Lekts 3
- 1.
Шим ертөнцийн хүчин зүйл
/ Биотик/
Ургамал, Амьтан
Популяцийн тухай ойлголт
Товч агуулга лекц №3
- 2.
Хүрээлэн буй орчинд амьд бие
нэг нь нөгөөдөө нөлөөлөхийг
амьд буюу шим ертөнцийн
хүчин зүйл гэнэ. Амьд
байгалийн хүчин зүйлсийг дотор
нь ургамлын гаралтай
(фитогенные), амьтны гаралтай
(зоогенные) гэж ялган үздэг.
- 3. Махан идэштэн ба золиос
Энэ бол тэжээлийн холбоонд
үндэслэсэн харилцааны хэлбэр
юм. Махан идэштэн гэж бусад
амьтнаар хооллодог амьтдыг
хэлэх бөгөөд тэд ангуучлах
тусгай арга мэх эзэмшсэн байдаг.
Амьд биес нэгэндээ нөлөөлөх
харилцааны зарим хэлбэрүүдтэй
танилцья
- 4.
Чоно идэш болох амьтнаа хөөж
барьдаг бол муурын төрлийн
амьтан гэтэж, мярааж байгаад
барьдаг. Суусрын овгийн жижиг
махчид тэжээл болох мэрэгчийг
ил газар хөөж барихаас гадна
бас нүхэнд нь орж барьж иддэг
онцлогтой.
- 5.
Бор шувууны багийн олон
шувууд хадлан бэлчээр, ой мод,
тариа ногооны ургамлын хортон
шавжаар хооллож хөдөө аж
ахуйд их хэмжээний ашиг
оруулдаг. Мөн шонхрын болон
уулийн багийн шувууд хортон
мэрэгчдээр хооллож хадлан
бэлчээрийг хамгаалдаг.
- 6.
Нэг ууль шувуу жилд нэг тонн
үр тариаг мэрэгчдээс
хамгаалдаг.
Махан идэштэн амьтан золиос
болох амьтнаасаа биеэр том
байдаг. Харин золиос амьтны тоо
толгой махан идэштнийхээс
олон дахин илүү байна.
- 7.
Паразит ба эзэн амьтан.
Паразитууд эзэн амьтныхаа
биед шимэгчлэн амьдардаг.
Паразит эзнийхээ биед
хооллохоос гадна байнга юмуу
түр зуур байрладагаараа дээрх
хэлбэрээс ялгаатай.
- 8.
Паразит ургамал ч бас цөөнгүй.
Паразитын эзэн организмыг
жинхэнэ ба завсрын гэж ялгадаг.
Уг паразитын бэлгийн үржил нь
явагдаж байгаа эзнийг жинхэнэ,
харин авгалдайн хөгжил нь
явагддаг эзнийг завсрын эзэн
гэнэ.
- 9.
Комменсализм.
Хоёр зүйлийн организмын нэг нь
нөгөөдөө өөрийнхөө үйл
ажиллагаагаар хоол олж өгөх
юмуу орон байр нь болдог
харилцааны хэлбэр юм. Өөрөөр
хэлбэл нэг зүйл нөгөөдөө хор
хүргэлгүй ашиглагдаж буй нэг
талын үйл ажиллагаа юм.
- 10.
Үүний нэг тод жишээ нь Африкт
арслангийн сүргийг цөөвөр
чонын сүрэг байнга дагаж явдаг.
Арслан тураг гөрөөс барьж
идээд том ясыг нь идэж даахгүй
орхиход цөөвөр чоно түүнийг
төвөггүй идчихдэг.
- 11.
Цөөвөр чонын бие жижиг
боловч толгой, эрүү том,
хүчирхэг шүдтэй амьтан.
Чононд идүүлсэн мал, амьтны
сэгэн дээр тас шувуу олноор
цугларч сэг зэмээр хооллодог нь
бас комменсализмд хамаарч
болох юм.
- 12.
Аменсализм.
Харилцан холбоотой хоёр
зүйлийн нэгд нь хортой,
нөгөөд нь хор ч болохгүй,
ашиг ч болохгүй
харилцааны хэлбэрийг
хэлнэ. Ийм үзэгдэл голдуу
ургамалд тохиолддог.
- 13.
Жишээ нь гэрэлсэг өвслөг
ургамал ойд шилмүүст модны
титэм доор ургахдаа улмаар
түүнд сүүдэрлэгдэж амьдрал нь
доройтсоор хагдардаг. Тэр нь
шилмүүст модонд хор ч
болохгүй, ашиг ч өгөхгүй.
