Napoleon 1

NAPOLEON BONAPARTE (quyïín 1) 1

MUÅC LUÅC

THÚÂI NIÏN THIÏËU CUÃA NAPOLEON BONAPART E ..........................................................2

CHIÏËN DÕCH NÛÚÁC YÁ 1796-1797 ...................................................................................... 28

CUÖÅC XÊM CHIÏËM AI CÊÅP VAÂ CHIÏËN DÕCH XI-RI 1798-1799 ........................................ 52

NGAÂY 18 THAÁNG SÛÚNG MUÂ 1799 .................................................................................. 68

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÊÌU CUÃA NHAÂ ÀÖÅC TAÂ I 1799 - 1800 ....................................................... 87

TRÊÅN MA-REN-GÖ-SÛÅ CUÃNG CÖË NÏÌN ÀÖÅC TAÂI-PHAÁP CHÏË CUÃA TÖÍNG TAÂI THÛÁ NHÊËT
1800-1803.......................................................................................................................... 105

http://ebooks. vdcmedia. com

E. Tac Le 2

THÚÂI NIÏN THIÏËU CUÃA NAPOLEON BONAPARTE

Ngaây 15 thaáng 8 nùm 1769, taåi thaânh phöë A-giùæc-xi-nö thuöåc
àaão Cooác, Lï-ti-ti-a Bö-na-paác, 19 tuöíi, vúå möåt ngûúâi quyá töåc àõa
phûúng laâm nghïì luêåt sû, àang ài ngoaâi phöë böîng thêëy àau àeã, vöåi
raão bûúác vïì nhaâ thò sinh àûúåc möåt àûáa con trai. Luác bêëy giúâ, quanh
Lï-ti-ti-a khöng coá ai nïn àûáa beá àaä bõ àeã rúi. Thïë laâ gia àònh cuãa
Saác Bö-na-paác, möåt luêåt sû ngheâo úã thaânh phöë A-giùæc-xi-ö, thïm
möåt ngûúâi. Saác Bö-na-paác quyïët àõnh cho con mònh hêëp thuå nïìn
giaáo duåc Phaáp chûá khöng phaãi nïìn giaáo duåc Cooác. Khi àûáa beá lúán
lïn, gia àònh àöng ngûúâi êëy khöng coá àuã tiïìn cho con ùn hoåc, Saác
Bö-na-paác àaä xin àûúåc hoåc böíng cho con vaâo theo hoåc úã möåt trûúâng
voä bõ Phaáp.
Àaão Cooác, sau nhiïìu nùm thuöåc vïì nûúác Cöång hoaâ Giïn, àaä
nöíi dêåy dûúái sûå laänh àaåo cuãa möåt àõa chuã àõa phûúng tïn laâ Pao-li,
vaâ, nùm 1755, àaä àuöíi àûúåc ngûúâi Giïn ra khoãi àaão. Leä dô nhiïn, àoá
laâ möåt cuöåc khúãi nghôa cuãa têìng lúáp tiïíu quyá töåc nöng thön vaâ cuãa
nöng dên àûúåc nhûäng ngûúâi sùn bùæn, nhûäng ngûúâi chùn cûâu úã trïn
nuái vaâ dên ngheâo úã möåt vaâi thaânh thõ uãng höå. Toám laåi, àoá laâ cuöåc
khúãi nghôa cuãa möåt dên töåc muöën thoaát ra khoãi aách boác löåt haâ khùæc
vïì thuïë khoaá vaâ cai trõ cuãa möåt nûúác cöång hoaâ buön baán. Cuöåc khúãi
nghôa thu àûúåc thùæng lúåi, vaâ tûâ nùm 1755, àaão Cooác söëng àöåc lêåp
dûúái sûå laänh àaåo cuãa Pao-li. Nhûäng taân dû cuãa xaä höåi töåc trûúãng
vêîn coân maånh (àùåc biïåt úã trong nöåi àõa àaão). Thónh thoaãng, caác thõ
töåc laåi giao tranh aác liïåt vaâ dai dùèng. Tïå tuåc "thuâ truyïìn kiïëp" rêët
phöí biïën, thûúâng àûúåc kïët thuác bùçng nhûäng trêån chiïën àêëu khuãng
khiïëp.
Nùm 1868, nûúác Cöång hoaâ Giïn àaä baán laåi cho vua nûúác
Phaáp Lu-i XV "quyïìn haânh cuãa mònh" úã Cooác-thûåc tïë quyïìn haânh
êëy àaä bõ thuã tiïu-vaâ muâa xuên nùm 1869, quên àöåi Phaáp àaä àaánh



baåi quên cuãa Pao-li (viïåc naây xaãy ra vaâo thaáng 5 nùm 1869, ba
thaáng trûúác khi Na-pö-lï-öng ra àúâi). Àaão Cooác trúã thaânh àêët àai
thuöåc Phaáp.
Nhû vêåy, Na-pö-lï-öng àaä söëng nhûäng ngaây thú êëu trong möåt
thúâi maâ loâng dên àaão Cooác coân luyïën tiïëc nïìn àöåc lêåp chñnh trõ àaä
mêët ài möåt caách quaá àöåt ngöåt, coân nhû möåt böå phêån cuãa giai cêëp
àõa chuã vaâ tû saãn thaânh thõ thò tûå nhuã rùçng töët hún hïët laâ haäy trúã
thaânh nhûäng thêìn dên trung thaânh vaâ tûå nguyïån cuãa nûúác Phaáp.
Böë Na-pö-lï-öng, Saác Bö-na-paác, thuöåc phaái "thên ngûúâi” baão vïå
àaão Cooác àaä bõ àûa ài àaây, vaâ cùm gheát nhûäng ngûúâi xêm lùng.
Ngay tûâ höìi coân nhoã, Na-pö-lï-öng àaä toã ra khöng nhêîn naåi
vaâ nön noáng. Sau naây, khi ön laåi nhûäng kyã niïåm thúâi êëu thú cuãa
mònh, Na-pö-lï-öng noái rùçng: khöng ai bùæt naåt àûúåc mònh, hay gêy
göí, hay àaánh àûáa naây, choåc àûáa khaác vaâ moåi àûáa beá àïìu súå cêåu ta.
Àùåc biïåt laâ Giö-deáp, anh Na-pö-lï-öng, àaä phaãi chõu àûång chuyïån
êëy nhiïìu.
Na-pö-lï-öng àaánh anh, cùæn anh, nhûng chñnh Giö-deáp laåi bõ
quúã mùæng, vò sau cuöåc êíu àaã, Giö-deáp chûa kõp hoaân höìn thò Na-
pö-lï-öng àaä ài maách meå. Na-pö-lï-öng kïí thïm: mûu meåo àaä giuáp
töi nhû vêåy àêëy, nïëu khöng meå töi àaä phaåt töi vïì töåi hay caäi nhau
vaâ khöng bao giúâ tha thûá nhûäng haânh àöång gêy göí cuãa töi.
Na-pö-lï-öng laâ möåt àûáa treã lêìm lò vaâ noáng tñnh. Tuy baâ meå
yïu con, nhûng daåy döî Na-pö-lï-öng cuäng nghiïm khùæc nhû àöëi vúái
anh em cuãa Na-pö-lï-öng. Gia àònh sinh hoaåt tùçn tiïån nhûng
khöng tuáng bêën. Tröng bïì ngoaâi, öng böë laâ möåt ngûúâi àaân öng töët
vaâ baâ Lï-ti-ti-a, ngûúâi chuã thêåt sûå cuãa gia àònh, möåt ngûúâi àaân baâ
quaã quyïët, nghiïm khùæc vaâ cêìn cuâ. Na-pö-lï-öng thûâa hûúãng cuãa
meå tinh thêìn ham laâm viïåc vaâ nïëp söëng trêåt tûå nghiïm ngùåt.
Àaão Cooác úã xa luåc àõa, nhên dên coân man rúå söëng trong nuái
rûâng, nhûäng cuöåc xung àöåt keáo daâi giûäa caác thõ töåc, tïå naån "thuâ
truyïìn kiïëp", möëi aác caãm rêët kheáo che giêëu nhûng sêu sùæc, dai
dùèng cuãa dên àaão àöëi vúái boån xêm lûúåc Phaáp, têët caã nhûäng àùåc
àiïím àoá àaä aãnh hûúãng maånh meä àïën nhûäng caãm giaác àêìu tiïn cuãa
cêåu beá Na-pö-lï-öng.


E. Tac Le 4

Nùm 1779, sau bao lêìn chaåy choåt, Saác Bö-na-paác múái gûãi
àûúåc hai àûáa con lúán laâ Giö-deáp vaâ Na-pö-lï-öng sang Phaáp theo
hoåc úã trûúâng trung hoåc Ö-toong; muâa xuên nùm êëy, Na-pö-lï-öng
àûúåc nhaâ trûúâng nûúác Phaáp cêëp hoåc böíng vaâ chuyïín sang hoåc úã
trûúâng voä bõ Briïn, möåt thõ trêën nhoã úã miïìn àöng nûúác Phaáp. Luác
naây, Na-pö-lï-öng 10 tuöíi.
ÚÃ Briïn, Na-pö-lï-öng laâ möåt àûáa beá êu sêìu, kñn àaáo, caáu
kónh vaâ hay giêån dûä lêu, khöng gêìn guäi ai, khöng coi ai ra gò,
khöng baån beâ, caãm tònh vúái ai, rêët tûå tin mùåc dêìu têìm voác nhoã beá
vaâ coân ñt tuöíi. Ngûúâi ta àaä thûã só nhuåc, trïu choåc, chïë giïîu gioång
noái àõa phûúng cuãa Na-pö-lï-öng. Cêåu Bö-na-paác àaä giêån dûä êíu àaã,
coá khi àûúåc coá khi thua, nhûng cuäng àaä laâm cho baån beâ cuãa cêåu
hiïíu rùçng nhûäng cuöåc xung àöåt nhû vêåy khöng phaãi laâ khöng nguy
hiïím. Na-pö-lï-öng hoåc gioãi laå luâng, nghiïn cûáu àïën núi àïën chöën
sûã Hy Laåp vaâ sûã La Maä, cuäng rêët say mï toaán hoåc vaâ àõa lyá. Caác
giaáo sû cuãa trûúâng voä bõ úã caái tónh nhoã àoá khöng gioãi lùæm vïì caác
mön khoa hoåc maâ hoå giaãng daåy nïn cêåu Na-pö-lï-öng phaãi böìi böí
thïm kiïën thûác cuãa mònh bùçng caách àoåc saách. Na-pö-lï-öng àoåc
saách trong nhûäng nùm coân ñt tuöíi vaâ sau naây coân àoåc rêët nhiïìu vaâ
àoåc rêët nhanh. Loâng yïu quï hûúng àaão Cooác cuãa Na-pö-lï-öng àaä
laâm cho baån beâ ngûúâi Phaáp ngaåc nhiïn vaâ xa laánh Na-pö-lï-öng:
luác bêëy giúâ Na-pö-lï-öng coân coi nûúác Phaáp nhû möåt chuãng töåc xa
laå, laâ nhûäng keã xêm lûúåc hoân àaão quï hûúng cuãa mònh. Na-pö-lï-
öng chó liïn laåc àûúåc vúái töí quöëc xa xöi cuãa mònh bùçng thû tûâ cuãa
böë meå, anh em, vò gia àònh khöng àuã tiïìn cho Na-pö-lï-öng vïì nhaâ
nghó heâ.
Nùm 1784, 15 tuöíi àaä hoåc xong vaâ töët nghiïåp, Na-pö-lï-öng
àûúåc gûãi ài hoåc úã trûúâng voä bõ Pa-ri, núi àaâo taåo sô quan cuãa quên
àöåi luác bêëy giúâ. Trûúâng naây coá nhiïìu giaáo sû rêët gioãi, trong söë àoá coá
nhaâ toaán hoåc Möng-giú vaâ nhaâ thiïn vùn hoåc La-plaát. Na-pö-lï-öng
say sûa hoåc vaâ àoåc saách. ÚÃ àoá, Na-pö-lï-öng coá saách, coá thêìy àïí
hoåc. Nhûäng ngaây trong nùm àêìu, Na-pö-lï-öng àaä gùåp möåt àiïìu
khöng may: vaâo hoåc úã trûúâng voä bõ tûâ cuöëi thaáng 10 nùm 1784 thò
àïën thaáng 2 nùm 1785, böë Na-pö-lï-öng chïët vò bïånh ung thû daå
daây cuäng nhû sau naây chñnh Na-pö-lï-öng àaä bõ. Hêìu nhû gia àònh



khöng coân caách söëng. Khöng thïí tröng mong àûúåc mêëy vaâo ngûúâi
anh caã Giö-deáp, möåt ngûúâi bêët lûåc vaâ lûúâi biïëng, cêåu hoåc sinh sô
quan 16 tuöíi phaãi àûáng ra chùm soác meå vaâ caác em trai, em gaái cuãa
mònh. Sau möåt nùm hoåc úã trûúâng voä bõ Pa-ri, ngaây 30 thaáng 10
nùm 1785, Na-pö-lï-öng nhêåp nguä, mang cêëp hiïåu thiïëu uyá vaâ
nhêån cöng taác úã möåt trung àoaân àoáng úã Va-lùng-xú.
ÚÃ Va-lùng-xú, viïn sô quan treã tuöíi êëy söëng möåt cuöåc söëng
khoá khùn. Haâng thaáng, Na-pö-lï-öng gûãi vïì cho meå gêìn hïët söë
lûúng chó giûä laåi àuã àïí traã tiïìn nhûäng bûäa ùn àaåm baåc cuãa mònh vaâ
khöng vui chúi giaãi trñ gò. Trong ngöi nhaâ Na-pö-lï-öng thuï àûúåc
möåt cùn buöìng, coá möåt cûãa haâng nhoã baán saách cuä. Na-pö-lï-öng àaä
daânh têët caã thúâi gian röîi raäi cuãa mònh vaâo viïåc àoåc saách do ngûúâi
chuã hiïåu cho mûúån. Na-pö-lï-öng khöng thñch giao du, vaã laåi Na-
pö-lï-öng ùn mùåc quaá töìi taân àïën nöîi khöng muöën vaâ cuäng khöng
thïí coá möåt cuöåc söëng xaä giao töëi thiïíu. Na-pö-lï-öng say mï àoåc
saách chûa tûâng thêëy, khi àoåc öng ghi cheáp vaâ viïët nhûäng yá kiïën
phên tñch cuãa mònh daây àùåc caã söí tay.
Trûúác hïët, Na-pö-lï-öng thñch àoåc caác taác phêím lõch sûã quên
sûå, saách toaán hoåc, àõa lyá vaâ caác saách taã cuöåc du lõch. Na-pö-lï-öng
cuäng àoåc caã saách triïët hoåc. Chñnh vaâo thúâi kyâ naây Na-pö-lï-öng bùæt
àêìu nghiïn cûáu nhûäng taác giaã cöí àiïín cuãa Thïë kyã aánh saáng: Von-te
3, Ruát-xö , Àa-lùm-be, Ma-bú-li vaâ Ray-nan.
Thêåt khoá maâ xaác àõnh àûúåc vaâo thúâi kyâ naâo thò xuêët hiïån úã
Na-pö-lï-öng nhûäng dêëu hiïåu àêìu tiïn cuãa loâng cùm gheát àöëi vúái
nhûäng nhaâ tû tûúãng cuãa cuöåc caách maång tû saãn vaâ thûá triïët hoåc
rêët àùåc biïåt cuãa Na-pö-lï-öng. Duâ sao, luác naây, ngûúâi trung uyá phoá
16 tuöíi vêîn hoåc nhiïìu hún laâ phï phaán. Vaâ àêy nûäa cuäng laâ möåt
àiïím cú baãn cuãa tinh thêìn Na-pö-lï-öng: thúâi thanh niïn, khi àoåc
saách cuäng nhû khi tiïëp xuác vúái ngûúâi múái quen biïët, Na-pö-lï-öng
àïìu khao khaát vaâ noáng loâng muöën àûúåc hêëp thuå nhanh choáng vaâ
àêìy àuã nhûäng àiïìu maâ mònh chûa biïët túái, nhûäng àiïìu coá thïí goáp
phêìn böìi dûúäng tinh thêìn cho baãn thên mònh.
Na-pö-lï-öng cuäng àoåc caác taác phêím vùn hoåc bùçng vùn xuöi,
vùn vêìn; say mï cuöën tiïíu thuyïët Veác-te vaâ möåt vaâi taác phêím khaác


