwstępnej I. Blei, Umowa przedwstępna. Studjum z prawa cywilnego, Lwów 1936, s. 23 i n.; J. Rajski, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Kraków 1992, s. 103 i n.; J. Tropaczyńska, Umo- wa..., s. 22 i n.; T. Treściński, Umowa..., s. 74 i n.; M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2002, s. 19 i n.; tenże, Umowa przedwstępna zgodnie z nowelą do kodeksu cywilnego, PPH 2003, nr 6, s. 4 i n.; P Machnikowski, Umowa przedwstępna po nowelizacji kodeksu cywilnego. Wybrane zagadnienia, Acta . Universitatis Wratislaviensis No 2642, Przegląd Prawa i Administracji LX, Wrocław 2004, s. 79 i n.; D. Dulęba, Skutki niezachowania formy umowy przedwstępnej, PPH 2006, nr 8, s. 51. 17 Zob. M. Litwińska, Umowa spółki z o.o., Warszawa 1999, s. 9, która zwraca uwagę na to, iż literalne odczytanie art. 389 k.c. wzbudza wątpliwości co do możliwości wykorzystania umowy przedwstępnej w sytuacji, gdy przyszłych wspólników ma być więcej niż dwóch. 18 Jeżeli treść oświadczenia nie będzie mieściła się wyznaczonych przez ustawę granicach, to znaczy wyznaczony termin nie będzie odpowiedni, a oświadczenie takie należy uznać za nieważ- ne – tak P Machnikowski, Umowa..., s. 88. . 19 Jeżeli oświadczenie o wyznaczeniu terminu złożyła osoba nieuprawniona, to jest ono na podstawie art. 58 § 1 k.c. nieważne – tak ibidem. 27
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze złożyła stosowne oświadczenie. Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia. Natomiast w sytuacji, gdy strona zobowiązana do zawarcia umowy spółki partnerskiej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej20. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowa- nia. Podkreślić jednak należy, że w przypadku, gdy umowa przedwstęp- na czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy spół- ki, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej21. Roszczenia z umowy przed- wstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli natomiast sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne22. W pierwszej kolejności chciałabym się odnieść do wyrażonego w ostat- nim czasie poglądu, zgodnie z którym umowa przedwstępna do zawarcia umowy spółki handlowej jest niedopuszczalna23. Jako argument na poparcie wskazanej tezy wskazuje się, że umowę przedwstępną można zawrzeć jedynie do umowy zobowiązującej (ewentualnie zobowiązu- jąco-rozporządzającej), zaś umowa spółki handlowej nie ma charakteru wyłącznie zobowiązującego, lecz głównie kreacyjno-normatywny. Poza względami związanymi z charakterem prawnym umowy spółki akcen- tuje się także specyfikę umowy przedwstępnej. Ponadto, w świetle omawianego poglądu, umowa spółki nie nadaje się do wymuszenia w drodze orzeczenia sądu, zastępującego oświadczenie woli w związku z tym, iż 20 A. Maciąg, Odpowiedzialność odszkodowawcza dłużnika z umowy przedwstępnej, Palestra 1981, z. 5, s. 30 i n.; T. Treściński, Skutki umowy przedwstępnej, Prawo Spółek 2002, nr 1, s. 49 i n.; S. Ko- walski, Zastrzeżenie kary umownej w umowie przedwstępnej, Rej. 2003, nr 1, s. 83 i n.; P Sadowski, . Odszkodowanie z art. 390 § 1 k.c. (skutek słabszy umowy przedwstępnej), PUG 2005, nr 4, s. 13; P Ostapa, . Ujemny interes w umowie przedwstępnej, Mon. Prawn. 2006, nr 2, s. 79 i n. 21 M. Krajewski, Sytuacja uprawnionego z umowy przedwstępnej o skutku silniejszym, PPH 1996, nr 7, s. 22 i n.; J. Stochel, Dochodzenie roszczeń z umowy przedwstępnej, Mon. Prawn. 2000, nr 2, s. 78 i n. 22 A. Siwek, Umowa przedwstępna (art. 389–390 k.c.), Mon. Prawn. 2000, nr 11, s. 724 i n. 23 Tak M. Hałgas, Dopuszczalność zawierania umowy przedwstępnej do umowy spółki handlowej, PUG 2005, nr 8, s. 18. Inaczej A. Kidyba, Handlowe spółki osobowe, Warszawa 2006, s. 48. 28
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej wymaga ona dla swej ważności istnienia elementu w postaci affectio socie- tatis24. Nie sposób w całości zaaprobować powyższego poglądu, gdyż zgodnie ze stanowiskiem większości przedstawicieli doktryny umowa przed- wstępna jest dopuszczalna we wszystkich przypadkach umów założyciel- skich, a więc m.in. do wszelkiego rodzaju umów spółek25. Wymienione umowy są czynnościami prawnymi o charakterze cywilnoprawnym, do zawarcia których przyszli założyciele mogą zobowiązać się na zasadzie art. 389 i 390 k.c. Umowa przedwstępna, sama będąc umową zobowiązu- jącą, stanowi drogę dojścia do zawarcia rozmaitych umów definitywnych (przyrzeczonych). Mogą to być umowy zarówno zobowiązujące, rozpo- rządzające, jak i zobowiązująco-rozporządzające26, a także umowy kon- sensualne i realne. Innymi słowy, umowa przedwstępna może prowadzić do zawarcia każdej umowy prawa cywilnego27. Zaprezentowany wyżej pogląd, wykluczający dopuszczalność po- przedzania umowy spółki handlowej umową przedwstępną, nie jest jednak całkowicie pozbawiony racji. Należy zgodzić się, że w szczególnych sytuacjach brak tzw. affectio societatis może skutkować tym, iż wydanie przez sąd orzeczenia zastępującego oświadczenie woli stanie się bez- 24 M. Hałgas, Dopuszczalność..., s. 21. Zob. w tym zakresie również