- 14.
Мутуализм.
Хоёр организм харилцан
ашигтай хамтран амьдрах
харилцааг мутуализм гэнэ.
Үүний нэг хэлбэр нь симбиоз
юм. Байгальд 20000 зүйлийн
симбиоз организм
тэмдэглэгджээ.
- 15.
Жишээ нь хаг бол мөөг, замаг
гэдэг хоёр организмын хам
амьдрах хэлбэр, симбиозын
сонгодог жишээ мөн
- 16.
Өрсөлдөөн буюу конкуренци.
Энэ бол экологийн хувьд
ижил шаардлагатай хоёр
зүйлийн хооронд болдог
харилцааны хэлбэр. Идэш
тэжээл, орон байрны төлөө
ийм зүйлүүд хоорондоо
өрсөлдөнө.
- 17.
Энэ нь харилцан холбоотой хоёр
организмд хоёуланд нь муу
нөлөөтэй экологийн харилцааны
цорын ганц хэлбэр юм.
- 18.
Нейтрализм.
Нэг орчинд зэрэгцэн оршиж
байгаа хоёр зүйл аль аль нь ашиг
ч олохгүй, хор ч болохгүй
харилцааны хэлбэрийг
нейтрализм гэнэ. Жишээ нь буга,
жирх хоёр нэг ойд амьдрах
боловч бие биетэйгээ бараг
хавьтахгүй, элдэв сайн муу
нөлөөгүй.
- 19.
Харин ойд ган болбол энэ хоёр
зүйлийн амьтны амьдралд аль
алинд нь хүндрэлтэй болно.
- 20.
Экологийн хүчин зүйлүүд амьд
биеийн амьдралд үйлчлэх
байдал нь олон янз байх боловч
дараах ерөнхий зүй тогтолд
захирагдана.
- 21.
Хамгийн тохиромжтой байдал
буюу Оптималийн хууль.
Экологийн хүчин зүйл нь тухайн
амьд биед үйлчлэх хэмжээ
хамгийн тохиромжтой байгаа
үеийг оптималь буюу
тохиромжтой байдал гэнэ.
- 22.
2. Хязгаарлагч хүчин зүйлийн
дүрэм
Энэ нь нэг хүчин зүйлийн
дутагдлыг нөгөө хүчин зүйл
орлохгүй гэсэн үг.
- 23.
Энэ зүй тогтлыг “Хязгаарлагч
хүчин зүйлийн дүрэм” буюу
“Либихийн хамгийн бага хууль”
гэнэ. Энэ дүрмийг 1840 онд
Германы эрдэмтэн Ю. Либих
томьёолжээ.
- 24.
3. Экологийн валент
Тодорхой хүчин зүйлд
организмын дасан зохилдох
чадавхийн хэмжээг экологийн
валент гэнэ.
- 25. 1. Эвритерм – Температурын
өндөр хэлбэлзлийг тэсвэрлэдэг
2. Стенотерм - Температурын
бага хэлбэлзлийг тэсвэрлэдэг
Температурыг тэсвэрлэх
байдлаар нь
- 27. Амьтдын биеийн бүтцийн
шинж төлөв, хэлбэр хэмжээ,
өнгө зүс зэрэг нь тэдгээрийн
оршин амьдрах нөхцөл, газар
зүйн тархацтай нягт
холбоотой.
Морфологи зоогеографийн
дүрмүүд
- 28. Энэ дүрмийг 1847 онд
Германы эрдэмтэн Карл
Бергман үндэслэжээ. Дулаан
бүсээс сэрүүн бүсрүү ойртох
тусам бүлээн цуст амьдын
бие томордог.
Бергманы дүрэм
- 29.
Энэ дүрмийг 1833 онд Германы
эрдэмтэн Глогер шувуун дээр
үндэслэжээ. Мөн сүүн
тэжээлтэн, мөлхөгчид энэ
дүрэмд тохирно.
Мөлхөгч, хөхтөний өнгө зүс
сэрүүн хуурай бүсээс чийглэг,
халуунд илүү хурц тод байдаг.
Глогерийн дүрэм
- 30. АНУ 1877 онд гаргасан.
Бүлээн цустай хөхтөн амьтны
биеийн дагавар эрхтэн болох
чих, эвэр, сүүл, хошуу нь
халуун бүсэд ойртох тусмаа
томордог.
Аллены дүрэм
- 31.
Экологийн шинжлэх ухаан нь:
1.Популяци
2.Бүлгэмдэл
3.Биосфер гэсэн түвшингүүдэд
судалгаа хийдэг.