E. Tac Le 6

cuãa Gúát: àoåc caã taác phêím cuãa Ra-xin, Cooác-nêy, Mö-li-e , caác baâi
thú lûâng danh möåt thúâi bõ gaán laâ cuãa öët-xi-ùng, möåt thi sô haát rong
ngûúâi ï-cöët thúâi trung cöí (thûåc tïë chó laâ möåt sûå lûâa nghõch trong
vùn hoåc). Àoåc nhûäng loaåi saách êëy xong, Na-pö-lï-öng laåi lao vaâo
saách toaán hoåc vaâ caác taác phêím coá liïn quan àïën caác vêën àïì quên
sûå, àùåc biïåt laâ phaáo binh.
Thaáng 9 nùm 1786, Na-pö-lï-öng xin pheáp nghó daâi haån vïì
quï úã A-giùæc-xi-ö àïí thu xïëp sûå sinh söëng cuãa gia àònh. Khi chïët, böë
Na-pö-lï-öng coá àïí laåi möåt ñt taâi saãn vaâ möåt söë cöng viïåc khaá rùæc
röëi. Na-pö-lï-öng àaä giaãi quyïët nhûäng cöng viïåc àoá möåt caách tñch
cûåc vaâ coá kïët quaã. Na-pö-lï-öng àûúåc pheáp nghó thïm àïën giûäa
nùm 1788, khöng àûúåc hûúãng lûúng nhûng kïët quaã hoaåt àöång cuãa
Na-pö-lï-öng àïí öín àõnh cöng viïåc gia àònh àaä buâ àùæp laåi.
Trúã vïì Phaáp vaâo thaáng 6 nùm 1788, Na-pö-lï-öng ài theo
trung àoaân lïn àoáng úã ÖËc-xon vaâ, lêìn naây, Na-pö-lï-öng úã trong
traåi, khöng úã nhaâ riïng nûäa. Na-pö-lï-öng vêîn mï maãi àoåc têët caã
caác loaåi saách àaä coá trong tay vaâ àùåc biïåt laâ caác taác phêím baân vïì
nhûäng vêën àïì quên sûå àaä laâm say mï caác chuyïn gia úã thïë kyã thûá
XVIII. Möåt lêìn, bõ phaåt khöng àûúåc ài laåi, Na-pö-lï-öng àaä tòm
àûúåc úã núi nhöët mònh möåt cuöën saách cuä noái vïì phaáp luêåt àúâi cöí La
Maä, viïët theo lïånh cuãa Hoaâng àïë Giu-xti-niïng. Na-pö-lï-öng
khöng nhûäng àaä àoåc hïët cuöën àoá, maâ gêìn 15 nùm sau, trong khi
biïn soaån böå dên luêåt, Na-pö-lï-öng coân àoåc thuöåc loâng caã böå tuyïín
têåp phaáp luêåt La Maä. Viïåc naây àaä laâm cho caác nhaâ luêåt hoåc löîi laåc
nhêët úã Phaáp ngaåc nhiïn. Na-pö-lï-öng quaã coá möåt trñ nhúá phi
thûúâng.
Khaã nùng laâm viïåc bùçng trñ oác möåt caách cùng thùèng cuäng nhû
khaã nùng têåp trung cao àöå vaâ lêu daâi sûác suy nghô cuãa Na-pö-lï-
öng àaä thêëy löå roä tûâ thúâi kyâ naây. Sau naây, nhiïìu lêìn Na-pö-lï-öng
noái rùçng: nïëu ngûúâi ta thêëy töi luön luön sùén saâng àöëi phoá vúái moåi
tònh huöëng thò àiïìu àoá coá thïí giaãi thñch nhû thïë naây: trûúác khi laâm
bêët cûá viïåc gò, töi àaä suy nghô kyä trûúác khaá lêu vaâ dûå kiïën hïët
nhûäng gò coá thïí xaãy ra. Chùèng phaãi laâ àaä coá möåt võ thêìn thaánh naâo
thònh lònh hiïån ra àïí gaâ cho Na-pö-lï-öng nhûäng tònh huöëng dûúâng
nhû bêët ngúâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi khaác, Na-pö-lï-öng noái thïm rùçng



"... Luác naâo töi cuäng laâm viïåc, laâm viïåc trong khi ùn, úã raåp haát, ban
àïm...". Khi noái àïën thiïn taâi cuãa mònh thò lúâi leä cuãa Na-pö-lï-öng
thûúâng àûúåm veã chêm biïëm hoùåc giïîu cúåt vaâ röìi bao giúâ Na-pö-lï-
öng cuäng nhêën maånh vaâ rêët nghiïm tuác àïën tinh thêìn laâm viïåc cuãa
mònh. Na-pö-lï-öng lêëy laâm tûå haâo vïì khaã nùng laâm viïåc vö têån
cuãa mònh hún bêët cûá nùng khiïëu naâo khaác maâ taåo hoaá àaä ban cho
möåt caách vö cuâng röång lûúång.
ÚÃ ÖËc-xon, Na-pö-lï-öng viïët möåt cuöën saách nhoã noái vïì thuêåt
bùæn (vïì caách phoáng àaån). Binh chuãng phaáo binh thêåt sûå trúã thaânh
súã trûúâng cuãa Na-pö-lï-öng. Trong taâi liïåu cuãa Na-pö-lï-öng úã thúâi
kyâ naây, ngûúâi ta coân tòm thêëy möåt vaâi baãn thaão taác phêím vùn hoåc,
nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu coá tñnh chêët triïët hoåc vaâ chñnh trõ,
v.v. Tû tûúãng cuãa Na-pö-lï-öng thûúâng thêëy àûúåm ñt nhiïìu maâu
sùæc cuãa chuã nghôa tûå do vaâ àöi khi coân lùæp laåi y nguyïn möåt söë tû
tûúãng cuãa Ruát-xö, mùåc dêìu, noái chung, ngûúâi ta khöng thïí naâo coi
Na-pö-lï-öng nhû möåt tñn àöì cuãa taác phêím Khïë ûúác xaä höåi.
Trong nhûäng nùm naây, coá möåt àiïím nöíi bêåt: yá chñ vaâ lyá trñ
cuãa Na-pö-lï-öng àaä hoaân toaân khöëng chïë àûúåc nhûäng ham mï vïì
duåc voång. Na-pö-lï-öng khöng bao giúâ ùn thñch khêíu, thûúâng xa
laánh chöî àöng ngûúâi, xa laánh giúái phuå nûä, khûúác tûâ moåi cuöåc vui
chúi giaãi trñ, laâm viïåc khöng mïåt moãi, daânh têët caã thúâi giúâ nhaân röîi
vaâo viïåc àoåc saách. Liïåu Na-pö-lï-öng coá cam chõu maäi maäi vúái söë
phêån cuãa mònh, söë phêån cuãa möåt viïn sô quan ngheâo tónh nhoã, xuêët
thên trong gia àònh quyá töåc ngheâo ngûúâi Cooác, luön luön bõ luä baån
beâ quyïìn quyá vaâ boån cêëp trïn quyïìn quyá nhòn bùçng con mùæt khinh
bó khöng?
Trûúác khi Na-pö-lï-öng coá thúâi gian àïí tòm àûúåc cêu traã lúâi roä
raâng cho cêu hoãi êëy vaâ cuäng chûa coá caã thúâi gian àïí xêy dûång kïë
hoaåch cuå thïí cho tûúng lai thò caái sên khêëu maâ Na-pö-lï-öng àang
chuêín bõ vai troâ àïí bûúác lïn hoaåt àöång àaä bùæt àêìu lung lay, röìi cuöëi
cuâng tan vúä vaâ suåp àöí: Caách maång Phaáp buâng nöí.

Biïët bao nhiïu nhaâ cheáp tiïíu sûã vaâ viïët tiïíu sûã cuãa Na-pö-lï-
öng coá khuynh hûúáng gaán cho nhên vêåt cuãa hoå coá àûác khön ngoan


E. Tac Le 8

siïu phaâm, coá bêím nùng tiïn àoaán viïåc àúâi, coá loâng tin vaâo thiïn
chûác cuãa mònh, muöën tòm xem trong viïn trung uyá phaáo binh múái
20 tuöíi àoáng úã ÖËc-xon naây coá tiïn caãm gò vïì nhûäng lúåi ñch maâ cuöåc
caách maång nöí ra nùm 1789 ùæt phaãi àem laåi cho chaâng ta.
Thûåc tïë, moåi viïåc àaä xaãy ra möåt caách giaãn àún vaâ tûå nhiïn
hún nhiïìu. Do võ trñ xaä höåi cuãa mònh, Na-pö-lï-öng chó coá lúåi trong
cuöåc chiïën thùæng cuãa giai cêëp tû saãn àöëi vúái chïë àöå phong kiïën
chuyïn chïë. ÚÃ Cooác, ngay caã dûúái thúâi thöëng trõ cuãa Giïn, boån quyá
töåc (àùåc biïåt laâ têìng lúáp quyá töåc àõa chuã nhoã) khöng bao giúâ àûúåc
hûúãng nhûäng àùåc quyïìn, àùåc lúåi maâ boån quyá töåc Phaáp rêët quyá
troång. Dêîu sao chaâng quyá töåc nhoã naây, göëc gaác úã möåt hoân àaão YÁ
keám vùn minh, vûâa múái bõ ngûúâi Phaáp xêm chiïëm, cuäng khöng thïí
mong coá àûúåc bûúác àûúâng cöng danh raång rúä vaâ nhanh choáng úã
trong quên àöåi. Trong cuöåc caách maång 1789, nïëu coá caái gò coá thïí
caám döî àûúåc chaâng ta, thò chñnh laâ tûâ nay trúã ài chó riïng coá nhûäng
khaã nùng cuãa caá nhên laâ coá thïí giuáp cho con ngûúâi leo lïn nhûäng
bêåc thang xaä höåi. Àïí nhaãy vaâo cuöåc, viïn trung uyá phaáo binh Bö-
na-paác khöng cêìn gò khaác nûäa.
Nhûäng suy tñnh thûåc tiïîn àaä thu huát têm trñ Na-pö-lï-öng.
Lúåi ñch to lúán nhêët maâ Na-pö-lï-öng coá thïí thu àûúåc úã caách maång laâ
caái gò? Vaâ úã àêu coá àiïìu kiïån töët nhêët? Coá hai cêu traã lúâi: möåt laâ úã
Cooác, hai laâ úã Phaáp. Luác naây, khöng nïn àaánh giaá quaá cao phaåm vi
vaâ mûác àöå yïu àaão Cooác cuãa Na-pö-lï-öng. Vaâo nùm 1789, chaâng
trung uyá Bö-na-paác chùèng coân nhúá túái chuá soái con 10 tuöíi àaä tûâng
àaánh nhau rêët hùng úã trong sên trûúâng Briïn, möîi khi baån beâ chïë
giïîu goång Cooác cuãa mònh.
Bêy giúâ chaâng ta àaä biïët thïë naâo laâ nûúác Phaáp vaâ thïë naâo laâ
àaão Cooác, àaä coá thïí so saánh àûúåc hai nûúác naây vïì mùåt diïån tñch, vaâ
têët nhiïn àaä nhêån ra àûúåc hai nûúác naây khöng giöëng nhau àïën
mûác àöå naâo. Nhûng vêën àïì àùåt ra ngay caã vaâo nùm 1789, Na-pö-lï-
öng cuäng khöng thïí hy voång chiïëm àûúåc úã nûúác Phaáp caái àõa võ maâ
öng coá thïí coá àûúåc úã Cooác, nhêët laâ nay caách maång àaä bùæt àêìu buâng
nöí, mùåc dêìu úã Cooác, Na-pö-lï-öng coá rêët ñt àiïìu kiïån thuêån lúåi. Hai
thaáng rûúäi sau khi nguåc Ba-xtil bõ phaá, Na-pö-lï-öng xin pheáp nghó
vaâ trúã vïì Cooác.



Trong söë rêët nhiïìu taác phêím àõnh viïët, àuáng vaâo nùm 1789,
Na-pö-lï-öng àaä viïët xong möåt baãn tiïíu luêån noái vïì lõch sûã àaão
Cooác vaâ trao baãn àoá cho Ray-nan àïí xin yá kiïën, vaâ Na-pö-lï-öng rêët
lêëy laâm thñch thuá vïì lúâi àaánh giaá têng böëc cuãa nhaâ vùn àang nöíi
tiïëng êëy. Chuã àïì êëy àuã àïí chûáng minh rùçng Na-pö-lï-öng rêët quan
têm àïën hoân àaão quï hûúng cuãa mònh, ngay caã khi Na-pö-lï-öng
coân chûa coá khaã nùng àïí chuyïn têm hoaåt àöång chñnh trõ úã àoá. Vïì
túái nhaâ meå, Na-pö-lï-öng lêåp tûác tuyïn böë taán thaânh Pao-li (Pao-li
àaä trúã vïì sau möåt thúâi gian daâi bõ àaây) nhûng Pao-li àaä tiïëp viïn
trung uyá treã tuöíi rêët laånh nhaåt, vaâ, chùèng bao lêu, quaã nhiïn laâ
möîi ngûúâi ài möåt con àûúâng khaác. Pao-li mú tûúãng àïën viïåc giaãi
phoáng hoaân toaân àaão Cooác khoãi aách àö höå cuãa ngûúâi Phaáp, coân Bö-
na-paác thò cho rùçng cuöåc caách maång múã ra nhûäng con àûúâng múái
cho sûå tiïën böå cuãa àaão Cooác vaâ coá thïí - àiïìu naây múái chñnh - cho sûå
nghiïåp cuãa baãn thên.
Sau mêëy thaáng úã nhaâ khöng àaåt àûúåc kïët quaã gò, Na-pö-lï-
öng trúã laåi àún võ, mang theo àûáa em trai laâ Lu-i àïí giaãm búát möåt
phêìn chi tiïu cho meå. Hai anh em úã Va-lùng-xú, núi trung àoaân
cuãa Na-pö-lï-öng trúã laåi àoáng quên. Tûâ nay trúã ài, trung uyá Bö-na-
paác phaãi söëng vúái em vaâ nuöi nêëng cho em ùn hoåc bùçng àöìng lûúng
quaá ñt oãi cuãa mònh. Coá bûäa ùn trûa chó coá möîi möåt miïëng baánh. Na-
pö-lï-öng tiïëp tuåc phuåc vuå quên àöåi möåt caách hùng haái vaâ say mï
àoåc nhûäng taác phêím vïì lõch sûã quên sûå.
Thaáng 9 nùm 1791, ngûúâi ta laåi thêëy Na-pö-lï-öng úã Cooác, do
Na-pö-lï-öng àaä tòm caách àïí àûúåc thuyïn chuyïín vïì. Lêìn naây, Na-
pö-lï-öng vônh viïîn cùæt àûát quan hïå vúái Pao-li àaä cöng khai hoaåt
àöång taách àaão Cooác ra khoãi nûúác Phaáp, àiïìu maâ Na-pö-lï-öng
khöng muöën chuát naâo. Thaáng 4 nùm 1791, khi xaãy ra cuöåc xung
àöåt giûäa boån giaáo sô phaãn caách maång, uãng höå triïåt àïí chuã trûúng
taách àaão Cooác cuãa Pao-li vúái nhûäng àaåi diïån cuãa chñnh quyïìn caách
maång, Bö-na-pac àaä ra lïånh bùæn caã vaâo nhûäng àaám àöng baåo àöång
xöng vaâo àaánh quên àöåi àùåt dûúái quyïìn chó huy cuãa mònh. Cuöëi
cuâng, bõ chñnh quyïìn cöång hoaâ tònh nghi vò êm mûu àaánh chiïëm
möåt phaáo àaâi (khöng coá lïånh cêëp trïn), Na-pö-lï-öng laåi sang Phaáp
vaâ lêåp tûác phaãi àïën trònh diïån trûúác Böå Chiïën tranh úã Pa-ri àïí xaác