A. Szajkowski (w:) S. Sołty- siński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, Warszawa 1996, s. 871, który uważa, że wyrok sądowy stwierdzający obowiązek danej osoby do złożenia określonej treści oświadczenia woli zastępujący oświadczenie składane w formie aktu notarialnego nie wydaje się celowe jako forma przymuszania do utworzenia spółki z o.o. 25 Tak m.in. A. Maciąg, Rodzaje umów, które mogą być poprzedzone umową przedwstępną, NP 1979, nr 7–8, s. 66; S. Włodyka (w:) Prawo spółek handlowych, t. 2A, red. S. Włodyka, Warszawa 2007, s. 175, który opowiada się za funkcjonalną wykładnią art. 389 k.c., co umożliwi zastosowanie tego przepi- su także do czynności prawnych wielostronnych, a nie jedynie dwustronnych. Zob. także K. Wyr- wińska (w:) Umowy gospodarcze według standardów UE. Aktualne wskazówki prawne i wzory do zawierania umów, red. A. Kidyba, Warszawa 2009, część 4, rozdział 4, podrozdział 1, s. 2. 26 Por. jednakże uzas. wyr. SN z dnia 5 czerwca 1997 r., I CKN 162/97, OSNC 1997, nr 12, poz. 199, gdzie wyrażono pogląd, że umowa przedwstępna może zobowiązywać jedynie do zawarcia umowy zobowiązującej. 27 M. Krajewski, Umowa..., s. 70; J. Gwiazdomorski, Umowa przedwstępna w kodeksie zobowiązań, Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne 1936, t. XXX, s. 440–441; E. Gniewek, Z problematyki prawnej umów przedwstępnych, NP 1970, nr 7–8, s. 1045 i n.; A. Rembieliński, A. Rembielińska-Skomiał, Aktu- alne problemy na tle kodeksowej konstrukcji umowy przedwstępnej, Studia Prawno-Ekonomiczne 1988, t. XL, s. 35 i n.; M. Wrzołek-Romańczuk, Umowa przedwstępna, Warszawa 1998, s. 21 i n.; A. Kondrac- ka, Pojęcie i charakter prawny umowy przedwstępnej, Mon. Prawn. 1999, nr 3, s. 12. Zob. w tym zakresie również J.A. Strzępka, Umowy przedwstępne w obrocie uspołecznionym, Warszawa 1978, s. 19; I. Blei, Umowa..., s. 124; E. Drozd, Umowa przedwstępna a umowa przyrzeczona, NP 1973, nr 11, s. 1562. 29
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze przedmiotowe28. Rzeczywiście, nie wydaje się zasadne przeprowadzanie całej procedury sądowej związanej z zawarciem umowy w sytuacji, gdy wspólnicy nie darzą się już zaufaniem i nie towarzyszy im już zamiar zgodnego funkcjonowania w charakterze wspólnika w ramach utworzo- nego podmiotu. Cały ten wysiłek może bowiem zostać w prosty sposób zniweczony przez to, że wspólnik następnie wypowie spółkę lub wystąpi o sądowe rozwiązanie spółki. Należy jednak podkreślić, że aprobata dla wyrażonego stanowiska nie dotyczy sytuacji, gdy odmowa współpracy w przyrzeczonej spółce partnerskiej wynika wyłącznie z upadku woli nawiązania współpracy korporacyjnej, lecz bez zaistnienia jakichś szcze- gólnych ku temu przyczyn29. Jak się wydaje, sąd może oddalić żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej skierowane w trybie art. 1074 k.p.c.30 w zw. z art. 64 k.c. w sytuacji, gdy pojawiły się konkretne okoliczności uzasadniające odmowę zawarcia przyrzeczonej umowy spółki. W literaturze przedmiotu wspomniane wyżej okoliczności ilustruje się następu- jącymi przykładami: utrata zaufania do przyszłego wspólnika wywołana jego nielojalnym lub nagannym postępowaniem, niewypłacalność przy- szłego wspólnika lub taka jego sytuacja finansowa, która czyni wątpliwą możliwość wniesienia wkładu czy wywiązania się z innych jego zobo- wiązań31. Podstawy prawnej oddalenia zgłoszonego żądania nie sposób poszukiwać w przepisach regulujących umowę przedwstępną. Należy uznać, że takim jurydycznym uzasadnieniem wyprowadzonym z rozu- mowania a maiori ad minus jest przepis art. 63 § 1 k.s.h.32 w zw. z art. 89 k.s.h. Można bowiem przyjąć, że skoro ustawodawca dopuszcza do roz- wiązania spółki partnerskiej z ważnych powodów, to tym bardziej godzi się na usankcjonowanie odmowy jej zawarcia z tych samych przyczyn33. Nie bez znaczenia jest także to, że tzw. affectio societatis stanowi jeden 28 M. Hałgas, Dopuszczalność..., s. 18. 29 Tak S. Włodyka, Kodeksowe..., s. 104, który polemizuje ze stanowiskiem M. Marucha, Przed- spółka w niemieckim obrocie gospodarczym w odniesieniu do prawa polskiego, Mon. Prawn. 2001, nr 7, s. 388–389. 30 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm., dalej jako k.p.c. 31 S. Włodyka, Kodeksowe..., s. 104. Wykracza poza ramy niniejszych rozważań odpowiedź na pytanie, czy pozwany mógłby żądać oddalenia żądania zawarcia umowy spółki powołując się na art. 5 k.c. 32 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych, Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm., dalej jako k.s.h. 33 Por. argumentację S. Włodyki, Kodeksowe..., s. 105 na gruncie spółki z o.o. 30