Популяци Лекц №4
- 32.
Экологийн шинжлэх ухааны
хамгийн гол асуудал нь
популяци юм. Тодорхой дэвсгэр
нутгийг эзлэн тархсан нэг
зүйлийн организмын хэсэг бүлэг
бодгаль биесийн нэгдлийг
популяци гэнэ.
- 33.
Энэ нь populous-хүн ам, оршин
суугчид гэсэн утгатай латин үг
бөгөөд Данийн биологич В. Л.
Ионгансен 1903 онд уг нэр
томьёог экологийн шинжлэх
ухаанд анх оруулжээ.
- 34. Газар зүйн популяци
Экологийн популяци
Эгэл популяци
Популяцийн ангилал
- 35.
Газар зүйн популяци
Байгаль цаг уурын нэг бүсэд
хамаарах өөр өөр газар орших
бүлэглэлийг хэлнэ. Жнь
Монгол Алтайн аргаль, Говь –
Алтайн уулын аргаль угалз
хоёр бол газар зүйн
популяциуд.
- 36.
Экологийн популяци
Амьдрах орчин төстэй,
зүйлийн доторх орон зайн
хязгаарлагдмал бүлэглэлийг
хэлнэ. Жнь
Богд уулын бугыг экологийн
популяци гэж үзэж болно.
- 38. Тоо толгой
Төрөлт
Үхэл хорогдол
Цэвэр өсөлт
Нягтшил
Популяцийн үндсэн шинжүүд
- 39.
Тухайн популяцийг бүрдүүлж
байгаа бүх бодгалиудын тоог
популяцийн тоо толгой гэнэ.
Популяцийн тоо толгойд
популяцийн биеүдийн шилжилт
нөлөөлдөг. Ийм шилжилт гурван
үндсэн хэлбэртэй.
- 40.
1. Эмиграци- оршин буй
нутгаасаа гарч зайлж явах
2.Иммиграци- шинэ биеүд
популяцид ирж суурьших
3. Миграци- тухайн нутгаас үе
үе гарч яваад эргэж ирэх үзэгдэл
- 41.
Популяцийн тоо толгой гадаад
дотоод олон шалтгааны улмаас
хэлбэлзэж байдаг. Популяцийн
тоо толгойн өөрчлөлтийг
Тогтвортой
Хэлбэлзэлтэй
Тэсрэмтгий гэж 3 хувааж үзнэ.
- 42.
Нэгж хугацааны дотор тухайн
популяцид шинээр төрсөн
бодгалийн тоог төрөлт гэнэ.
Мөнхүү хугацаанд янз бүрийн
шалтгаанаар үхсэн бодгалийн
тоо бол үхэл хорогдол юм.
Нэгж хугацаанд төрсөн
бодгалийн тооноос үхсэн
бодгалийн тоог хасаад үлдсэн нь
цэвэр өсөлт юм.
- 43.
Нэгж талбайд юмуу нэгж
эзлэхүүнд орших уг организмын
бодгалийн тоог популяцийн
нягтшил гэнэ. Мөн нэг зүйлийн
организмын өөр өөр популяциуд
бодгалиудаа чөлөөтэй
солилцоно. Тэгснээрээ эгэл
популяциуд генээ шинэчилж
байдаг.
- 44.
Популяцийн бүтэц
Популяци нь дараах бүтэцтэй
байна.
1.Зүйлийн бүтэц
2.Орон зайн бүтэц
3. Хүйсний бүтэц
4. Насны бүтэц
5. Зан араншингийн бүтэц
- 45.
Зүйлийн оршиж байгаа нутаг
хэдий чинээ олон янз,
ярвигтай байх тутам төдий
чинээ олон популяциас уг
зүйл тогтоно.
Зүйлийн бүтэц
- 48. Байгаль орчныг хамгаалах, нэн
ялангуяа ургамал амьтны
аймгийг зvй зохистой,
тооцоотой , шинжлэх ухааны
vндэстэй, тvvний онцлогийг хир
танин мэдэж, зөв залж хөтлөхөөс
ихээхэн хамаарна.
Ач холбогдол
- 49.
Ан амьтныг хамгаалах, хэвийн
vржил, нөхөн төлжилтийг
хангах, тоо толгойг тогтвортой
байлгах, зохицуулах, хортон
амьтад, хорлогчидтой тэмцэх
зэрэг нь цөм тухайн зvйлийн
популяцийн тухай тодорхой
мэдлэг, баримт мэдээлэл дээр
тулгуурлаж байвал сая тодорхой
vр дvнд хvрнэ.