E. Tac Le 10

minh thaái àöå coá phêìn naâo múâ aám cuãa mònh úã Cooác. Àïën thuã àö
nûúác Phaáp vaâo cuöëi thaáng 5 nùm 1792, Na-pö-lï-öng chûáng kiïën
nhiïìu biïën cöë söi nöíi cuãa caách maång xaãy ra vaâo nùm àoá.
Chuáng töi coá nhûäng bùçng cúá chñnh xaác cho pheáp xeát àoaán sûå
phaãn ûáng cuãa viïn sô quan 23 tuöíi àoá trûúác hai biïën cöë troång àaåi
xaãy ra: Cuöåc àaánh chiïëm cung àiïån Tuy-lú-ri cuãa quêìn chuáng nhên
dên vaâo ngaây 20 thaáng 6 vaâ cuöåc lêåt àöí chïë àöå quên chuã ngaây 10
thaáng 8 nùm 1792. Tham gia nhûäng biïën cöë êëy bùçng caách àûáng
ngoaâi voâng chûáng kiïën möåt caách bêët ngúâ nïn hai lêìn êëy laâ dõp àïí
Bö-na-paác biïíu löå tû tûúãng cuãa mònh trong möåt nhoám baån thên.
Vúái hoå, Bö-na-paác coá thïí tûå do böåc löå nhûäng yá nghô thêåt vaâ têët caã
baãn chêët cuãa mònh. Vaâ nhûäng lúâi öng ta noái thêåt roä raâng, khöng
chuát gò uáp múã: "Chuáng ta haäy ài theo boån vö laåi naây", Na-pö-lï-öng
àaä noái nhû vêåy vúái Bu-riïn luác cuâng ài vúái nhau trong phöë, khi
thêëy quêìn chuáng tiïën vïì phña cung àiïån nhaâ vua ngaây 20 thaáng 6.
Khi thêëy vua Lu-i XVI, höët hoaãng trûúác cuöåc biïíu tònh àêìy uy thïë,
phaãi ra chaâo quêìn chuáng úã bao lún, àêìu àöåi muä àoã Phri-giïng, Na-
pö-lï-öng liïìn khinh bó núái: "Thùçng heân! Thïë maâ laåi àïí cho boån vö
laåi naây vaâo àûúåc! Àaáng leä phaãi duâng phaáo queát ài àöå böën, nùm
trùm thùçng laâ nhûäng thùçng khaác seä chaåy daâi!". Töi àaä giaãm nheå
hònh dung tûâ maâ Na-pö-lï-öng duâng cho Lu-i XVI, vò tiïëng êëy
khöng thïí naâo in lïn saách àûúåc. Ngaây 10 thaáng 8 (ngaây dên chuáng
tiïën cöng vaâo cung àiïån Tuy-lú-ri, vaâ ngaây Lu-i XVI bõ lêåt àöí), Na-
pö-lï-öng vêîn lang thang ngoaâi phöë vaâ laåi vêîn duâng hònh dung tûâ
trïn àïí chó Lu-i XVI, àöìng thúâi goåi nhûäng ngûúâi nöíi lïn laâm caách
maång laâ "luä dên àen ghï túãm nhêët".
Àûúng nhiïn, Na-pö-lï-öng khöng thïí biïët àûúåc rùçng ngaây 10
thaáng 8 nùm 1792, trong khi öng ta àang àûáng giûäa àaám àöng
chûáng kiïën cuöåc tiïën cöng vaâo cung àiïån Tuy-lú-ri vaâ töëng cöí Lu-i
XVI ra khoãi ngai vaâng thò chñnh sûå viïåc êëy laåi laâ vò lúåi ñch cuãa baãn
thên öng ta, Bö-na-paác; cuäng nhû quêìn chuáng àang àûáng vêy
quanh öng ta hên hoan chaâo mûâng nïìn cöång hoaâ ra àúâi àêu coá thïí
ngúâ àûúåc rùçng viïn sô quan treã tuöíi êëy, thên hònh beá nhoã, gêìy goâ,
xoaâng xônh trong chiïëc aáo daå daâi súân raách, chòm biïën trong àaám
àöng quêìn chuáng, laåi chñnh laâ ngûúâi sau naây seä boáp ngheåt nïìn



cöång hoaâ àoá àïí trúã thaânh hoaâng àïë àöåc taâi. Coá möåt àiïìu àaáng chuá yá
laâ, ngay úã àêy, ta àaä thêëy baãn chêët Na-pö-lï-öng laâ thñch duâng
suáng àaån, coi noá laâ phûúng tiïån thñch húåp nhêët àïí traã lúâi nhûäng
cuöåc nöíi dêåy cuãa nhên dên.
Na-pö-lï-öng coân quay laåi àaão Cooác lêìn nûäa vaâ àùåt chên lïn
àêët naây vaâo àuáng luác Pao-li trúã thaânh ngûúâi quyïët têm taách àaão
Cooác khoãi nûúác Phaáp vaâ àaä dêng mònh cho ngûúâi Anh. Traãi qua
bao gian khöí vaâ nguy khöën, Na-pö-lï-öng múái àûa àûúåc meå vaâ gia
àònh thoaát khoãi àaão Cooác, trûúác khi quên Anh túái chiïëm àaão. Viïåc
xaãy ra höìi thaáng 6 nùm 1793. Vûâa tröën thoaát thò nhaâ cûãa cuãa Na-
pö-lï-öng liïìn bõ àöìng àaãng cuãa Pao-li, nhûäng ngûúâi chuã trûúng
chia cùæt, cûúáp phaá.
Tiïëp àoá laâ nhûäng nùm thaáng àêìy cuâng cûåc. Caái gia àònh àöng
ngûúâi àoá àaä hoaân toaân bõ phaá saãn vaâ viïn àaåi uyá treã tuöíi phaãi caáng
àaáng nuöi caã meå lêîn baãy anh em (Na-pö-lï-öng múái àûúåc thùng àaåi
uyá trûúác àoá ñt lêu). Luác àêìu, Na-pö-lï-öng àïí gia àònh söëng qua
ngaây úã Tu-löng, sau chuyïín àïën Maác-xêy. Cuöåc söëng khoá khùn
tuáng thiïëu cuãa hoå tröi ài thaáng naây qua thaáng khaác, khöng möåt tia
hy voång, thò böîng àêu nïëp söëng quen thuöåc cuä kyä êëy bõ giaán àoaån
möåt caách quaá bêët ngúâ.
ÚÃ miïìn nam nûúác Phaáp àaä xaãy ra möåt cuöåc baåo àöång phaãn
caách maång. Nùm 1792, boån baão hoaâng úã Tu-löng nöíi lïn àaánh àuöíi
vaâ taân saát caác àaåi biïíu cuãa chñnh quyïìn caách maång vaâ cêìu cûáu
haåm àöåi Anh àang tuêìn tiïîu úã phña têy Àõa Trung Haãi. Quên àöåi
caách maång vêy thaânh Tu-löng úã trïn böå.
Dûúái sûå chó huy cuãa Caác-tö, cuöåc vêy thaânh àaä tiïën haânh yïëu
úát vaâ khöng thu àûúåc thùæng lúåi. Xa-li-xeát-ti, uyã viïn quên sûå, ngûúâi
àaä trêën aáp cuöåc baåo àöång cuãa boån baão hoaâng úã miïìn nam, laâ ngûúâi
Cooác, quen Bö-na-paác vaâ àaä cuâng Bö-na-paác chöëng laåi boån Pao-li.
Bö-na-paác àïën thùm baån àöìng hûúng cuãa mònh úã doanh traåi trûúác
thaânh Tu-löng vaâ chó veä cho Xa-li-xeát-ti caách duy nhêët àaánh chiïëm
thaânh vaâ àuöíi haåm àöåi Anh. Xa-li-xeát-ti beân cûã viïn àaåi uyá treã tuöíi
êëy laâm chó huy phoá lûåc lûúång phaáo binh haäm thaânh.


E. Tac Le 12

Cuöåc tiïën cöng trong nhûäng ngaây àêìu thaáng 10 bõ thêët baåi, vò
Àon-nï, ngûúâi chó huy àaánh thaânh höm àoá, àaä ra lïånh ruát lui vaâ
luác quyïët àõnh chiïën trûúâng, traái vúái yá àõnh vaâ loâng mong muöën
cuãa Bö-na-paác. Bö-na-paác tin chùæc rùçng nïëu khöng coá khuyïët àiïím
têìm thûúâng êëy thò thùæng lúåi àaä vïì tay ngûúâi Phaáp. Baãn thên Bö-
na-paác cuäng àaä bõ thûúng trong khi dêîn àêìu quên xung phong.
Sau möåt thúâi gian daâi cûå tuyïåt vaâ nhiïìu phen lêìn lûäa cuãa nhûäng
ngûúâi chó huy cêëp trïn - vò hoå khöng tin lùæm vaâo Na-pö-lï-öng,
ngûúâi sô quan treã tuöíi vö danh vaâ àöåt nhiïn xuêët hiïån úã doanh traåi-
ngûúâi chó huy múái laâ Àu-gö-mi-ï àaä cho pheáp Bö-na-paác thûåc hiïån
kïë hoaåch. Sau khi àaä böë trñ phaáo theo yá àaä àõnh sùén tûâ lêu vaâ sau
möåt trêån phaáo hoãa kinh khuãng, Bö-na-paác liïìu maång dêîn àêìu binh
sô xung phong àaánh chiïëm àiïím cao E-ghi-eát àïí baão vïå cûãa biïín vaâ
bùæt àêìu múã àúåt bùæn phaá haåm àöåi Anh.
Sau hai ngaây phaáo kñch aác liïåt, ngaây 17 thaáng 12, 7.000 quên
cöång hoaâ xung phong àaánh chiïëm caác phaáo àaâi, nhûng àaä bõ àaánh
lui sau möåt trêån kõch chiïën. Nhûng Bö-na-paác àaä kõp thúâi àïën tiïëp
ûáng cuâng vúái möåt àöåi quên dûå bõ vaâ nhúâ vêåy àaä quyïët àõnh thùæng
lúåi. Ngaây höm sau, têët caã nhûäng keã àûúåc quên Anh thoaã thuêån cho
ruát xuöëng taâu bùæt àêìu luä lûúåt chaåy tröën khoãi thaânh phöë. Thaânh
Tu-löng àêìu haâng khöng àiïìu kiïån, quên àöåi cöång hoaâ tiïën vaâo
thaânh phöë. Haåm àöåi Anh àaä ruát àûúåc ra khoãi.
Sau trêån chiïën thùçng naây, tûúáng Àuy-tin baáo caáo vïì Böå chiïën
tranh úã Pa-ri rùçng, öng ta khöng àuã chûä àïí noái hïët cöng traång cuãa
Bö-na-paác. Öng ta noái vïì Bö-na-paác rùçng àoá laâ ngûúâi vûâa taâi gioãi
vûâa thöng minh vaâ coân laâ ngûúâi coá thûâa nhûäng àùåc tñnh cêìn coá.
Àuy-tin coân noái thïm rùçng nhûäng caái àoá chó múái mö taã àûúåc phêìn
naâo ngûúâi sô quan hiïëm coá êëy. Àuy-tin nhiïåt liïåt tiïën cûã Bö-na-paác
vúái böå trûúãng vaâ àïì nghõ troång duång Bö-na-paác vò lúåi ñch cuãa nïìn
Cöång hoaâ. Trong haâng nguä quên àöåi úã Tu-löng, vai troâ quan troång c
?a Bö-na-paác trong viïåc böë trñ caác khêíu phaáo, taâi chó huy cuöåc vêy
thaânh vaâ trêån phaáo hoaã cuäng nhû biïët tiïën cöng vaâo luác quyïët àõnh
àaä àûúåc têët caã moåi ngûúâi cöng nhêån.
Chiïën cöng êëy, trêån àaánh àêìu tiïn maâ Na-pö-lï-öng chó huy
vaâ thu àûúåc thùæng lúåi, diïîn ra ngaây 17 thaáng 12 nùm 1793. Tûâ



ngaây àaánh chiïëm thaânh Tu-löng àïën ngaây 18 thaáng 6 nùm 1815,
ngaây maâ hoaâng àïë thua trêån ruát khoãi chiïën trûúâng Oa-teác-lö àêìy
xaác chïët, laâ möåt sûå nghiïåp lêu daâi vaâ àêîm maáu, keáo daâi trong suöët
22 nùm trúâi (coá nhûäng luác giaán àoaån). Vaâ sûå nghiïåp àoá àaä àûúåc
nghiïn cûáu cêín thêån trong suöët thúâi kyâ chiïën tranh giaãi phoáng dên
töåc úã chêu Êu, vaâ nhûäng baâi hoåc cuãa noá, cho àïën têån bêy giúâ, vêîn
coân laâ àöëi tûúång cuãa möåt sûå nghiïn cûáu coá hïå thöëng.
Trong suöët àúâi mònh, Na-pö-lï-öng àaä àaánh caã thaãy 60 trêån
lúán, nhoã (nhiïìu hún caã töíng söë nhûäng trêån cuãa A-lïëch-xan Ma-xï-
àoan, An-ni-ban, Xï-da vaâ Xu-vö-röëp cöång laåi) vaâ söë quên àaä tham
gia vaâo caác trêån àaánh àoá coân àöng gêëp böåi so vúái söë quên trong caác
cuöåc chiïën tranh cuãa caác võ tiïìn böëi vïì nghïå thuêåt quên sûå cuãa Na-
pö-lï-öng. So vúái con söë nhûäng trêån àaánh khöíng löì àaä quyïët àõnh
sûå nghiïåp cuãa Na-pö-lï-öng thò chiïën thùæng Tu-löng thêåt quaá têìm
thûúâng, song mùåc dêìu thïë, chiïën thùæng Tu-löng vêîn maäi maäi
chiïëm möåt võ trñ àùåc biïåt trong thiïn anh huâng ca Na-pö-lï-öng. Noá
àaä laâm cho moåi ngûúâi lêìn àêìu tiïn chuá yá túái Na-pö-lï-öng. uãy ban
cûáu quöëc rêët mûåc haâi loâng vïì viïåc àaä thanh toaán àûúåc boån phaãn böåi
Tu-löng vaâ àaä töëng cöí àûúåc ngûúâi Anh ra khoãi búâ biïín.
Chiïìu hûúáng cuãa tònh hònh baáo trûúác triïín voång thanh toaán
nhanh choáng àûúåc hoaåt àöång phaãn caách maång cuãa boån baão hoaâng úã
khùæp miïìn nam nûúác Phaáp. Xûa nay Tu-löng vêîn àûúåc coi nhû möåt
phaáo àaâi kiïn cöë bêët khaã xêm phaåm, àïën nöîi khi Tu-löng thêët thuã
röìi maâ nhiïìu keã vêîn khöng tin vaâ cuäng khöng tin rùçng möåt gaä vö
danh tïn laâ Bö-na-paác laåi àaä coá thïí àaánh chiïëm àûúåc thaânh. May
mùæn cho Na-pö-lï-öng laâ trong haâng nguä nhûäng ngûúâi vêy thaânh
coá möåt ngûúâi coân nhiïìu thïë lûåc hún Xa-li-xeát-ti, àoá laâ Ö-guy-xtanh
Rö-be-xpi-e, em trai cuãa Mùæc-xi-mi-liïng, cuäng dûå trêån àaánh thaânh
vaâ àaä tûúâng thuêåt trong möåt baãn baáo caáo gûãi vïì Pa-ri. Kïët quaã laâ
lêåp tûác Na-pö-lï-öng Bö-na-paác àûúåc phong chûác thiïëu tûúáng,
quyïët àõnh kyá ngaây 14 thaáng 1 nùm 1794. Luác àoá Na-pö-lï-öng 24
tuöíi. Bûúác ài àêìu tiïn àaä thaânh àaåt.