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej z elementów składających się na pojęcie właściwości (natury) stosunku prawnego spółki partnerskiej, a zatem jego brak w chwili finalizowania umowy skutkuje nieważnością umowy. Powyższe prowadzi do wniosku, że tylko w szczególnych sytuacjach brak affectio societatis może prowadzić do konkluzji, że taka umowa przed- wstępna powinna wywierać jedynie skutek słabszy. Okoliczność ta nie jest jednak regułą i powinna być analizowana w konkretnym stanie fak- tycznym34. Należy podkreślić, że przepis art. 390 § 2 k.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Stwierdzenie to oznacza, że jeżeli zostały spełnione przesłanki statuowane przez tę regulację, nie istnieje podstawa prawna, by sąd oddalił żądanie zawarcia umowy spółki partnerskiej. Ciężar udowodnienia okoliczności, w związku z którymi nie może dojść do zawarcia umowy finalnej spoczywa na stronie, która uchyla się od zawarcia umowy spółki partnerskiej. W toku postępowania sąd powinien dokładnie zbadać, czy fakty podawane przez stronę postępowania są na tyle ważkie, by przesądzały o niecelowości doprowadzenia do zawarcia umowy przyrzeczonej35. W tym kontekście należy odnieść się do jeszcze innej kwestii, aczkol- wiek ściśle związanej z tzw. silniejszym skutkiem umowy przedwstęp- nej36. Wartym rozważenia zagadnieniem jest to, jakie elementy poza for- mą i wskazanym wyżej affectio societatis mieszczą się w treści art. 390 § 2 k.c. Można bronić poglądu, że takim wymaganiem będzie np. posiadanie uprawnień do wykonywania danego wolnego zawodu. Nie budzi wąt- pliwości, że umowę przedwstępną spółki partnerskiej mogliby zawrzeć np. dwaj aplikanci adwokaccy. Tymczasem, Kodeks spółek handlowych (art. 88), jak również ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (art. 4a ust. 1 w zw. z art. 65)37, wyklucza możliwość uczestniczenia w tego typu spółce przez aplikantów. Jeżeli zatem jeden z kontrahentów uchy- lałby się od zawarcia umowy przyrzeczonej, a w dacie wyrokowania po- wód lub pozwany nie posiadaliby uprawnień do wykonywania zawodu adwokata, powództwo powinno ulec oddaleniu. Umowa przedwstępna 34 Tak M. Krajewski (w:) System..., red. E. Łętowska, s. 735. 35 M. Romanowski (w:) System prawa prywatnego. Prawo spółek osobowych, t. 16, red. A. Szajkow- ski, Warszawa 2008, s. 159 i n. Zdaniem Autora, kodeksowa definicja umowy spółki handlowej uniemożliwia zawarcie spółkowej umowy przedwstępnej ze skutkiem silniejszym. 36 Szerzej na temat skutków prawnych umowy przedwstępnej zob. A. Kidyba, Prawo..., s. 838 i n. 37 Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 z późn. zm. 31
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze w opisanej sytuacji nie czyniłaby zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej i tym samym wyłączony byłby tzw. skutek silniejszy. Oczywiście ocena byłaby inna w sytuacji gdyby w między- czasie strony umowy nabyły status adwokatów. Jak już wyżej zaznaczono, jeżeli umowa przedwstępna czyni za- dość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może do- chodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. Dochodząc roszczenia określo- nego w art. 390 § 2 k.c., powód powinien w pozwie wskazać treść umowy spółki i żądać zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli odpowiadającego treści tej umowy. Orzeczenie wydane na podstawie art. 64 k.c. ma charakter konstytutywny38. Z judykatury wynika zasada, że prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do zło- żenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich przypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i za- stępuje tę umowę39. W toku postępowania sąd ustala konkretną treść umowy spółki partnerskiej na podstawie odpowiednich postanowień zawartych w umowie przedwstępnej. W razie potrzeby sąd uzupełnia ich treść postanowienia- mi wynikającymi z przepisów dyspozytywnych, zasad współżycia spo- łecznego lub z ustalonych zwyczajów, kierując się zasadami wykładni umowy przedwstępnej określonymi w art. 65 k.c.40 Sąd powinien badać treść postanowień umowy przedwstępnej z punktu widzenia przepisów bezwzględnie obowiązujących. Orzeczenie zastępujące zawarcie umowy spółki partnerskiej może odbiegać od treści zawartej w umowie przed- wstępnej w tych wypadkach, gdy poszczególne postanowienia umowy 38 K. Korzan, Orzeczenie konstytutywne w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972, s. 175 i n. 39 Uchw. SN [7] z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199. 40 C. Żuławska (w:) Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 1996, s. 132. 32
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej są nieważne, ale nie wpływa to na ważność pozostałych (art. 58 § 3 k.c.), albo gdy w miejsce nieważnych postanowień wchodzą z mocy właści- wych przepisów przewidziane w nich postanowienia41. W związku z tym, w doktrynie zwraca się uwagę na to, że w wyniku opisanych wyżej czyn- ności orzeczenie zastępujące umowę przyrzeczoną może nie pokrywać się ściśle z treścią poszczególnych postanowień umowy przedwstępnej lub nawet z żądaniem powoda. Orzeczenie powinno natomiast realizo- wać skutek prawny zamierzony przez powoda i odpowiadający umowie przedwstępnej42. W literaturze podkreśla się, że przedmiotowego orzeczenia nie moż- na pod względem ważności oceniać jako oświadczenia woli, a wyłącznie z punktu widzenia przepisów regulujących ważność i prawomocność orzeczeń sądowych43. W szczególności do orzeczeń tych nie odnoszą się m.in. przepisy o uchylaniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby. Wadliwość orzeczeń może być podnoszona jedynie w drodze środków zaskarżenia44. Przechodząc do problematyki ważności umowy przedwstępnej na- leży stwierdzić, że umowa przedwstępna spółki partnerskiej może być zawarta w dowolnej formie45. A zatem umowa przedwstępna nie traci ważności przez to, że zawarta została w formie, która nie czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy spółki partnerskiej. Jednakże, nie sposób nie dodać, że strony mogą zawrzeć odrębną umowę 41 Tak M. Wrzołek-Romańczuk, Umowa..., s. 104. Zob. jednakże wyr. SA w Lublinie z dnia 19 lutego 1998 r., I ACa 42/98, OSA 2000, z. 2, poz. 5, s. 34, w którym Sąd stwierdził, że istotne postanowienia umowy przyrzeczonej są ustalone już w umowie przedwstępnej. Treść więc oświadczeń woli składanych przez strony w zamiarze zawarcia umowy przyrzeczonej jest z góry określona. To samo dotyczy treści orzeczenia rozstrzygającego powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej. Sąd nie może więc bez zgody obu stron nadać zawartej umowie treści innej od ustalonej w umowie przedwstępnej. W sprawie o zawarcie umowy przyrzeczonej orzeczenie sądu bowiem tylko stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę. 42 Z. Radwański (w:) System prawa cywilnego, t. II, red. Z. Radwański, Warszawa 2002, s. 417. 43 Tak m.in. S. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, Ossolineum 1974, s. 540– 541; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 86. 44 Por. Z. Radwański (w:) System..., red. Z. Radwański, s. 316. 45 Wyr. SA w Lublinie z dnia 14 listopada 1991 r., I ACr 184/91, Wok. 1992, nr 5, s. 29, który orzekł: „nie stanowi przesłanki ważności umowy przedwstępnej zachowanie określonej formy. Je- śli ustawa wymaga do ważności umowy przyrzeczonej zachowania szczególnej formy (np. w danym przypadku aktu notarialnego – art. 158 zd. 1 k.c.), a umowa przedwstępna nie została zawarta w tej formie, to nie jest ona z tej przyczyny nieważna, a tylko strony umowy przedwstępnej po- zbawione są możności dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 k.c. w zw. z art. 64 k.c.)”. 33
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze o zachowaniu formy i zastrzec właśnie dla umowy przedwstępnej formę szczególną. Skutkiem niezachowania zastrzeżonej przez strony formy szczególnej innej niż zwykła forma pisemna jest nieważność umowy46. W przypadku zaś zastrzeżenia dla umowy zwykłej formy pisemnej, strony powinny określić skutki niezachowania tej formy, gdyż w przeciwnym razie, znajdzie zastosowanie art. 76 zd. 2 k.c. W kontekście ważności umowy przedwstępnej chciałabym zaakcen- tować, że w obecnym stanie prawnym nie jest konieczne określanie terminu, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona47. Wobec powyższego, w doktrynie wyraża się pogląd, iż należy oczekiwać rozszerzenia praktycznego znaczenia konstrukcji konwersji czynności prawnej przez szersze stosowanie konwersji nieważnej umowy stanowczej w waż- ną umowę przedwstępną48. W takiej sytuacji, w niektórych przypadkach odróżnienie w praktyce umowy definitywnej od umowy przedwstępnej może napotkać poważne trudności49. Do problematyki konwersji nieważ- nej umowy spółki partnerskiej w tzw. czynność prawną zastępczą szerzej odniosę się w czwartym rozdziale niniejszej monografii. Obecne brzmienie art. 389 § 1 k.c. wskazuje jednoznacznie, że waż- ność umowy przedwstępnej jest uzależniona od określenia w jej treści istotnych postanowień umowy przyrzeczonej50. Część przedstawicieli doktryny wyraża przekonanie, iż w istocie chodzi tu o essentialia negotii 46 Szerzej M. Wrzołek-Romańczuk, Umowa..., s. 80 oraz powołana tam literatura. Zob. też J. Raj- ski, Prawo..., s. 120; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warsza- wa 1998, s. 298; wyr. SN z dnia 15 maja 1980 r., II CR 110/80, OSNCP 1980, nr 11, poz. 222. Inaczej S. Rudnicki (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga I. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 252–253, którego zdaniem konsekwencją jest bezskuteczność czynności prawnej. Podobnie E. Drozd, Umowa..., s. 1569. 47 Zob. ustawę z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 49, poz. 408. 48 M. Gutowski, Konwersja umowy stanowczej w przedwstępną wobec zmian kodeksu cywilnego, PiP 2004, z. 11, s. 48 i n. Odmiennie I. Blei, Problem roszczenia wynikającego z umowy przedwstępnej, Nowa Palestra 1936, z. 11, s. 486; F. Halpern, Skuteczność prawna umowy przedwstępnej, Nowa Palestra 1937, z. 11, s. 485; E. Drozd, Umowa..., s. 1573; D. Dulęba, Skutki..., s. 58. 49 Przy czym zgodnie z powszechnie aprobowanym poglądem, zawarcie umowy stanowczej jest regułą, a związanie się umową przedwstępną wyjątkiem – tak M. Krajewski (w:) System..., red. E. Łętowska, s. 736. 50 Tak wyr. SA w Katowicach z dnia 14 stycznia 2000 r., I ACa 914/99, OSA 2001, z. 2, poz. 8, s. 45. Por. J. Gwiazdomorski, Umowa..., s. 442, którego zdaniem umowa przedwstępna, która nie zawiera istotnych postanowień umowy przyrzeczonej jest umową nieistniejącą, gdyż „stoi na jeszcze niż- szym poziomie niż umowa nieważna”. 34