E. Tac Le 14

Viïåc Na-pö-lï-öng haå thaânh Tu-löng xaãy ra vaâo thúâi kyâ maâ
phaái "Nuái" àang thöëng trõ hoaân toaân Höåi nghõ Quöëc ûúác, vaâo luác
maâ phaái Gia-cö-banh àang coá aãnh hûúãng rêët lúán úã thuã àö vaâ caác
tónh, vaâo luác maâ nïìn chuyïn chñnh vö àõch cuãa caách maång, trong
cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt cuãa mònh, àaä chiïën thùæng àûúåc thuâ trong
giùåc ngoaâi vaâ àaä àêåp tan àûúåc nhûäng cuöåc phiïën loaån cuãa boån baão
hoaâng, boån Gi-röng-àanh vaâ boån thêìy tu ngoan cöë.
Trong cuöåc nöåi chiïën aác liïåt naây, Na-pö-lï-öng Bö-na-paác
khöng thïí khöng thêëy cêìn phaãi choån möåt con àûúâng giûäa nïìn cöång
hoaâ vaâ nïìn quên chuã: nïìn cöång hoaâ seä coá thïí cho öng ta têët caã vaâ
nïìn quên chuã ùæt seä tûúác têët caã vaâ seä khöng tha thûá cho öng ta viïåc
chiïëm thaânh Tu-löng, cuäng nhû viïåc öng ta vûâa múái cho xuêët baãn
cuöën saách Bûäa ùn töëi úã Pö-ke, trong àoá Na-pö-lï-öng àaä vaåch roä cho
caác thaânh phöë nöíi loaån úã miïìn nam hiïíu rùçng tònh thïë cuãa hoå thêåt
laâ tuyïåt voång. Muâa xuên vaâ àêìu muâa haå, caác uyã viïn Höåi nghõ
Quöëc ûúác úã miïìn nam (àùåc biïåt coá Rö-be-xpi-e em, chõu aãnh hûúãng
trûåc tiïëp cuãa Bö-na-paác) chuêín bõ xêm chiïëm xûá Pi-ï-möng vaâ
miïìn bùæc nûúác Ý, àïí tûâ àoá àe doaå nûúác AÁo. uãy ban cûáu quöëc lûúäng
lûå, Caác-nö luác àoá phaãn àöëi kïë hoaåch êëy. Bö-na-paác tin rùçng duâng
Ö-guy-xtanh Rö-be-xpi-e laâm trung gian thò coá thïí thûåc hiïån àûúåc
ûúác mú cuãa mònh: àûúåc tham gia viïåc chinh phuåc nûúác Ý . Chñnh
phuã Phaáp luác naây chûa laâm quen vúái tû tûúãng cho rùçng muöën
chöëng laåi sûå can thiïåp cuãa chêu Êu phaãn caách maång thò khöng
phaãi laâ phoâng ngûå, maâ phaãi trûåc tiïëp tiïën cöng vaâo chêu Êu vaâ
àiïìu àoá xem chûâng quaá taáo baåo. Do àoá, nùm 1794, Na-pö-lï-öng
khöng thûåc hiïån àûúåc kïë hoaåch cuãa mònh. Möåt biïën cöë chñnh trõ
xaãy ra bêët ngúâ àöëi vúái Na-pö-lï-öng, àaä àaão löån caã tònh thïë.
Àïí àûúåc àñch thên trònh baây kïë hoaåch tiïën cöng nûúác YÁ trûúác
anh mònh vaâ trûúác uãy ban Cûáu quöëc, Rö-be-xpi-e em ài Pa-ri. Luác
àoá àaä vaâo àêìu muâa heâ, cêìn phaãi giaãi quyïët vêën àïì. Sau khi ài Giïn
àïí hoaân thaânh möåt nhiïåm vuå mêåt coá liïn quan àïën cuöåc viïîn chinh
noái trïn, Bö-na-paác vïì Ni-xú. Chúåt möåt tin bêët ngúâ tûâ Pa-ri bay túái,
bêët ngúâ khöng nhûäng àöëi vúái tónh Ni-xú xa xöi úã miïìn nam maâ coân
ngay caã àöëi vúái chñnh Pa-ri nûäa: tin hïët sûác laå luâng àoá laâ ngaây 9
Thaáng Noáng, ngay giûäa buöíi hoåp cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác, Mùæc-xi-



mi-liïng, Xanh Giuyát, Cu-töng, vaâ sau naây caã àöìng àaãng cuãa hoå,
àïìu bõ bùæt giûä. Ngaây höm sau, têët caã nhûäng ngûúâi êëy àïìu bõ àûa
lïn maáy cheám, khöng cêìn xeát xûã gò vò chñnh phuã àaä tuyïn böë möåt
caách vö àiïìu kiïån rùçng hoå bõ àùåt ra ngoaâi voâng phaáp luêåt. Lêåp tûác
ngûúâi ta tiïën haânh luâng bùæt trong khùæp nûúác Phaáp nhûäng ai coá
hoùåc coi nhû coá liïn hïå mêåt thiïët nhêët vúái nhûäng nhaâ laänh àaåo
chñnh cuãa chïë àöå àaä bõ àaánh àöí. Sau khi Ö-guy-xtanh Rö-be-xpi-e
bõ haânh hònh, tûúáng Bö-na-paác liïìn úã vaâo tònh traång bõ àe doaå.
Khöng àêìy hai tuêìn lïî, sau ngaây 9 Thaáng Noáng (27 thaáng 7), Na-
pö-lï-öng bõ bùæt (10 thaáng 8 nùm 1794) vaâ bõ aáp giaãi vïì thaânh Ùng-
tñp. Sau 14 ngaây bõ giam giûä, Bö-na-paác àûúåc tha: luåc soaát caác giêëy
túâ cuãa Bö-na-paác, ngûúâi ta àaä khöng tòm thêëy möåt bùçng cúá gò àïí
truy töë Bö-na-paác.
Trong suöët thúâi gian khuãng böë cuãa boån àaão chñnh, ngûúâi ta
thêëy rêët nhiïìu ngûúâi coá quan hïå ñt nhiïìu vúái Rö-be-xpi-e hoùåc
nhûäng ngûúâi thuöåc phaái Rö-be-xpi-e bõ saát haåi; coân Bö-na-paác thò
coá thïí tûå lêëy laâm vui sûúáng rùçng mònh àaä thoaát khoãi lûúäi maáy
cheám. Chó biïët rùçng vûâa bûúác ra khoãi nhaâ giam, Bö-na-paác àaä lêåp
tûác nhêån thêëy rùçng thúâi thïë àaä thay àöíi vaâ sûå nghiïåp cuãa mònh
vûâa múái bùæt àêìu thuêån lúåi nhûúâng êëy maâ nay àaä dûâng laåi. Nhûäng
keã múái lïn coân tònh nghi Bö-na-paác, vaã laåi, hoå cuäng chûa biïët roä
Bö-na-paác lùæm. Cuöåc vêy haäm thaânh Tu-löng chûa àem laåi cho Bö-
na-paác möåt tiïëng tùm lúán vïì mùåt quên sûå. "Bö-na-paác aâ? Bö-na-paác
laâ ai nhó? Àaä laâm viïåc úã àêu? Khöng ai biïët hùæn caã?" Àoá laâ lúâi phaãn
ûáng cuãa böë viïn trung uyá treã tuöíi Giuy-nö, khi Giuy-nö baáo cho böë
biïët tûúáng Bö-na-paác muöën choån mònh laâm sô quan phuå taá. Chiïën
cöng Tu-löng àaä bõ quïn mêët röìi, hoùåc dêîu sao thò noá cuäng khöng
coân àûúåc àaánh giaá cao nhû luác àêìu nûäa.
Möåt chuyïån khöng vui khaác laåi xaãy ra. Àöåt nhiïn uãy ban Cûáu
quöëc Thaáng Noáng chó thõ cho Bö-na-paác phaãi àïën Vùng-àï deåp boån
phiïën loaån vaâ khi àïën Pa-ri, tûúáng Bö-na-paác àûúåc biïët ngûúâi ta
giao cho chó huy möåt lûä àoaân böå binh trong khi Bö-na-paác chuyïn
vïì phaáo binh vaâ khöng muöën phuåc vuå úã böå binh. Sau möåt höìi tranh
luêån gay gùæt vúái Ö-bri, möåt uyã viïn cuãa uyã ban, Na-pö-lï-öng xin
tûâ chûác.


E. Tac Le 16

Na-pö-lï-öng laåi lêm vaâo thúâi kyâ tuáng thiïëu múái. Viïn tûúáng
25 tuöíi naây, vïì vûúân vaâ bêët bònh vúái cêëp trïn, khöng möåt nguöìn
söëng, àaä buöìn baä söëng úã Pa-ri qua muâa àöng gay go nùm 1794-
1795 vaâ sang xuên laåi coân tuáng àoái gay go hún nûäa. Dûúâng nhû
moåi ngûúâi àaä quïn Na-pö-lï-öng. Cuöëi cuâng, thaáng 8 nùm 1795,
Na-pö-lï-öng àûúåc böí nhiïåm laâm thiïëu tûúáng phaáo binh úã phoâng Àöì
baãn cuãa uyã ban Cûáu quöëc. Phoâng Àöì baãn naây laâ neát àiïín hònh àöåc
àaáo àêìu tiïn cuãa Böå Töíng tham mûu do Caác-nö, trïn thûåc tïë laâ
ngûúâi töíng chó huy caác lûåc lûúång vuä trang cöång hoaâ, xêy dûång. ÚÃ
àêëy, Na-pö-lï-öng vêîn say mï àoåc saách vaâ tûå hoåc, ài thùm vûúân cêy
nöíi tiïëng úã Pa-ri, thùm Nhaâ Thiïn vùn vaâ àaä chùm chó theo hoåc lúáp
thiïn vùn cuãa La-lùng-àú.
Lûúng böíng cuãa Na-pö-lï-öng ñt oãi, thónh thoaãng khi naâo
muöën ùn saáng, Na-pö-lï-öng chó coân coá caách laâ àïën thùm gia àònh
Peác-nö, vò gia àònh naây rêët quyá mïën Na-pö-lï-öng. Nhûng, suöët
trong thúâi gian cú cûåc àoá, khöng bao giúâ Na-pö-lï-öng höëi hêån vïì
viïåc àaä xin tûâ chûác, cuäng khöng hïì nghô àïën viïåc quay trúã laåi phuåc
vuå böå binh, coá leä vò muöën àaåt àûúåc viïåc àoá thò chó coân caách cêìu xin
quyå luyå. Nhûng dõp may laåi àïën vúái Na-pö-lï-öng: chñnh thïí cöång
hoaâ laåi cêìn àïën Na-pö-lï-öng àïí chöëng laåi cuäng vúái nhûäng keã thuâ
nhû höìi úã Tu-löng.
Nùm 1795 laâ möåt trong nhûäng bûúác ngoùåt cuãa lõch sûã caách
maång Phaáp. Cuöåc caách maång tû saãn, àaä lêåt àöí chïë àöå phong kiïën
vaâ chuyïn chïë, sau biïën cöë ngaây 9 Thaáng Noáng àaä tûå laâm mêët vuä
khñ sùæc beán nhêët cuãa mònh laâ nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh, vaâ
khi àaä nùæm àûúåc chñnh quyïìn, khi àaä ài vaâo con àûúâng phaãn àöång,
giai cêëp tû saãn lûúäng lûå, ài tòm nhûäng phûúng saách vaâ nhûäng hònh
thûác múái thñch húåp vúái sûå giûä vûäng nïìn thöëng trõ cuãa noá. Suöët muâa
àöng nùm 1794-1795 vaâ muâa xuên nùm 1795, sûác phaãn àöång cuãa
giai cêëp tû saãn àaä maånh meä vaâ taáo túån gêëp böåi höìi cuöëi muâa haå
cuâng nùm àoá, tûác laâ ngay khi vûâa thuã tiïu nïìn chuyïn chñnh Gia-
cö-banh; vaâ àïën muâa xuên nùm 1795 thò caánh hûäu trong Höåi nghõ
Quöëc ûúác laåi coân noái nùng vaâ haânh àöång tûå do, trùæng trúån gêëp böåi
höìi muâa thu nùm 1794. Àöìng thúâi, trong caái nùm àoái keám kinh
khuãng êëy, àaä diïîn ra hai caãnh hïët sûác traái ngûúåc: úã caác vuâng ngoaåi



ö, thúå thuyïìn chïët àoái, caác baâ meå phaãi tûå kïët liïîu cuöåc àúâi mònh
sau khi àaä dòm xuöëng nûúác hoùåc àêm chïët têët caã àaân con cuãa hoå,
coân úã trong nhûäng "khu vûåc trung têm" laâ caãnh söëng àêìy hoan laåc
cuãa giai cêëp tû saãn: möåt bêìy nhung nhuác nhûäng tïn taâi chuã, nhûäng
tïn àêìu cú, nhûäng tïn buön chûáng khoaán, nhûäng tïn ùn cùæp cuãa
cöng, lúán beá àuã haång - ngoác àêìu vïnh vang àùæc thùæng sau khi Rö-
be-xpi-e bõ chïët - miïåt maâi trong àúâi söëng xa hoa, dêm dêåt.
Hai cuöåc baåo àöång cuãa thúå thuyïìn nöí ra tûâ caác vuâng ngoaåi ö
vaâ cöng khai chöëng laåi Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng, nhiïìu cuöåc
biïíu tònh vuä trang thõ uy, vaâ hai lêìn chuyïín thaânh tiïën cöng trûåc
tiïëp vaâo Höåi nghõ Quöëc ûúác ngaây 12 Thaáng Naãy mêìm (1 thaáng 4)
vaâ ngaây 1 Thaáng Àöìng coã (20 thaáng 5) àïìu bõ thêët baåi. Tiïëp sau
viïåc tûúác vuä khñ vuâng ngoaåi ö Xanh Ùng-toan laâ cuöåc trêën aáp
khuãng khiïëp höìi Thaáng Àöìng coã àaä laâm cho àöng àaão quêìn chuáng
lúáp dûúái úã Pa-ri khöng thïí thöëng nhêët haânh àöång àûúåc trong suöët
möåt thúâi gian daâi. Sau hïët, viïåc kñch àöång khuãng böë trùæng nhû vêåy
àaä khöng traánh khoãi laâm söëng laåi trong loâng giai cêëp tû saãn quên
chuã "cuä" vaâ giai cêëp quyá töåc nhûäng niïìm hy voång hònh nhû àaä bõ
tiïu tan: boån baão hoaâng ngúä rùçng thúâi cú cuãa chuáng àaä àïën. Nhûng
chuáng àaä tñnh lêìm. Sau khi dêåp tùæt phong traâo cuãa quaãng àaåi
quêìn chuáng, giai cêëp tû saãn àaä khöng tûúác vuä khñ cuãa caác khu thúå
thuyïìn úã ngoaåi ö, vò nhû vêåy seä taåo àiïìu kiïån thùæng lúåi cho keã àang
êm mûu lïn ngöi vua nûúác Phaáp, àoá laâ baá tûúác xûá Prö-vùng, em
trai vua Lu-i XVI àaä chïët trïn maáy cheám. Giai cêëp hûäu saãn Phaáp
coá quan têm gò àïën chñnh thïí cöång hoaâ, nhûng hoå laåi quan têm
nhiïìu àïën caái maâ cuöåc caách maång tû saãn àaä mang laåi cho hoå. Boån
baão hoaâng khöng muöën hiïíu vaâ cuäng khöng thïí hiïíu nhûäng viïåc
àaä xaãy ra vaâo nhûäng nùm 1789-1795, khöng muöën vaâ khöng thïí
hiïíu àûúåc rùçng chïë àöå phong kiïën àaä suåp àöí vaâ khöng bao giúâ trúã
laåi nûäa, rùçng kyã nguyïn cuãa chuã nghôa tû baãn àaä múã ra, rùçng cuöåc
caách maång tû saãn àaä àaâo khoeát möåt vûåc sêu khöng thïí vûúåt qua
àûúåc giûäa thúâi kyâ cuä vaâ thúâi kyâ múái cuãa lõch sûã nûúác Phaáp, vaâ
nhûäng tû tûúãng phuåc hûng cuãa boån chuáng laâ rêët xa laå àöëi vúái àaåi
àa söë trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön.


E. Tac Le 18

Nhûäng lúâi àoâi trûâng phaåt nghiïm khùæc nhûäng ngûúâi àaä tham
gia caách maång khöng ngúát nöíi lïn trong nhûäng núi tuå baå cuãa boån
xuêët dûúng coá thïë lûåc úã Luên Àön, úã Cö-blùng, úã Mi-tö, úã Hùm-bua,
úã Röm. Sau vuå baåo àöång Thaáng Àöìng coã vaâ nhûäng tiïëng nöí hung aác
cuãa khuãng böë trùæng, chuáng nhùæc laåi vúái möåt niïìm hên hoan àêìy aác
yá rùçng "boån keã cûúáp Pa-ri" àaä bùæt àêìu cheám giïët lêîn nhau kõch liïåt
vaâ röìi nhêët àõnh phaái baão hoaâng seä chuåp àaánh boån hoå àïí nhanh
choáng treo cöí têët caã boån hoå - boån Thaáng Noáng vaâ boån "Nuái" coân soát
laåi. Caái êm mûu ngu muöåi toan keáo luâi bûúác ài cuãa lõch sûã àaä laâm
thui chöåt moåi ûúác möång vaâ àaä dêîn mûu àöì cuãa boån baão hoaâng àïën
thêët baåi. Cöng bùçng maâ noái, ngûúâi ta coá thïí kïët töåi vaâ coi têët caã
boån Gia-liïng, Phrï-röng, Buöëc-àöng, Boaát-xy Àùng-glaát, Ba-ra-
nhûäng keã àaä lêåt àöí nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh vaâ ngaây 9
Thaáng Noáng vaâ àaä àaân aáp cuöåc baåo àöång àaáng súå cuãa "nhûäng ngûúâi
khöng quêìn cheän" vaâo böën ngaây àêìu Thaáng Àöìng coã - laâ nhûäng keã
gian manh, nhûäng con thuá vêåt ñch kyã, nhûäng tïn taân baåo hung aác,
nhûäng quên vö só, nhûng àûáng trûúác boån baão hoaâng hoå àaä toã ra
khöng khiïëp nhûúåc. Khi àûúåc Uy-liïm Pñt tñch cûåc giuáp àúä, boån baão
hoaâng àaä vöåi vaä töí chûác cho boån quyá töåc lûu vong àöí böå vaâo Quy-
bröng; khöng möåt chuát do dûå, nhûäng ngûúâi laänh àaåo Höåi nghõ Quöëc
ûúác Thaáng Noáng àaä lêåp tûác phaái tûúáng Hö-sú cêìm àêìu möåt àöåi
quên àïën deåp, vaâ sau khi caác lûåc lûúång àöí böå àaä hoaân toaân tan raä,
hoå àaä ra lïånh bùæn ngay taåi trêån 750 tïn baão hoaâng bõ bùæt laâm tuâ
binh.
Ngay sau lêìn thêët baåi naây, boån baão hoaâng vêîn chûa cho thïë
laâ hïët hy voång. Cho nïn chûa àêìy hai thaáng sau, boån chuáng laåi nöíi
dêåy vaâ lêìn naây thò úã ngay taåi Pa-ri. Luác àoá vaâo cuöëi thaáng 9, sang
àêìu thaáng 10 nùm 1795, theo lõch caách maång thò vaâo thûúång tuêìn
Thaáng Haái nho nùm thûá IV.
Tònh hònh nhû sau: Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä thaão xong hiïën
phaáp múái. Theo hiïën phaáp àoá thò nùm viïn àöëc chñnh seä àûáng àêìu
quyïìn haânh chñnh, coân quyïìn lêåp phaáp thò têåp trung vaâo hai viïån:
Haå nghõ viïn 1 vaâ thûúång nghõ viïn 2. Höåi nghõ Quöëc ûúác chuêín bõ
cho thi haânh baãn hiïën phaáp naây vaâ tûå giaãi taán, nhûng nhêån thêëy
rùçng yá nguyïån quay vïì chïë àöå quên chuã ngaây caâng biïíu hiïån roä úã



caác têìng lúáp trïn cuãa giai cêëp "cûåu" tû saãn vaâ lo rùçng boån baão
hoaâng xaão quyïåt seä khöng kheáo lúåi duång tònh traång tû tûúãng êëy àïí
keáo thïm àöng vêy caánh cuãa chuáng vaâo Haå nghõ viïån àïí coá lúåi
trong nhûäng cuöåc bêìu cûã. Do àoá, trong nhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa
Höåi nghõ Quöëc ûúác, nhoám laänh àaåo nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng,
àûáng àêìu laâ Ba-ra, àaä àûa ra hai baãn sùæc lïånh quy àõnh hai phêìn
ba söë àaåi biïíu cuãa Haå nghõ viïån vaâ cuãa Thûúång nghõ viïån àïìu bùæt
buöåc phaãi lêëy trong söë nhûäng àaåi biïíu hiïån nay cuãa Höåi nghõ Quöëc
ûúác, coân möåt phêìn ba thò tuyâ yá cûã tri lûåa choån.
Lêìn naây, úã Pa-ri, boån baão hoaâng khöng coân àún àöåc nûäa,
chuáng cuäng khöng àûáng àêìu caã trong viïåc chuêín bõ cuäng nhû trong
khi thûåc hiïån êm mûu. Vò vêåy, vaâo Thaáng Haái nho, Höåi nghõ Quöëc
ûúác lêm vaâo tònh thïë àùåc biïåt nguy khöën. Möåt böå phêån khaá quan
troång cuãa boån quyá töåc taâi chñnh vaâ giai cêëp àaåi tû saãn cuãa caác "khu
vûåc giaâu coá", nhû ngûúâi ta goåi, nghôa laâ cuãa caác khu vûåc trung têm
cuãa Pa-ri, àaä phaãn àöëi nhûäng sùæc lïånh vuä àoaán àoá, nhûäng sùæc lïånh
àaä àûúåc ban haânh vúái muåc àñch roä rïåt vaâ cöng nhiïn laâ duy trò vaâ
keáo daâi vö têån sûå thöëng trõ cuãa phe àa söë hiïån thúâi úã trong Höåi
àöìng Quöëc ûúác. Roä raâng laâ boån chuáng àaä êm mûu hoaåt àöång nhùçm
gaåt giuä hoaân toaân böå phêån nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng hiïån nay àaä
laâ trúã ngaåi cho quan àiïím hûäu khuynh maånh meä cuãa nhûäng têìng
lúáp khaá giaã nhêët úã thaânh thõ cuäng nhû úã nöng thön. Trong nhûäng
khu vûåc trung têm cuãa Pa-ri àöåt nhiïn nöíi lïn chöëng laåi Höåi nghõ
Quöëc ûúác vaâo thaáng 10 nùm 1795, cöë nhiïn laâ khöng thêëy coá nhiïìu
nhûäng tïn baão hoaâng tiïu biïíu, nhûäng tïn baão hoaâng chñnh cöëng
mú ûúác doâng hoå Buöëc-böng quay trúã laåi ngay, nhûng têët caã chuáng
àïìu mûâng quyánh khi nhòn chiïìu hûúáng cuãa phong traâo naây, vaâ àaä
haâo hûáng phoãng àoaán caãnh kïët thuác cuãa caác biïën cöë. Boån "Cöång
hoaâ baão thuã" cuãa giai cêëp tû saãn Pa-ri àang doån àûúâng cho viïåc
trung hûng chïë àöå quên chuã, vò dûúái con mùæt chuáng, baãn thên Höåi
nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng xem ra àaä quaá caách maång. Vaâ ngay tûâ
ngaây 7 Thaáng Haái nho (29 thaáng 9), khi bùæt àêìu nhêån àûúåc nhûäng
tin tûác khêín cêëp vïì khuynh hûúáng cuãa caác trung têm Pa-ri, Höåi
nghõ Quöëc ûúác àaä nhòn thêëy nguy cú hiïån ra trûúác mùæt. Nhû vêåy,
trong thûåc tïë, Höåi nghõ Quöëc ûúác seä dûåa vaâo àêu trong cuöåc àêëu


E. Tac Le 20

tranh múái naây àïí giûä lêëy chñnh quyïìn? Sau cuöåc àaân aáp dûä döåi caác
vuâng ngoaåi ö thúå thuyïìn caách àêëy gêìn böën thaáng, sau möåt thaáng
troân bùæn giïët, taân saát nhûäng ngûúâi caách maång Gia-cö-banh, sau vuå
tûúác vuä khñ toaân böå nhûäng vuâng ngoaåi ö thúå thuyïìn möåt caách taân
nhêîn nhêët, thò rêët tûå nhiïn rùçng Höåi nghõ Quöëc ûúác khöng thïí
tröng mong vaâo sûå giuáp àúä tñch cûåc cuãa àöng àaão quêìn chuáng àûúåc.
Luác naây, thúå thuyïìn Pa-ri àaä thêëy úã trong caác uyã ban cuãa Höåi
nghõ Quöëc ûúác vaâ ngay sau baãn thên caái Höåi nghõ Quöëc ûúác coá rêët
nhiïìu keã thuâ taân aác nhêët cuãa hoå. Thúå thuyïìn Pa-ri khöng thïí coá
àûúåc yá nghô chiïën àêëu àïí baão vïå quyïìn lûåc cuãa hai phêìn ba uyã viïn
cuãa caái Höåi nghõ Quöëc ûúác êëy trong Haå nghõ viïån sau naây. Vaâ ngay
baãn thên Höåi nghõ Quöëc ûúác cuäng khöng thïí nghô túái viïåc kïu goåi
sûå giuáp àúä cuãa quêìn chuáng lao àöång thuã àö àang cùm gheát mònh vaâ
chñnh mònh cuäng àang súå hoå. Chó coân coá quên àöåi, nhûng vïì phña
naây, tònh hònh cuäng khöng àûúåc töët lùæm. Thêåt ra, bêët cûá luác naâo,
bêët cûá úã àêu, binh lñnh cuäng khöng do dûå bùæn vaâo boån lûu vong, caái
luä phaãn böåi àaáng ghï túãm, vaâ bùæn vaâo baån beâ luä baão hoaâng vaâ quên
àöåi cuãa chuáng úã bêët kyâ núi naâo maâ hoå bùæt gùåp, trong rûâng Nooác-
mùng, trïn cöìn caát úã Vùng-àï, trïn baán àaão Quy-bröng, úã Bó, úã biïn
giúái Àûác. Nhûng trûúác hïët, phong traâo Thaáng Haái nho àaä khöng
nïu khêíu hiïåu: trung hûng doâng hoå Buöëc-löng, maâ ngoaâi mùåt laåi
kïu goåi àêëu tranh vò nguyïn tùæc chuã quyïìn cuãa nhên dên àaä bõ
nhûäng sùæc lïånh cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác vi phaåm vaâ vò quyïìn tûå do
bêìu cûã nhûäng àaåi biïíu chên chñnh cuãa nhên dên, vaâ sau nûäa nïëu
binh lñnh laâ nhûäng ngûúâi cöång hoaâ triïåt àïí, chó coá thïí bõ àaánh lûâa
vò nhûäng khêíu hiïåu xaão quyïåt cuãa phong traâo Thaáng Haái nho, thò
vïì phña caác tûúáng lônh sûå tònh laåi caâng xêëu hún. Chó cêìn nïu thñ duå
tûúáng Mú-nu, ngûúâi chó huy quên àöåi àoáng úã Pa-ri. Liïåu Mú-nu coá
thñch lñnh têåp kñch chiïëm àoáng ngoaåi ö Xanh Ùng-toan, àoáng quên
khùæp núi trong thaânh phöë vaâ àûa lïn maáy cheám haâng loaåt cöng
nhên? Hùæn daám laâm vaâ hùæn àaä laâm, vaâ töëi ngaây 4 Thaáng Àöìng coã,
sau khi àaä chiïën thùæng àûúåc cöng nhên, quên cuãa Mú-nu, keân
tröëng ài àêìu, diïîu qua caác khu trung têm cuãa thuã àö, vaâ khi "cöng
chuáng lõch sûå" àûáng àêìy àûúâng nhiïåt liïåt hoan hö Mú-nu vaâ ban
tham mûu cuãa hùæn, thò quaã laâ àaä coá möåt sûå têm àêìu yá húåp hoaân



toaân giûäa nhûäng keã ài tung hö vaâ keã àûúåc tung hö. Chiïìu töëi ngaây
4 Thaáng Àöìng coã, Mú-nu coá thïí tûå thêëy mònh laâ keã àaåi diïån cuãa caác
giai cêëp hûäu saãn, giai cêëp àaä chiïën thùæng àöng àaão quêìn chuáng, laâ
keã àûáng àêìu nhûäng keã no nï chöëng laåi nhûäng ngûúâi àoái khaát. Àöëi
vúái Mú-nu, àoá laâ möåt viïåc roä raâng, dïî hiïíu vaâ thuá võ. Nhûng bêy giúâ
àêy, vaâo Thaáng Haái nho, Mú-nu seä lêëy danh nghôa gò maâ bùæn vaâo
cuäng vêîn caái àaám ngûúâi lõch sûå êëy, boån ngûúâi vûâa múái àêy àaä nhiïåt
liïåt hoan hö hùæn vaâ möåt àöìng möåt cöët vúái hùæn? Nïëu hoãi giûäa Mú-nu
vaâ Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng coá caái gò khaác nhau, thò caái
khaác chñnh laâ úã chöî viïn tûúáng naây cûåc kyâ khuynh hûäu vaâ phaãn
àöång hún caã nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng phaãn àöång nhêët. Caác khu
vûåc trung têm àoâi quyïìn tûå do bêìu möåt nghõ viïån baão thuã hún Höåi
nghõ Quöëc ûúác nhiïìu, vò thïë maâ tûúáng Mú-nu khöng muöën bùæn vaâo
boån baão hoaâng.
Trong àïm 12 Thaáng Haái nho (4 thaáng 10), caác thuã lônh cuãa
phaái Thaáng Noáng àaä nghe thêëy vang lïn tûâ tûâ phña nhûäng tiïëng
reo hoâ mûâng rúä: caác àoaân ngûúâi biïíu tònh, hên hoan naáo nhiïåt,
tung ra khùæp thaânh phöë caái tin: Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä tûâ chöëi chiïën
àêëu; cuöåc chiïën àêëu trong àûúâng phöë coá thïí traánh àûúåc; nhûäng sùæc
lïånh àaä àûúåc baäi boã vaâ seä àûúåc tûå do tuyïín cûã. Vïì tin êëy, ngûúâi ta
chó àûa ra àûúåc möåt chûáng cúá àöåc nhêët sau àêy nhûng rêët xaác thûåc
vaâ khöng thïí chöëi caäi àûúåc: viïn chó huy caác lûåc lûúång vuä trang cuãa
möåt trong nhûäng khu trung ûúng (khu Lú-pen-lú-ti-ï) laâ tïn Àúâ La-
lö naâo àoá àaä àïën gùåp tûúáng Mú-nu vaâ Mú-nu àaä ûáng thuêån àònh
chiïën vúái boån phaãn àöång. Quên àöåi àaä ruát vïì doanh traåi vaâ thaânh
phöë àaä rúi vaâo tay bon phiïën loaån.
Nhûng nhûäng nöîi cuöìng vui êëy quaá súám, Höåi nghõ Quöëc ûúác
àaä quyïët àõnh chiïën àêëu; tûúáng Mú-nu bõ caách chûác vaâ bõ bùæt ngay
àïm 13 Thaáng Haái nho. Tiïëp àoá, Höåi nghõ Quöëc ûúác cûã Ba-ra, möåt
trong nhûäng nhên vêåt chñnh cuãa phaái Thaáng Noáng, lïn thay Mú-
nu chó huy caác lûåc lûúång vuä trang Pa-ri. Cêìn phaãi haânh àöång ngay
àïm àoá vò khi àûúåc tin Mú-nu bõ caách chûác vaâ bõ bùæt, vaâ sau khi
biïët rùçng Höåi nghõ Quöëc ûúác nhêët àõnh chiïën àêëu, caác khu nöíi loaån
àaä bùæt àêìu khöng do dûå vaâ tûác töëc tuå têåp trïn nhûäng àûúâng phöë
gêìn Höåi nghõ Quöëc ûúác àïí saáng höm sau chiïën àêëu. Tïn thuã lñnh