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej kontraktu definitywnego51. Inny pogląd z kolei wyrażają ci, którzy uwa- żają, iż w art. 389 k.c. mowa jest o elementach koniecznych do określenia minimalnej treści umowy przyrzeczonej52. Według jeszcze innego stanowiska, umowa przedwstępna powinna określać wszystkie postanowienia umowy przyrzeczonej mające takie znaczenie dla stron, że bez porozumienia się co do nich umowa przyrzeczona nie zostałaby zawarta. Zgod- nie z tym poglądem, oznaczenie elementów przedmiotowoistotnych umów stypizowanych jest zaś warunkiem koniecznym, ale nie zawsze wystarczającym53. W doktrynie prezentuje się również stanowisko, że umowa przedwstępna musi określać elementy konieczne umowy przyrzeczonej. Bez określenia tych elementów bowiem nie byłoby możliwe ustalenie, na czym ma polegać powinne zachowanie dłużnika. W wypadku sporu sąd sam musiałby określać treść kontraktu głównego, do czego nie ma podstawy w przepisach prawa54. Stanowisko to zakłada odróżnie- nie tzw. elementów koniecznych od tzw. essentialia negotii55. Elementami koniecznymi umowy są mianowicie te jej postanowienia, które należy uznać za niezbędne do powstania stosunku prawnego. Wyznaczają one granice minimalnego konsensusu stron. Z kolei tzw. essentialia negotii to postanowienia, które decydują o kwalifikacji danej umowy do ustawowo wyróżnionego typu. Innymi słowy, chodzi tu o rodzajowo określone ce- chy konstytutywne danego typu umowy56. Zajmując stanowisko w kontekście regulacji art. 389 § 1 k.c. należy wyrazić przekonanie, że istotne znaczenie ma tu nie tyle kwestia użytego nazewnictwa, co wypełnienie określenia „istotne postanowienia umowy przyrzeczonej” realną treścią. Dla stron zawierających umowę przed- wstępną spółki partnerskiej ważne jest bowiem, jakie konkretne postanowienia składają się na pojęcie, którym posłużył się ustawodawca w treści 51 S. Breyer, Umowy przedwstępne w obrocie nieruchomościami, Palestra 1962, z. 11, s. 28; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo..., s. 322; W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 121; M. Safjan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1997, s. 144; C. Żuławska (w:) Komentarz..., s. 128. Zob. również M. Litwińska, Umowa..., s. 9 – jej zdaniem przez „istotne postanowienia” umowy przedwstępnej rozumieć należy te, które stanowią essentialia negotii, tj. decydują o bycie danego typu umowy. 52 Zob. Z. Radwański, Teoria..., s. 429. Zob. także M. Asłanowicz, Treść umowy spółki partnerskiej, PPH 1998, nr 12, s. 20–21. 53 E. Drozd, Umowa..., s. 1566. 54 M. Krajewski, Umowa..., s. 106. 55 M. Krajewski (w:) System..., red. E. Łętowska, s. 743. 56 Ibidem. 35
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze art. 389 § 1 k.c. Określenia typu essentialia negotii, „elementy konieczne”, „postanowienia minimalne” nie zawsze będą czytelne dla uczestników obrotu, tym bardziej że panuje w tym zakresie w doktrynie duża roz- bieżność terminologiczna. W moim przekonaniu umowa przedwstępna spółki partnerskiej powinna zawierać takie minimum treści umowy docelowej, by sens kontraktu definitywnego mógł być możliwy do ustalenia przez sąd w razie sporu57. Innymi słowy, doprecyzowanie znaczenia omawianego terminu ma znaczenie nie tylko z punktu widzenia ważno- ści umowy przedwstępnej, ale także jawi się jako znaczące ze względu na treść art. 1047 k.p.c., tzn. przy ewentualnym ustalaniu przez sąd treści przyrzeczonej umowy spółki w przypadku wniesienia pozwu w oparciu o art. 64 k.c.58 Należy wskazać, że przepis art. 389 § 1 k.c. posługuje się określeniem „istotne” postanowienia. Powstaje wobec tego wątpliwość z czyjego punktu widzenia mają być to postanowienia istotne. Innymi słowy, nie jest jasne, czy chodzi tu o spojrzenie subiektywne stron i ba- czenie na to, jakie postanowienia umowne były dla nich ważne59, czy też spojrzenie obiektywne – ustawodawcy. To drugie rozwiązanie wydaje się bardziej klarowne i daje się w większym stopniu zidentyfikować. Po- wyższe założenie pozwala przyjąć, iż wskazówką dla ustalenia „istotnych postanowień umowy przyrzeczonej” jest przepis art. 91 k.s.h. Regulacja ta daje wyraz preferencji ustawodawcy odnośnie do treści umowy spół- ki partnerskiej. Ponadto, stwierdzenie w art. 389 § 1 k.c., że mają to być postanowienia istotne, prowadzi do wniosku, że nie chodzi tu o zawarcie w umowie przedwstępnej wszystkich elementów, o których stanowi art. 91 k.s.h. Reasumując, należy wyrazić przekonanie, że dla ważności umowy przedwstępnej wystarczające jest zamieszczenie w jej treści po- stanowień określających co najmniej: 57 Ibidem, s. 744. 58 Tak też S. Włodyka, Kodeksowe..., s. 103. 59 Tak m.in. E. Drozd, Umowa..., s. 1566; M. Wrzołek-Romańczuk, Umowa..., s. 38. Z poglądem tym polemizuje M. Krajewski (w:) System..., red. E. Łętowska, s. 744, który stwierdza: „(...) przyję- cie, że art. 389 § 1 k.c. nakazuje stronom ustalić te wszystkie postanowienia umowy przyrzeczonej, od uzgodnienia których którakolwiek z nich uzależnia swą wolę związania się umową defi- nitywną, prowadzi do konsekwencji niepożądanych z punktu widzenia bezpieczeństwa obrotu. Zaakceptowanie takiego założenia sprawia, że każda ze stron mogłaby bez negatywnych dla siebie konsekwencji uchylić się od konieczności zawarcia umowy przyrzeczonej mimo wcześniejszego zawarcia umowy przedwstępnej określającej wszystkie elementy konieczne kontraktu głównego i spełniającej pozostałe warunki swej ważności”. 36