E. Tac Le 22

cuãa boån nöíi loaån laâ Ri-se-àú Xï-ri-ài-a vaâ ngay caã möåt söë àöng uyã
viïn cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác àïìu cho rùçng thùæng lúåi chùæc chùæn seä
ngaã vïì phña chuáng. Nhûng boån chuáng àaä tñnh lêìm.
Nhûäng ngûúâi àûúng thúâi thêëy Ba-ra laâ hiïån thên cuãa nhûäng
thoái xêëu rêët khaác nhau vaâ nhûäng duåc voång àï tiïån nhêët. Laâ möåt keã
hûúãng laåc, ùn höëi löå, sa àoaå, cú höåi, xaão quyïåt vaâ vö àaåo àûác, Ba-ra
hún hùèn nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng vïì àêìu oác vuå lúåi (vaâ àiïìu àoá
khöng phaãi laâ chuyïån dïî). Nhûng Ba-ra khöng phaãi laâ möåt keã heân
nhaát. Dûúái mùæt cuãa con ngûúâi coá trñ thöng minh sùæc saão êëy, ngay
tûâ buöíi àêìu Thaáng Haái nho, Ba-ra àaä thêëy roä laâ phong traâo múái
chúám núã êëy coá thïí àûa nûúác Phaáp túái sûå phuåc hûng doâng hoå Buöëc-
böng vaâ àiïìu àoá àöëi vúái Ba-ra laâ möåt sûå àe doaå trûåc tiïëp. Nhûäng
ngûúâi quyá töåc ài theo caách maång nhû Ba-ra àïìu biïët rêët roä möëi cùm
húân sêu cay cuãa boån baão hoaâng àöëi vúái nhûäng keã àaä phaãn böåi giai
cêëp.
Vêåy nïn khöng thïí chêåm trïî àûúåc, trong vaâi tiïëng nûäa laâ
phaãi giao chiïën ngay. Nhûng Ba-ra khöng phaãi laâ nhaâ quên sûå.
Cêìn phaãi böí nhiïåm ngay möåt ngûúâi tûúáng vaâ ngêîu nhiïn Ba-ra àaä
nghô túái ngûúâi thanh niïn gêìy coâm vêån chiïëc aáo khoaác ngoaâi maâu
xaám àaä mêët tuyïët, ngûúâi maâ trong nhûäng ngaây gêìn àêy àaä nhiïìu
lêìn àïën gùåp Ba-ra àïí xin nghó viïåc. Têët caã nhûäng àiïìu maâ Ba-ra
biïët vïì con ngûúâi àoá chó veãn veån coá thïë naây: möåt viïn tûúáng thöi
viïåc, nöíi danh trong trêån vêy thaânh Tu-löng, nhûng ngay sau àoá
gùåp möåt vaâi viïåc rùæc röëi vaâ söëng thiïëu thöën vêët vûúãng úã thuã àö vúái
àöìng lûúng quaá ñt oãi. Ba-ra haå lïånh cho ài tòm chaâng thanh niïn àoá
vaâ dêîn vïì cho mònh. Bö-na-paác túái vaâ àaä àûúåc hoãi ngay xem coá
muöën ài queát saåch cuöåc baåo àöång khöng. Bö-na-paác xin ñt phuát àïí
suy nghô. Khöng mêët nhiïìu thúâi gian àïí suy nghô xem viïåc baão vïå
quyïìn lúåi cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác àöëi vúái mònh coá gò laâ chöëng àöëi vïì
nguyïn tùæc khöng, Bö-na-paác àaä nhanh choáng nhêån lúâi vúái àiïìu
kiïån duy nhêët laâ khöng ai àûúåc can thiïåp vaâo nhûäng quyïët àõnh
cuãa mònh. Bö-na-paác noái: "Töi àaä tuöët kiïëm ra thò noá chó àûúåc tra
vaâo voã khi naâo trêåt tûå àaä àûúåc lêåp laåi, duâ phaãi traã bùçng bêët cûá giaá
naâo".



Tûác thò Bö-na-paác àûúåc böí nhiïåm laâ phoá cho Ba-ra; sau khi
tòm hiïíu tònh hònh, Bö-na-paác àaä nhêån roä àûúåc lûåc lûúång cuãa boån
nöíi loaån vaâ möëi nguy cú khuãng khiïëp àang àe doaå Höåi nghõ Quöëc
ûúác. Nhûng Bö-na-paác àaä coá möåt kïë hoaåch haânh àöång rêët roä rïåt vaâ
dûåa vaâo viïåc sûã duång phaáo binh möåt caách quyïët liïåt. Sau naây, khi
moåi viïåc àaä xong xuöi, Bö-na-paác coá noái vúái baån laâ Duy-nö (sau naây
laâ tûúáng vaâ laâ cöng tûúác A-bú-teát) möåt cêu trong àoá Bö-na-paác quy
kïët rùçng: thùæng lúåi laâ do sûå bêët taâi vïì chiïën lûúåc cuãa boån nöíi loaån.
Bö-na-paác noái thïm: "Nïëu luä êëy àïí Bö-na-paác chó huy thò Bö-na-
paác àaä àaánh tan Höåi nghõ Quöëc ûúác röìi". Tûâ taãng saáng, Bö-na-paác
àaä àiïìu phaáo àïën böë trñ úã lên cêån àiïån Tuy-lú-ri.
Ngaây lõch sûã 13 Thaáng Haái nho àaä bùæt àêìu nhû vêåy; àöëi vúái
cuöåc àúâi cuãa Bö-na-paác ngaây êëy àaä giûä àûúåc möåt vai troâ quan troång
hún hùèn caã chiïën cöng àêìu tiïn cuãa Bö-na-paác laâ viïåc haå thaânh Tu-
löng. Boån nöíi loaån tiïën vïì Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâ phaáo binh cuãa Bö-
na-paác àaä gêìm lïn chöëng laåi boån chuáng. Cuöåc taân saát diïîn ra àùåc
biïåt kinh khuãng úã tiïìn àònh vaâ nhaâ thúâ Thaánh Röëc, núi têåp trung
àöåi dûå bõ cuãa boån nöíi loaån. Leä ra ban àïm, boån nöíi loaån coá thïí cûúáp
àûúåc phaáo nhûng chuáng àaä boã lúä cú höåi. Chuáng chöëng cûå bùçng suáng
trûúâng. Àïën trûa thò moåi viïåc xong xuöi. Boã laåi úã trïn vóa heâ vaâi
trùm xaác chïët vaâ mang nhûäng tïn bõ thûúng ài theo, boån nöíi loaån
boã chaåy tûá tung vaâ tröën vïì nhaâ; tïn naâo coá thïí rúâi khoãi Pa-ri àûúåc
thò àïìu àaä ài ngay. Töëi àïën, Ba-ra nhiïåt liïåt khen ngúåi võ tûúáng treã
tuöíi vaâ àaä khêín khoaãn xin cho Bö-na-paác àûúåc böí nhiïåm laâm chó
huy caác lûåc lûúång vuä trang àöëi nöåi (Ba-ra àaä xin tûâ chûác ngay sau
khi cuöåc baåo àöång bõ thêët baåi).
Trong chaâng thanh niïn tû lûå vaâ cau coá êëy, àiïím àùåc biïåt àaä
chinh phuåc àûúåc Ba-ra vaâ nhûäng nhaâ laänh àaåo khaác laâ sûå bònh
tônh hoaân toaân vaâ taâi quyïët àõnh nhanh choáng; vúái nhûäng àûác tñnh
àoá, Bö-na-paác àaä duâng möåt phûúng thûác taác chiïën maâ cho àïën têån
luác àoá vêîn ñt ai duâng túái, àoá laâ duâng àaåi baác bùæn vaâo giûäa àaám àöng
úã ngay trong thaânh phöë. Vïì phûúng phaáp àeâ beåp nhûäng hoaåt àöång
úã àûúâng phöë êëy thò Bö-na-paác chñnh laâ tiïìn thên chñnh thöëng vaâ
trûåc tiïëp cuãa Ni-cö-la àïå nhêët, vò Ni-cö-la laâ ngûúâi àaä taái diïîn laåi
chiïën cöng naây vaâo ngaây 14 thaáng 12 nùm 1825, duy chó coá khaác laâ


E. Tac Le 24

vúái baãn chêët àaåo àûác giaã cuãa mònh, Sa hoaâng àaä tuyïn böë rùçng öng
ta àaä haäi huâng toan khöng duâng biïån phaáp àoá, nhûng nhûäng lúâi
khêín khoaãn cuãa hoaâng tûã Vaát-xin-xi-cöëp àaä thùæng àûúåc àûác àöå vaâ
loâng nhên àaåo gûúng mêîu cuãa öng ta. Coân nhû Bö-na-paác thò
khöng hïì nghô àïën thanh minh hoùåc àöí traách nhiïåm àoá cho ngûúâi
khaác. Boån nöíi loaån coá trïn 24.000 ngûúâi vuä trang, trong khi àoá Bö-
na-paác coá chûa àêìy 6.000 ngûúâi, nghôa laâ böën lêìn ñt hún. Ngoaâi àaåi
baác ra, khöng coân hy voång naâo khaác vaâ Bö-na-paác àaä àûa àaåi baác
ra trêån. Khi àaä khöng thïí traánh àûúåc cuöåc chiïën àêëu thò phaãi àaánh
thùæng bùçng bêët cûá giaá naâo. Na-pö-lï-öng àaä luön theo àuáng quy tùæc
êëy möåt caách tuyïåt àöëi. Na-pö-lï-öng khöng thñch tiïu phñ àaån àaåi
baác, nhûng chöî naâo maâ àaån giuáp ñch àûúåc thò Na-pö-lï-öng laåi
khöng bao giúâ deâ xeãn chuát naâo. Ngaây 16 Thaáng Haái nho, Na-pö-lï-
öng àaä khöng tiïët kiïåm àaån traái phaá, búãi vêåy, tiïìn àònh nhaâ thúâ
Thaánh Röëc àaä nhêìy nhuåa möåt àöëng thõt naát àêîm maáu.
Tñnh chêët kiïn quyïët triïåt àïí trong chiïën àêëu laâ möåt trong
nhûäng àùåc àiïím cuãa Na-pö-lï-öng. Trong Na-pö-lï-öng coá hai con
ngûúâi, möåt do lyá trñ thöëng trõ, möåt do tònh caãm thöëng trõ. Khöng
nïn àïí cho ngûúâi ta tûúãng rùçng Na-pö-lï-öng khöng coá möåt traái tim
nhaåy caãm nhû nhûäng ngûúâi khaác. Theo Na-pö-lï-öng thò öng ta
cuäng laâ ngûúâi coá möåt têëm loâng khaá töët. Nhûng ngay tûâ thúâi niïn
thiïëu, Na-pö-lï-öng àaä cöë gùæng laâm cho súåi dêy tònh caãm êëy trúã
thaânh cêm lùång vaâ hiïån nay thò noá chùèng coân rung lïn àûúåc möåt
tiïëng naâo nûäa, trong nhûäng phuát thaânh khêín rêët hiïëm coá, Na-pö-
lï-öng àaä noái nhû vêåy vúái Rö-àrï, möåt trong nhûäng ngûúâi àûúåc Na-
pö-lï-öng ûa mïën.
Khi phaãi tiïu diïåt moåi keã thuâ daám taáo baåo ngang nhiïn khai
chiïën vúái Na-pö-lï-öng thò seä khöng bao giúâ, tuyïåt khöng bao giúâ
súåi dêy àoá coân rung àöång hoùåc bùæt àêìu rung àöång úã trong con ngûúâi
Na-pö-lï-öng.
Ngaây 13 Thaáng Haái nho àaä giûä möåt vai troâ to lúán trong thiïn
anh huâng ca cuãa Na-pö-lï-öng.
Têìm quan troång lõch sûã cuãa viïåc àeâ beåp cuöåc phiïën loaån
Thaáng Haái nho laâ úã chöî:



- Hy voång cuãa boån baão hoaâng àùåt vaâo möåt cuöåc thùæng lúåi sùæp
túái vaâ viïåc doâng hoå Buöëc-böng quay trúã laåi àaä vêëp phaãi möåt thêët
baåi múái, nùång nïì hún caã thêët baåi úã Quy-bröng.
- Nhûäng têìng lúáp trïn cuãa giai cêëp tû saãn thaânh thõ àaä tûå
nhêån thêëy laâ àaä quaá vöåi vaä trong viïåc trûåc tiïëp cûúáp lêëy chñnh
quyïìn bùçng vuä lûåc. Ngoaâi ra, chuáng àaä quïn mêët rùçng coân coá
nhûäng thaânh phêìn trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön
àûáng vïì phña nïìn cöång hoaâ vaâ vêîn lêëy laâm lo ngaåi trûúác sûå baânh
trûúáng quaá nhanh choáng vaâ quaá trú traáo cuãa boån phaãn àöång. Tïn
Rñt-se-àú Xï-ri-ài cêìm àêìu boån nöíi loaån àoá laâ ai? Möåt tïn baão
hoaâng. Vêåy thò ngûúâi ta nhòn thêëy roä àûúåc rùçng nhûäng ngûúâi nöng
dên coá àêët, nghôa laâ caái khöëi giai cêëp tiïíu tû saãn to lúán úã nöng
thön, àaä nhòn cuöåc baåo àöång àoá bùçng con mùæt naâo? Hoå àaä coi viïåc
trung hûng doâng hoå Buöëc-böng laâ sûå söëng laåi cuãa chïë àöå phong
kiïën, caái chïë àöå seä tûúác laåi cuãa hoå nhûäng maãnh àêët vûâa múái mua
àûúåc trong söë àêët àai tõch thu àûúåc cuãa boån quyá töåc xuêët dûúng vaâ
trong nhûäng taâi saãn tõch biïn cuãa Giaáo höåi.
- Cuöëi cuâng, chûáng minh möåt lêìn nûäa rùçng tñnh tû tûúãng cuãa
nhûäng chiïën dõch chöëng laåi sûå trung hûng àaä taác àöång möåt caách
àùåc biïåt maånh meä vaâo quên àöåi vaâ àöng àaão quêìn chuáng binh sô,
nhûäng ngûúâi maâ ngûúâi ta coá thïí hoaân toaân tin cêåy trong cuöåc àêëu
tranh chöëng têët caã nhûäng lûåc lûúång trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp, toaân
böå hay cuåc böå cêu kïët vúái doâng hoå Buöëc-böng.
Àoá laâ yá nghôa lõch sûã cuãa ngaây 13 Thaáng Haái nho.
Coân àöëi vúái baãn thên Bö-na-paác thò ngaây 13 Thaáng Haái nho
àaä laâm cho ngûúâi ta lêìn àêìu tiïn biïët àïën tïn tuöíi cuãa Bö-na-paác,
khöng chó trong caác giúái quên sûå (tûâ höìi Tu-löng, Bö-na-paác àaä coá
phêìn naâo nöíi danh röìi), maâ coân trong moåi têìng lúáp xaä höåi, ngay caã
úã nhûäng núi tûâ trûúác túái nay chûa bao giúâ ngûúâi ta nghe noái àïën
Bö-na-paác. Bö-na-paác tûâ nay àûúåc coi nhû möåt ngûúâi rêët taâi gioãi,
rêët quyïìn biïën, àêìy cûúng nghõ vaâ quyïët têm. Nhûäng nhaâ chñnh trõ
cûúáp àûúåc chñnh quyïìn tûâ nhûäng ngaây àêìu cuãa Viïån Àöëc chñnh
(nghôa laâ tûâ nùm thûá IV Thaáng Haái nho), trûúác hïët laâ Ba-ra, àïìu
rêët hêm möå viïn tûúáng treã êëy. Luác àoá, hoå cho rùçng trong tûúng lai,


E. Tac Le 26

nïëu coân phaãi duâng àïën lûåc lûúång quên àöåi àïí chöëng laåi caác cuöåc
khúãi nghôa cuãa quêìn chuáng, ngûúâi ta vêîn coá thïí tröng cêåy vaâo Bö-
na-paác.
Nhûng Bö-na-paác laåi mú ûúác khaác. Bõ caác mùåt trêån ngoaâi
nûúác hêëp dêîn, Bö-na-paác mú ûúác àûúåc laâm chó huy möåt trong
nhûäng àaåo quên cuãa nïìn Cöång hoaâ Phaáp. Möëi quan hïå töët cuãa Bö-
na-paác àöëi vúái Ba-ra hònh nhû àaä laâm cho nhûäng mú ûúác êëy coá thïí
thûåc hiïån àûúåc chûá khöng nhû höìi trûúác Thaáng Haái nho, thúâi maâ
viïn tûúáng 26 tuöíi vïì vûúân naây coân phaãi chaåy khùæp Pa-ri àïí xin
viïåc. Chó trong möåt ngaây maâ têët caã àaä àöíi thay. Bö-na-paác àaä laâ
ngûúâi chó huy àaåo quên úã Pa-ri, àûúåc viïn àöëc chñnh coá quyïìn thïë
laâ Ba-ra mïën chuöång, vaâ coá khaã nùng seä àûúåc giûä möåt chûác vuå àöåc
lêåp taåi möåt trong nhûäng àaåo quên àang taác chiïën.
Sau lêìn tiïën chûác àöåt ngöåt àoá ñt lêu, Bö-na-paác laâm quen vúái
vúå goáa cuãa viïn tûúáng baá tûúác Àúâ Bö-haác-ne bõ haânh hònh trong
thúâi kyâ khuãng böë, vaâ mï vúå viïn tûúáng àoá. Giö-dï-phin hún Bö-na-
paác saáu tuöíi, trong àúâi àaä traãi qua nhiïìu cuöåc tònh duyïn laäng maån
vaâ khöng coá nhûäng tònh caãm àùçm thùæm àùåc biïåt vúái Bö-na-paác. Têët
nhiïn laâ nhûäng lyá do thuöåc vïì vêåt chêët àaä thuác àêíy Giö-dï-phin
nhiïìu hún: Tûâ ngaây 13 Thaáng Haái nho, Bö-na-paác àaä laâ möåt ngûúâi
rêët nöíi tiïëng vaâ àaä coá möåt cûúng võ quan troång. Coân Bö-na-paác, vò
say mï àùæm àuöëi möåt caách bêët ngúâ nïn àaä cêìu hön vaâ cûúái Giö-dï-
phin ngay. Trûúác àêëy khöng lêu, Giö-dï-phin àaä coá nhûäng sûå ài laåi
thên mêåt vúái Ba-ra vaâ cuöåc kïët hön naây laåi múã röång hún nûäa cho
Bö-na-paác möëi quan hïå vúái nhûäng nhên vêåt coá quyïìn thïë nhêët
trong chñnh phuã Cöång hoaâ.
Trong gêìn 200.000 cuöën saách viïët vïì Na-pö-lï-öng maâ nhaâ
thû muåc hoåc nöíi tiïëng Kiïëc-àe-xen vaâ caác chuyïn gia khaác àaä
thöëng kï, àaä coá möåt söë lúán noái vïì nhûäng möëi quan hïå cuãa Na-pö-lï-
öng vúái Giö-dï-phin vaâ vúái phuå nûä noái chung. Àïí giaãi quyïët cho
xong dûát vêën àïì naây, töi xin noái rùçng: duâ laâ Giö-dï-phin, duâ laâ vúå
thûá hai cuãa Na-pö-lï-öng laâ Ma-ri Lu-i-dú nûúác AÁo, hay baâ Rï-
muy-da, hay cö Giooác-giú, hay nûä baá tûúác Va-leáp-xca hay bêët cûá
möåt phuå nûä naâo khaác àaä quan hïå mêåt thiïët vúái Na-pö-lï-öng,
khöng hiïíu thêëu caái baãn chêët bêët trõ, àöåc àoaán, bùèn gùæt vaâ àa nghi



êëy, àïìu àaä khöng gêy vaâ thêåm chñ àaä khöng daám gêy nïn möåt chuát
aãnh hûúãng cuå thïí gò àïën Na-pö-lï-öng. Bö-na-paác àaä gheát cay gheát
àùæng baâ Xta-en, ngay caã trûúác khi yá thûác chöëng àöëi vïì chñnh trõ
cuãa baâ àaä laâm Bö-na-paác nöíi khuâng; chó vò baâ ta àaä quan têm àïën
chñnh trõ vaâ àaä coá nguyïån voång ài vaâo hoåc vêën uyïn thêm maâ Bö-
na-paác àaä coá aác caãm ngay vúái baâ, vò theo öng ta, nhûäng caái àoá àïìu
laâ thûâa àöëi vúái phuå nûä. Vêng lúâi vaâ khuêët phuåc hoaân toaân laâ hai
àûác tñnh cêìn thiïët cuãa ngûúâi phuå nûä, khöng coá hai àûác tñnh êëy thò
ngûúâi phuå nûä àöëi vúái Na-pö-lï-öng, coi nhû khöng coá. Vaã laåi, trong
cuöåc àúâi bïì böån rêët nhiïìu cöng viïåc, thúâi gian àaä khöng àuã cho Na-
pö-lï-öng nghô nhiïìu àïën tònh caãm vaâ daânh nhiïìu thúâi giúâ cho
nhûäng khaát voång cuãa traái tim.
Lêìn naây àaä àuáng nhû vêåy: lïî cûúái töí chûác ngaây 9 thaáng 3
nùm 1796 thò hai höm sau, ngaây 11 thaáng 3, Bö-na-paác tûâ biïåt vúå
vaâ lïn àûúâng ài chinh chiïën.
Möåt chûúng múái, daâi vaâ àêîm maáu àaä múã ra trong lõch sûã
chêu Êu.


E. Tac Le 28

CHIÏËN DÕCH NÛÚÁC YÁ 1796-1797

Tûâ ngaây àûúåc Ba-ra vaâ nhiïìu nhên vêåt quan troång khaác cuãa
chïë àöå tin duâng, nghôa laâ sau khi deåp xong cuöåc phiïën loaån cuãa boån
quên chuã vaâo ngaây 13 Thaáng Haái nho, Bö-na-paác cöë gùæng thuyïët
phuåc nhûäng nhên vêåt êëy vïì sûå cêìn thiïët phaãi ngùn ngûâa möåt cuöåc
liïn minh múái cuãa caác cûúâng quöëc chöëng laåi nûúác Phaáp, phaãi múã
möåt cuöåc tiïën cöng vaâ úã nûúác AÁo vaâ àöìng minh cuãa aáo laâ nûúác YÁ, vaâ
muöën thïë, phaãi xêm chiïëm miïìn bùæc nûúác YÁ . Thêåt ra, àoá khöng
phaãi laâ möåt khöëi liïn minh múái maâ vêîn laâ khöëi liïn minh cuä thaânh
lêåp tûâ nùm 1792, vaâ nùm 1795, nûúác Phöí àaä ruát khoãi khöëi liïn
minh êëy sau khi àaä kyá möåt hoaâ ûúác riïng vúái nûúác Phaáp úã Ban-lö.
Nhûng vêîn coân laåi caác nûúác AÁo, Anh, Nga, vûúng quöëc Xaác-àe-nhú,
vûúng quöëc Hai Xi-xin vaâ möåt söë caác quöëc gia Àûác (Vua-tem-be,
Ba-vi-e, Ba-dú, v.v.). Vò toaân thïí chêu Êu luác bêëy giúâ coá thaái àöå thuâ
àõch vúái Viïån Àöëc chñnh, nïn Viïån Àöëc chñnh cho rùçng chiïën trûúâng
chñnh cuãa chiïën dõch sùæp túái, vaâo muâa xuên vaâ muâa haå nùm 1796,
phaãi laâ miïìn têy vaâ têy-nam nûúác Àûác vaâ qua nhûäng miïìn àoá,
ngûúâi Phaáp seä cöë gùæng tiïën vaâo nhûäng vuâng thûåc sûå laâ àêët aáo. Viïån
Àöëc chñnh àaä chuêín bõ cho chiïën dõch naây nhûäng àöåi quên tinh
nhuïå nhêët do nhûäng nhaâ chiïën lûúåc löîi laåc nhêët chó huy, àûáng àêìu
laâ tûúáng töíng chó huy Mo-rö. Àöëi vúái àaåo quên naây, ngûúâi ta khöng
tiïëc möåt thûá gò, trang bõ cuãa noá àûúåc töí chûác thêåt tuyïåt vúâi vaâ
chñnh phuã Phaáp tin cêåy trûúác nhêët vaâo noá.
Àöëi vúái nhûäng àïì nghõ khêín khoaãn cuãa tûúáng Bö-na-paác vïì
viïåc xêm chiïëm miïìn bùæc nûúác YÁ bùçng con àûúâng tûâ caác tó nh Phaáp
giaáp phña nam, Viïån Àöëc chñnh toã ra khöng taán thaânh mêëy kïë
hoaåch àoá.
Nhûng dêìu sao ngûúâi ta cuäng phaãi nhêån rùçng nhû vêåy seä coá
taác duång nghi binh, buöåc triïìu àònh Viïn phaãi phên taán lûåc lûúång



vaâ khöng chuá yá túái chiïën trûúâng chñnh cuãa cuöåc chiïën tranh sùæp
diïîn ra. Àïí àaåt muåc àñch êëy, ngûúâi ta àaä quyïët àõnh duâng mêëy
chuåc nghòn quên àoáng úã phña nam laâm cho quên aáo vaâ àöìng minh
cuãa aáo, vua Xaác-àe-nhú, phaãi lo lùæng. Khi àùåt ra vêën àïì ai seä laâ chó
huy trûúãng úã mùåt trêån thûá yïëu àoá, thò Caác-nö (khöng phaãi laâ Ba-ra
nhû bêëy lêu ngûúâi ta vêîn khùèng àõnh) chó àõnh Bö-na-paác. Nhûäng
võ àöëc chñnh àïìu àöìng yá ngay, vò caác võ tûúáng coá tiïëng tùm nhêët vaâ
coá àõa võ nhêët chùèng ai maâng àïën chûác traách àoá. Quyïët àõnh böí
nhiïåm Bö-na-paác laâm chó huy trûúãng àaåo quên ài àaánh nûúác YÁ kyá
ngaây 23 thaáng 2 nùm 1796 vaâ ngaây 11 thaáng 3, võ tûúáng töíng chó
huy múái ài nhêån nhiïåm vuå.
Trong lõch sûã cuãa Na-pö-lï-öng, cuöåc chiïën tranh àêìu tiïn
naây, do Na-pö-lï-öng àiïìu khiïín, bao giúâ cuäng vêîn choái loåi. Nùm
1796, tïn tuöíi cuãa Na-pö-lï-öng àaä bay ài khùæp chêu Êu, àïí röìi tûâ
àoá khöng bao giúâ rúâi vuä àaâi lõch sûã nûäa. "Gaä naây coân ài xa, àaä àïën
luác cêìn phaãi chùån hùæn laåi", àoá laâ lúâi cuãa Xu-vö-röëp noái vaâo giûäa luác
chiïën dõch nûúác YÁ cuãa Bö-na-paác àang diïîn ra aác liïåt. Xu-vö-röëp àaä
laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn phaát hiïån cún döng töë laâm cho
chêu Êu phaãi àiïu àûáng trong möåt thúâi gian rêët daâi vò nhûäng sêëm
seát cuãa noá.
Túái àún võ, qua kiïím tra, Bö-na-paác biïët ngay taåi sao nhûäng
viïn tûúáng coá thïë lûåc nhêët cuãa nïìn Cöång hoaâ Phaáp laåi tú ra khöng
thiïët tha gò lùæm vúái chûác chó huy naây. Quên àöåi úã vaâo tònh traång
àïën nöîi tröng khöng khaác gò möåt àaám àoái raách. Chûa bao giúâ ngûúâi
ta thêëy caái tïå boác löåt vaâ ùn höëi löå dûúái àuã moåi hònh thûác laåi hoaânh
haânh quaá dûä döåi nhû vêåy vaâ àiïìu àoá cuäng chûa bao giúâ thêëy xaãy ra
trong ngaânh hêåu cêìn Phaáp trong nhûäng nùm cuöëi cuâng cuãa Höåi
nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng vaâ dûúái thúâi cuãa Viïån Àöëc chñnh. Àuáng
laâ Pa-ri cung cêëp rêët ñt cho àaåo quên naây, nhûng ngay "caái ñt àoá"
cuäng laåi bõ tham ö möåt caách nhanh choáng vaâ trùæng trúån. Ngûúâi ta
khöng biïët 43.000 quên àoáng úã Ni-xú hoùåc úã nhûäng vuâng lên cêån
àaä ùn vaâ mùåc ra sao. Vûâa múái àïën, Bö-na-paác àaä àûúåc baáo caáo laâ
ngaây höm trûúác coá möåt tiïíu àoaân khöng chêëp haânh lïånh di chuyïín
vò khöng ai coá giaây. Àaåo quên bõ boã quïn vaâ bõ boã rúi khöng nhûäng
bõ suy nhûúåc vïì thïí chêët laåi coân àeâo thïm caã möåt sûå loãng leão vïì kyã