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej 1) strony czynności prawnej; 2) wolny zawód, jaki ma być wykonywany w ramach spółki; 3) przedmiot działalności spółki; 4) firmę i siedzibę spółki; 5) wkłady, jakie zostaną wniesione przez każdą ze stron. Jeżeli którakolwiek ze stron pragnie, aby w umowie przedwstępnej znalazły się jeszcze inne postanowienia, nie ma żadnych przeszkód, aby zażądała ona rozszerzenia jej treści. Ustalenie powyższego ma bardzo istotne znaczenie, gdyż umowa przedwstępna spółki partnerskiej, która nie zawiera istotnych postanowień umowy przyrzeczonej, jest nieważna. Umowa przedwstępna będzie nie- ważna również wówczas, gdy jej postanowienia są sprzeczne z ustawą60 lub zasadami współżycia społecznego61. W tym kontekście w doktrynie ak- centuje się, iż dłużnik z umowy przedwstępnej zobowiązany jest do zawarcia ważnej umowy przyrzeczonej62. Wobec tego, w sytuacji niezgodności ustalonych w umowie przedwstępnej postanowień umowy przyrzeczonej z ustawą lub zasadami współżycia społecznego zobowiązanie takie było- by od samego początku niemożliwe do wykonania, co stosownie do treści art. 387 § 1 k.c., prowadziłoby do nieważności umowy przedwstępnej63. Pewne wątpliwości powstają w kontekście pytania o ważność umowy przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia większej liczby umów spółek partnerskich. Biorąc pod uwagę literalne brzmienie art. 389 § 1 k.c. można by stwierdzić, że na mocy umowy przedwstępnej strony mogą zobowią- zać się zawarcia jednej konkretnej umowy spółki. Niemniej jednak część doktryny64 dopuszcza możliwość zawarcia „wielokrotnej” umowy przed- wstępnej przyjmując, że w przypadku funkcjonowania tego typu umów przedwstępnych każda zawarta umowa przyrzeczona zwalnia z części zobowiązania przyjętego umową przedwstępną. Tym samym, umowa 60 Zob. wyr. SA w Warszawie z dnia 16 listopada 2000 r., I ACa 596/00, Prawo Gospodarcze 2001, nr 1, s. 51. 61 E. Gniewek, Realizacja roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, Acta Universitatis Wratisla- viensis, Wrocław 1983, nr 609, Prawo CV, s. 70–71. Inaczej A. Rembieliński, A. Rembielińska-Sko- miał, Aktualne..., s. 42, którzy uważają, że w takim przypadku umowa przedwstępna pozbawiona jest skutku silniejszego z art. 390 § 2 k.c. 62 M. Krajewski, Umowa..., s. 155. 63 Ibidem. 64 Zob. S. Włodyka, Porozumienia gospodarcze, Warszawa 1970, s. 74 i n.; G. Domański, Umowa ramowa na tle niektórych państw europejskich i Polski, Warszawa 1986, s. 68–69. 37
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze przedwstępna jest źródłem tylu niezależnych od siebie zobowiązań, ile kontraktów przyrzeczonych obejmuje. W moim przekonaniu zważywszy na zasadę swobody umów uznać należy, że argumentacja przedstawiona w omawianych poglądach jest przekonująca i mimo treści art. 389 § 1 k.c. należy opowiedzieć się za dopuszczalnością umowy przedwstępnej zobo- wiązującej do zawarcia więcej niż jednej umowy spółki. Kolejny problem, jaki pojawia się w kontekście umowy przedwstępnej spółki partnerskiej, związany jest z dopuszczalnością zastrzeżenia przez strony w umowie przedwstępnej obowiązku spełnienia świadczenia, które powinno być przedmiotem umowy przyrzeczonej. Innymi słowy, należy rozstrzygnąć, czy ważne jest postanowienie umowy przedwstęp- nej, na mocy którego strony nakładają na siebie obowiązek wniesienia wkładów. Patrząc przez pryzmat naczelnej zasady prawa zobowiązań, tj. zasady swobody umów, powyższe zastrzeżenie należy uznać za do- puszczalne65. Nie można wykluczyć jednak, że w danym przypadku bę- dzie ono sprzeczne z art. 3531 k.c., co należy jednak oceniać w okoliczno- ściach konkretnej sprawy. Wobec powyższego należy dojść do wniosku, że strony w umowie przedwstępnej mogą zobowiązać się do spełnienia świadczenia na poczet umowy docelowej, jaką jest umowa spółki66. Jeżeli w wykonaniu umowy przedwstępnej dojdzie do zawarcia umowy spół- ki, oczywiste jest, że wcześniej spełnione świadczenia ulegają odpowied- niemu zaliczeniu67. Wyrażony przeze mnie pogląd znajduje oparcie m.in. w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1960 r.68, w której Sąd stwierdził, że umowa przedwstępna zobowiązująca do przeniesienia wła- 65 M. Krajewski, Zastrzeżenie w umowie przedwstępnej świadczenia na poczet umowy przyrzeczonej, Mon. Prawn. 2002, nr 8, s. 355 precyzuje, że zastrzeżenie, o którym mowa, nie narusza natury umowy przedwstępnej. 66 Por. M. Krajewski (w:) System..., red. E. Łętowska, s. 775. 