E. Tac Le 30

luêåt. Binh lñnh chùèng coân ngúâ vûåc gò nûäa, chñnh mùåt hoå àaä tröng
thêëy úã chöî naâo cuäng coá tïå ùn cùæp gêy ra cho hoå biïët bao àau khöí.
Möåt trong nhûäng nhiïåm vuå khoá khùn nhêët àang àúåi Bö-na-
paác. Àöëi vúái Bö-na-paác, caái khoá khöng nhûäng laâ phaãi lo giaãi quyïët
quêìn aáo, giaây deáp, kyã luêåt cho quên sô, maâ laâ phaãi lo giaãi quyïët
nhûäng vêën àïì àoá úã doåc àûúâng, sau khi àaä bûúác vaâo hoaåt àöång röìi vaâ
giûäa hai àúåt chiïën dõch. Hoaân caãnh cuãa Bö-na-paác coá thïí trúã lïn
khoá khùn thïm vò nhûäng va chaåm vúái nhûäng cêëp chó huy cuãa àaåo
quên naây, laâ cêëp dûúái cuãa Bö-na-paác, nhû: Ö-giú-rö, Maát-xï-na, Xï-
ruy-ri-ï. Hoå coá thïí sùén saâng phuåc tuâng möåt viïn tûúáng thêm niïn
hoùåc coá nhiïìu thaânh tñch hún (chùèng haån nhû Mo-rö, chó huy
trûúãng àaåo quên mùåt trêån Têy Àûác), nhûng hònh nhû hoå laåi lêëy
laâm nhuåc khi phaãi nhêån mïånh lïånh cuãa möåt cêëp trïn múái 27 tuöíi
nhû Bö-na-paác. Coá thïí xaãy ra nhûäng mêu thuêîn vaâ tiïëng àöìn cuãa
haâng trùm cûãa miïång trong caác traåi lñnh truyïìn ài, nhùæc ài nhùæc
laåi, boáp meáo vaâ thïu dïåt maäi vïì vêën àïì êëy. Thñ duå ngûúâi ta truyïìn
ài cêu chuyïån, khöng biïët ai àaä tung ra, laâ trong möåt cuöåc caäi löån
gay go, Bö-na-paác, thên hònh beá nhoã, ngûúác nhòn Ö-giú-rö cao lúán
tûâ àêìu àïën chên vaâ chùæc laâ àaä noái rùçng: "Anh àaä noái nhûäng lúâi
phaãn nghõch, haäy coi chûâng, àûâng àïí töi phaãi laâm böín phêån cuãa
töi. Caái thên hònh to lúán cuãa anh cuäng khöng traánh cho anh khoãi
bõ xûã bùæn ngay bêy giúâ àêu". Thûåc tïë laâ ngay tûâ àêìu, Bö-na-paác àaä
laâm cho moåi ngûúâi hiïíu rùçng Bö-na-paác khöng thïí chõu àûúåc sûå
chöëng àöëi laåi trong àún võ mònh vaâ Bö-na-paác seä àêåp tan têët caã
nhûäng keã naâo cûúäng laåi mònh, duâ keã àoá úã cêëp bêåc naâo. "úã àêy, phaãi
àöët, phaãi bùæn". Bö-na-paác àaä baáo caáo àaåi khaái nhû vêåy vaâ khöng
giaãi thñch thïm gò vúái Viïn Àöëc chñnh úã Pa-ri.
Bö-na-paác lêåp tûác tiïën haânh möåt cuöåc àêëu tranh kiïn quyïët
chöëng laåi naån tröåm cùæp àang hoaânh haânh dûä döåi. Binh lñnh àaä chuá
yá ngay àïën viïåc àoá vaâ noá àaä goáp phêìn vaâo viïåc khöi phuåc kyã luêåt
hún hùèn caã nhûäng ban chuyïn mön ài xûã bùæn. Nhûng trong hoaân
caãnh cuãa Bö-na-paác luác êëy, trò hoaän caác cuöåc haânh binh àïën khi
trang bõ xong böå àöåi thò thûåc tïë chùèng khaác gò thöi khöng múã chiïën
dõch nùm 1796. Bö-na-paác àaä haå quyïët têm vaâ àaä noái roä àiïìu àoá
trong lúâi tuyïn böë cuãa mònh vúái binh sô. Ngûúâi ta àaä tranh luêån rêët



nhiïìu àïí tòm xem baãn tuyïn böë àûúåc àûa vaâo sûã saách êëy àaä àûúåc
viïët xong àuáng vaâo luác naâo vaâ ngaây nay, nhûäng nhaâ viïët tiïíu sûã
cuãa Na-pö-lï-öng khùèng àõnh rùçng chó coá nhûäng cêu àêìu tiïn múái
àuáng laâ cuãa Na-pö-lï-öng, coân hêìu hïët phêìn sau chó laâ àoaån vùn
sau naây ngûúâi ta thïm thùæt vaâo. Töi nhêån thêëy ngay caã nhûäng cêu
àêìu ngûúâi ta cuäng chó coá thïí baão àaãm chuáng laâ cuãa Na-pö-lï-öng vïì
yá nghôa chung nhiïìu hún laâ vïì tûâng chûä möåt: "Húäi caác binh sô, caác
ngûúâi khöng àuã cúm ùn, khöng àuã aáo mùåc... Ta seä àûa caác ngûúâi
àïën nhûäng caánh àöìng phò nhiïu nhêët thïë giúái".
Ngay tûâ nhûäng bûúác àêìu, Bö-na-paác àaä cho rùçng chiïën tranh
phaãi nuöi chiïën tranh, rùçng möîi binh sô phaãi tûå mònh thêëy gùæn boá
vúái chiïën dõch sùæp múã ra úã miïìn bùæc nûúác YÁ vaâ cêìn phaãi chó cho
binh sô biïët rùçng khöng cêìn phaãi àúåi ngûúâi ta cung cêëp cho nhûäng
thûá cêìn thiïët, maâ chñnh laâ mònh phaãi lêëy cuãa àõch têët caã nhûäng gò
mònh cêìn àïën vaâ hún thïë nûäa. Noái chuyïån vúái ba quên lêìn êëy,
ngûúâi tûúáng treã chó phaát biïíu chó coá vêåy. Bö-na-paác luön luön biïët
taåo nïn, tùng cûúâng vaâ nuöi dûúäng uy tñn vaâ quyïìn haânh cuãa caá
nhên mònh trong têm höìn ngûúâi chiïën sô. Nhûäng chuyïån döng daâi
noái "tònh thûúng yïu" cuãa Na-pö-lï-öng àöëi vúái binh sô, nhûäng
ngûúâi maâ trong nhûäng phuát söëng thêåt thaâ nhêët àöëi vúái coäi loâng cuãa
mònh, Na-pö-lï-öng àaä goåi laâ "bia àúä àaån", àïìu laâ nhûäng chuyïån
khöng coá yá nghôa gò hïët. "Thûúng yïu binh sô", khöng thïí coá
chuyïån êëy úã Na-pö-lï-öng, nhûng Na-pö-lï-öng rêët chùm lo àïën
binh sô. Na-pö-lï-öng àaä kheáo laâm viïåc êëy, khiïën cho binh sô bïì
ngoaâi thêëy laâ hoå àaä àûúåc cêëp trïn chuá yá àïën caá nhên hoå nhûng
thûåc ra Na-pö-lï-öng chó lo laâm sao coá trong tay möåt cöng cuå thêåt
töët vaâ coá nùng lûåc chiïën àêëu.
Thaáng 4 nùm 1796, trong giai àoaån àêìu cuãa chiïën dõch àêìu
tiïn cuãa Bö-na-paác, dûúái con mùæt cuãa binh sô, Bö-na-paác chó laâ möåt
phaáo thuã coá nùng lûåc, laâ ngûúâi maâ hún hai nùm trûúác àêy àaä chiïën
àêëu töët trong cuöåc vêy thaânh Tu-löng, laâ möåt viïn tûúáng àaä naä
suáng vaâo boån phiïën loaån àang tiïën cöng Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâo
ngaây 13 Thaáng Haái nho, vaâ àaä àûúåc nhêån chûác chó huy àaåo quên
miïìn nam nûúác Phaáp, chñnh vò thïë, ngoaâi ra chùèng coá gò hún nûäa.
Luác bêëy giúâ, Bö-na-paác coân chûa coá uy tñn vaâ chûa nùæm chùæc àûúåc


E. Tac Le 32

binh sô. Vò vêåy, Bö-na-paác quyïët àõnh taác àöång vaâo ngûúâi lñnh bùçng
caách duy nhêët laâ vaåch ra trûåc tiïëp, cuå thïí vaâ thiïët thûåc cho hoå thêëy
rùçng nhûäng cuãa caãi vêåt chêët àang chúâ àúåi hoå úã nûúác YÁ .
Ngaây 9 thaáng 4 nùm 1796, Bö-na-paác quyïët àõnh vûúåt qua
nuái An-pú cuâng vúái quên àöåi.
Tûúáng Giö-mi-ni, ngûúâi Thuåy Sô, nhaâ baác hoåc vïì chiïën lûúåc
chiïën thuêåt, taác giaã nöíi tiïëng cuãa möåt quyïín sûã daây noái vïì chiïën
dõch cuãa Na-pö-lï-öng, luác àêìu laâm viïåc dûúái quyïìn cuãa Na-pö-lï-
öng, sau chaåy sang haâng nguä ngûúâi Nga, coá nhêån xeát rùçng ngay tûâ
nhûäng ngaây àêìu tiïn cuãa cuöåc chó huy àêìu tiïn, Bö-na-paác àaä toã ra
can àaãm àïën liïìu lônh vaâ coi thûúâng caã nguy hiïím àöëi vúái baãn
thên: Bö-na-paác àaä cuâng vúái böå tham mûu cuãa mònh choån con
àûúâng nguy hiïím nhêët, nhûng ngùæn nhêët, qua con àûúâng Cooác-nit-
sú nöíi tiïëng chaåy doåc theo daäy noái An-pú giaáp biïín, luön nùçm phúi
dûúái têìm hoãa lûåc cuãa phaáo trïn chiïën thuyïìn Anh ài tuêìn phoâng úã
gêìn búâ. Àêy laâ lêìn àêìu tiïn maâ möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa Na-
pö-lï-öng àaä àûúåc biïíu löå: möåt mùåt, so vúái nhûäng ngûúâi àöìng thúâi
cuâng coá nhûäng àùåc àiïím gan goác, lò lúåm, can àaãm, duäng maänh nhû
Na-pö-lï-öng, thñ duå nhû caác thöëng chïë Lan-nú, Muy-ra, Nêy,
tûúáng Mi-lö-ra-àö-vich , hoùåc nhû Xcö-bï-leáp trong söë nhûäng tûúáng
taá cuãa thúâi kyâ gêìn àêy hún, thò Na-pö-lï-öng àaä khöng hïì àûúåc nöíi
tiïëng vïì nhûäng àùåc àiïím êëy. Bao giúâ Na-pö-lï-öng cuäng cho rùçng
nïëu khöng thêåt cêìn thiïët vaâ khöng tuyïåt àöëi cêìn thiïët thò ngûúâi chó
huy trong thúâi chiïën khöng àûúåc liïìu thên vaâo núi nguy hiïím, búãi
vò chó caái chïët cuãa ngûúâi àoá cuäng àaä àuã gêy hoang mang, höët
hoaãng, thêët baåi cho trêån àaánh, thêåm chñ cho caã toaân böå cuöåc chiïën
tranh. Nhûng mùåt khaác, Na-pö-lï-öng cho rùçng nïëu tònh thïë àoâi
hoãi mònh phaãi gûúng mêîu thò ngûúâi chó huy phaãi xöng vaâo lûãa àaån,
khöng àûúåc do dûå.
Cuöåc haânh quên vûúåt qua àûúâng Cooác-nñt-sú àûúåc tiïën haânh
thuêån lúåi tûâ ngaây 3 àïën ngaây 9 thaáng 4 nùm 1796; khi àaä túái àûúåc
nûúác YÁ , Bö-na-paác lêåp tûác haå quyïët têm chiïën àêëu ngay. Àöëi diïån
vúái Bö-na-paác laâ quên àöåi cuãa nûúác AÁo vaâ Pi-ï-möng phöëi húåp laåi,
chia thaânh ba cuåm, baão vïå caác con àûúâng ài Pi-ï-möng vaâ ài Giïn.
Trêån àêìu tiïn àaánh vúái quên àoaân aáo cuãa tûúáng aác-giùng-tö diïîn



ra úã vuâng Möng-tú-nöët, vaâo tuyïën giûäa. Têåp trung têët caã lûåc lûúång
thaânh möåt khöëi maånh vaâ àaánh lûâa àûúåc quên caãnh giúái cuãa tûúáng
töíng chó huy aáo Bö-li-ú luác àoá àang úã quaá phña nam trïn àûúâng ài
Giïn, Bö-na-paác thoåc maånh vaâo trung têm quên àõch. Chó vaâi giúâ
sau, quên aáo bõ thua. Nhûng àoá múái chó laâ möåt böå phêån cuãa àöåi
quên aáo. Chó do binh sô cuãa mònh nghó ngúi trong möåt thúâi gian
ngùæn, Bö-na-paác laåi tiïën quên ngay. Hai ngaây sau, quên àöåi Pi-ï-
möng bõ àaán thua liïíng xiïíng úã gêìn vuâng Mi-lú-xi-mö phaãi rúâi boã
chiïën àõa àêìy thûúng binh tûã sô, mêët 13 cöî phaáo, nùm tiïíu àoaân haå
khñ giúái àêìu haâng vúái söë coân laåi boã chaåy: àoá laâ kïët quaã cuöåc chiïën
àêëu cuãa quên liïn minh. Bö-na-paác lêåp tûác truy kñch, khöng cho
quên àõch coá thúâi gian cuãng cöë laåi haâng nguä.
Nhûäng nhaâ viïët sûã quên sûå coi nhûäng trêån chiïën àêëu àêìu
tiïn cuãa Bö-na-paác - "saáu thùæng lúåi trong saáu ngaây" - chó laâ möåt
trêån àaánh vaâ möåt trêån àaánh lúán. Nguyïn tùæc chiïën àêëu cú baãn cuãa
Na-pö-lï-öng trong nhûäng ngaây êëy àaä biïíu hiïån àêìy àuã: nhanh
choáng têåp húåp lûåc lûúång lúán thaânh möåt khöëi maånh, àaánh hïët muåc
tiïu chiïën lûúåc naây àïën muåc tiïu chiïën lûúåc khaác, khöng duâng àïën
nhûäng cuöåc àiïìu quên quaá phûác taåp, vaâ chia cùæt àõch ra maâ àaánh.
Möåt trong nhûäng neát àùåc biïåt khaác cuãa Na-pö-lï-öng cuäng àaä
àûúåc biïíu hiïån, àoá laâ khaã nùng giaãi quyïët vêën àïì chñnh trõ vaâ chiïën
lûúåc nhû laâ möåt thïí thöëng nhêët khöng taách rúâi nhau àûúåc; trong
suöët tuêìn lïî cuãa thaáng 4 nùm 1796, tuy ài tûâ thùæng lúåi naây àïën
thùæng lúåi khaác, nhûng khöng luác naâo Bö-na-paác quïn rùçng phaãi
laâm sao buöåc nûúác Pi-ï-möng (vûúng quöëc Xaác-àe-nhú) kyá thêåt súám
hiïåp ûúác riïng, àïí cho trûúác mùåt mònh chó coân quên aáo thöi. Sau
khi quên Phaáp chiïën thùæng quên Pi-ï-möng úã Möng-àö-vi vaâ thaânh
phöë naây àêìu haâng Bö-na-paác, thò viïn tûúáng Pi-ïe-möng laâ Cö-li ài
vaâo àaâm phaán hoaâ bònh, vaâ hiïåp ûúác àònh chiïën vúái Pi-ï-möng àûúåc
kyá kïët ngaây 28 thaáng 4. Nhûäng àiïìu kiïån cûåc kyâ nùång nïì àaä àeâ lïn
keã chiïën baåi: vua Pi-ï-möng, Vich-to A-mï-àï, phaãi giao cho Na-pö-
lï-öng hai phaáo àaâi töët nhêët cuãa mònh vaâ nhiïìu àõa phûúng khaác
nûäa. Hoaâ ûúác chñnh thûác kyá vúái quöëc gia naây úã Pa-ri vaâo ngaây 15
thaáng 5 nùm 1796. Nûúác Pi-ï-möng chñnh thûác cam kïët khöng àïí
quên àöåi cuãa möåt nûúác naâo ài qua laänh thöí Pi-ï-möng, trûâ quên


Napoleon 1

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (17)

Destaque

Destaque (17)

Semelhante a Napoleon 1

Semelhante a Napoleon 1 (20)

Mais de buiduongduong

Mais de buiduongduong (8)

Napoleon 1