67 Zob. szeroko na ten temat M. Krajewski, Zastrzeżenie..., s. 352 i n. Autor szczegółowo prezentuje występujące w doktrynie i orzecznictwie poglądy na omawiany temat, dzieląc je na czte- ry grupy, zgodnie z którymi: 1) postanowienie o spełnieniu świadczenia na poczet umowy przyrzeczonej kreuje w pełni skuteczne zobowiązanie; 2) zobowiązanie takie jest nieważne (tak też m.in. S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1975, s. 120 i n.); 3) zobowiązanie do świadczenia na poczet umowy przyrzeczonej jest wyłącznie zobowiązaniem naturalnym (tak również m.in. wyr. SN z dnia 22 grudnia 2000 r., II CKN 353/00, OSN 2001, nr 9, poz. 128); 4) speł- nienie świadczenia na poczet umowy przyrzeczonej stanowi warunek skuteczności zobowiązania drugiej strony do zawarcia kontraktu definitywnego (tak również A. Olejniczak, Glosa do wyroku SN z 14 grudnia 1999 r., II CKN 624/98, Rej. 2000, nr 7–8, s. 126 i n.). 68 I CO 40/59, LexPolonica CD 2009; zob. także wyr. SN z dnia 30 sierpnia 1965 r., I CR 154/65, OSN 1966, poz. 117; wyr. SN z dnia 14 grudnia 1999 r., II CKN 624/98, OSN 2000, poz. 120. 38
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej sności nie uprawnia sama przez się osoby, na rzecz której to przeniesienie zastrzeżono, do żądania wydania przedmiotu przyrzeczonej umowy. Jeżeli jednak strony umowy przedwstępnej postanowiły, iż przeniesienie posiadania tego przedmiotu ma nastąpić przed zawarciem umowy przyrzeczonej, postanowienie to rodzi obowiązek wydania, przy czym obo- wiązek ten gaśnie z chwilą, gdy okaże się, że do zastrzeżonego w umowie przedwstępnej przeniesienia własności z jakichkolwiek przyczyn dojść nie może. Wobec tego zobowiązanie się do wniesienia wkładów na mocy umowy przedwstępnej jest dla stron wiążące, tak jak każda inna umowa, która nie narusza ustawy ani zasad współżycia społecznego. Jeżeli jednak okazałoby się, że nie doszło do zawarcia umowy spółki jako umowy finalnej, strony obowiązane są do zwrotu tego, co świadczyły na podstawie umowy przedwstępnej69. Podkreślić należy także, iż z treści art. 389 i 390 § 2 k.c. można wyprowadzić wniosek, że świadczeniem wynikającym z umowy przedwstępnej jest zawarcie umowy przyrzeczonej (tj. ważnej umowy finalnej70). W związku z tym, zawarcie nieważnej umowy spółki jako umowy przyrzeczonej nie jest wykonaniem zobowiązania wynikają- cego z umowy przedwstępnej71. Zawierając umowę spółki partnerskiej, którą poprzedzała umowa przedwstępną, strony działają w przekonaniu, że wykonują zobowiąza- nie wynikające z tej drugiej. Szczególnej analizy wymaga sytuacja, gdy po zawarciu umowy spółki okaże się, że umowa przedwstępna była nie- ważna. Problematyczna staje się wówczas kwestia wpływu wadliwości umowy przedwstępnej na byt stosunku prawnego wynikającego z umowy spółki. W doktrynie proponuje się m.in. następujące rozwiązania sta- wianego problemu72: 1) umowa definitywna dochodzi do skutku causa solvendi, a zatem istnienie ważnego zobowiązania z umowy przedwstępnej jest warunkiem jej ważności; 2) wadliwość zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej nie ma bezpośredniego wpływu na ważność umowy przyrzeczonej; stro- 69 Szerzej M. Krajewski, Zastrzeżenie..., s. 353. 70 Zob. rozważania T. Gizberta-Studnickiego, O nieważnych czynnościach prawnych w świetle koncepcji czynności konwencjonalnych, PiP 1975, z. 4, s. 73. 71 Szerzej M. Krajewski, Umowa..., s. 61 i n. 72 M. Krajewski, Wadliwości umowy przedwstępnej a umowa przyrzeczona, Mon. Prawn. 2000, nr 5, s. 285 i n. 39
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze ny mogą jednak dążyć do unicestwienia wynikającego z niej stosunku prawnego z powołaniem się na przepisy o nienależnym świadczeniu; 3) wadliwość zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej nie ma bezpośredniego wpływu na ważność umowy przyrzeczonej; w za- leżności od okoliczności konkretnej sprawy w grę może jednak wcho- dzić uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli zawarte- go w umowie przyrzeczonej z powodu błędu. Ad 1) Przyjęcie pierwszego z zaproponowanych rozwiązań w mojej ocenie prowadziłoby do wniosku, że dla ważności umowy spółki partnerskiej konieczne jest istnienie zobowiązania wynikającego z umowy przed- wstępnej73. Takie założenie byłoby niepragmatyczne i niecelowe z punktu widzenia obrotu gospodarczego, gdyż mogłoby się okazać czynnikiem li- mitującym strony w swobodnym zawarciu umowy spółki. Najistotniejsze znaczenie ma jednak to, iż brak jest argumentów natury prawnej, które przemawiałyby za akceptacją tak silnych więzi między umową przed- wstępną a umową spółki, jako umową przyrzeczoną. W szczególności, trzeba zauważyć, że nie znajdzie zastosowania regulacja z art. 156 k.c., która odnosi się do zupełnie innej sytuacji. Nie jest zasadne bowiem prze- noszenie relacji występujących między umową zobowiązującą do przeniesienia własności a umową rozporządzającą na rozpatrywany tu stosunek prawny74. Warto zwrócić uwagę na to, iż umowa spółki partnerskiej jest kontrak- tem w pełni samodzielnym i nie potrzebuje dla swej skuteczności i waż- ności poprzedzenia ją inną umową. W tym znaczeniu umowa przed- wstępna ma charakter fakultatywny i nie stanowi warunku sine qua non umowy docelowej. Ad 2) Artykuł 410 § 2 k.c. stanowi, że świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiąza- ny względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli 73 Por. rozważania na gruncie poprzedniego stanu prawnego S. Breyera, Umowy..., s. 30. 74 Szerzej M. Krajewski, Wadliwość..., s. 285; A. Wójcik, Charakter prawny przetargu – głos w dys- kusji, PPH 1999, nr 3, s. 38. 40
1. Etapy związane z procesem tworzenia spółki partnerskiej czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Nienależne świadczenie, o którym stanowi powołany przepis, jest szczególnym rodzajem bezpodstawnego wzbogacenia. Dla jego zaistnienia konieczne jest spełnienie następują- cych przesłanek: wzbogacenie, zubożenie, istnienie związku między nimi oraz brak podstawy prawnej. W doktrynie przeprowadzono szczegółowe rozważania poddające analizie spełnienie powyższych warunków75. Ich efektem jest stwierdzenie, że nie jest możliwe zastosowanie przepisów o nienależnym świadczeniu do wypadku zawarcia kontraktu stanowcze- go przy wadliwości wcześniejszego rozwiązania76. Odnosząc powyższe do realiów spółki partnerskiej należy wyrazić przekonanie, że nie może być mowy o nienależnym świadczeniu w razie wniesienia przez wspólników wkładów w sytuacji nieważności umowy przedwstępnej. Otóż podstawą prawną dla określonego świadczenia na rzecz spółki jest umowa spółki (w pełni ważna i skuteczna) oraz fakt rejestracji spółki w KRS. Wymienione zdarzenia prawne, a nie umowa przed- wstępna stanowią jurydyczne uzasadnienie dokonanego przez wspólnika przysporzenia. Ponadto, wniesienie wkładów przez wspólników dokony- wane jest na rzecz spółki, wobec czego nie do przyjęcia jest ewentualny argument, zgodnie z którym zawarcie umowy spółki jest spełnieniem świadczenia określonego w umowie przedwstępnej i skutkuje uzyska- niem korzyści majątkowej kosztem innej osoby77. Ad 3) Przychylić się natomiast należy do koncepcji, zgodnie z którą zawarcie umowy spółki partnerskiej, mimo nieważności umowy przedwstępnej, może uzasadniać uchylenie się od skutków czynności prawnej dokonanej pod wpływem jednej z wad oświadczenia woli, tj. błędu. Z treści art. 84 k.c. wynika, że następujące są warunki uznania błędu za prawnie doniosły: – błąd dotyczy treści czynności prawnej; – błąd jest istotny; – gdy oświadczenie woli było złożone innej osobie, a czynność prawna była odpłatna – uchylenie się od skutków prawnych świadczenia 75 M. Krajewski, Wadliwość..., s. 286–287. 76 Ibidem. 77 Szerzej na temat zasad wnoszenia wkładów w spółce partnerskiej zob. A. Kidyba, Handlo- we..., s. 79 i n. 41
Rozdział I. Umowa spółki partnerskiej jako czynność prawna o szczególnym charakterze woli jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. W doktrynie prezentuje się stanowisko, że błąd podmiotu zawierające- go umowę docelową dotyczy treści czynności prawnej78. W szczególności sytuacja będzie jednoznaczna, jeżeli w umowie spółki zostanie wyraźnie zaznaczone, że jest ona zawierana celem wykonania zobowiązania wy- nikającego z umowy przedwstępnej. Więcej problemów nastręczać może wykazanie przesłanki istotności błędu. Jak wynika bowiem z § 2 art. 84 k.c., można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Wynika to z przedstawionego już wyżej założenia, że w większości przypadków umowa finalna zostałaby zawarta bez względu na istnienie wcześniejsze- go węzła obligacyjnego79. Zaleta przyjętego stanowiska polega na tym, że nawet po wypeł- nieniu przesłanek określonych w art. 84 k.c. umowa spółki partnerskiej jest ważna do momentu, kiedy nie zostanie zakwestionowana przez powołanie się w stosownym terminie na wadę oświadczenia woli. Powoduje to uniknięcie swego rodzaju automatyzmu związa- nego z nieważnością bezwzględną i daje możliwość podjęcia decyzji przez stronę czynności co do wykorzystania przysługującego jej in- strumentu prawnego w postaci uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli. Jak już wyżej wspomniano, etap przygotowawczy kończy się wraz z zawarciem umowy spółki80. Z tą chwilą można wyodrębnić tzw. okres organizacyjny, który trwa do momentu wpisania umowy spółki do KRS. Następnie, tj. już po rejestracji wyróżnia się etap realizacyjny, do którego szerzej odniosę się w trzecim i czwartym rozdziale niniejszej pracy. 78 Por. A. Jedliński (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2009, s. 504. 79 M. Krajewski, Wadliwość..., s. 288. 80 Należy podkreślić, że nie zawsze etap przygotowawczy kończy się zawarciem umowy spół- ki. Z różnych przyczyn strony mogą nie osiągnąć wzajemnego konsensusu, co powoduje, iż nie dochodzi do sfinalizowania porozumienia. Z kolei brak umowy co do zasady wyklucza dalszą (skuteczną) realizację procedury zmierzającej do utworzenia spółki. 42
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl - audiobooki, e-booki.

Wadliwa spółka partnerska - ebook

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Apresentações para você(20)

Similar a Wadliwa spółka partnerska - ebook(20)

Mais de e-booksweb.pl(20)

Último(20)

Wadliwa spółka partnerska - ebook