1. ОЛОН УЛСЫН ЦАЛИН ХӨЛС СЭТГЭЛ ХАНАМЖИЙН СУДАЛГАА
Б. БАЯРМАА , Б. СОЛОНГО , Э.ОТГОНЧИМЭГ
ШУТИС , KтМС , Хүний нөөцийн менежментийн ангийн оюутан
E-mail: bayrmaa_1991@yahoo.com
1. ХУРААНГУЙ
Глобальчлагдаж буй өнөөгийн нийгэмд дэлхийн бүхий л улс орнууд ялангуяа манай
улсын аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хувьд тулгамдаад байгаа гол асуудлуудын
нэг нь ажиллагчдыг албан ажлаа хийхэд нь сэтгэл ханамжтай байдлыг бий болгох
явдал юм. Цаг минут бүр улам өрсөлдөөнтэй болж буй энэ нийгэмд өндөр цалин
хөлс авч тансаг хэрэглээтэй болох сонирхолтой хүмүүс их байдаг учраас
ажилтнуудын сэтгэлийн ханамжийн баталгаа нь тэдний цалин хөлс төдийгүй бусад
нэмэлт урамшуулал байдаг.
Тиймээс бидний судалгааны зорилго нь манай улсын хэмжээнд цалин хөлс нь
ажилчдад хэр их сэтгэл ханамжийг өгдөг болохыг тодорхойлоод зогсохгүй монгол
улсын хэмжээнд ажилчдын авч буй цалингийн дундаж хэмжээг олон улсын цалин
хөлсний дундаж хэмжээтэй харьцуулан судалгаа, шинжилгээ хийж сэтгэл ханажийн
түвшинг тодорхойлох явдал юм.
Судалгаандаа Абрахам Маслоугийн хэрэгцээний шатлалын загварын дагуу Монгол
улсын ажиллагчидын сэтгэл ханамж ямар түвшинд байгааг цалин хөлсний хэмжээг
ашиглан тодорхойлсон. А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалын 5 хэрэгцээгээ хангасан
хүн дээд зэргийн сэтгэл ханамжтай байна гэж үзээд бизесийн байгууллагын зүгээс
эдгээр хэрэгцээг хангахад хамгийн их нөлөөлж байдаг цалин хөлсний хэмжээг
хэрэгцээгээ хангахад хүрэлцээтэй түвшинд байж чадаж байгаа эсэхийг үнэллээ.
2. ТҮЛХҮҮР ҮГ
Сэтгэл ханамж
Дундаж цалин
Амьжиргааны доод түвшин
А. Манслоугийн хэрэгцээний шатлал
3. ОРШИЛ
Манай монгол улсын хувьд 2010 оны байдлаар нэг өрхийн сарын дундаж орлого
448.0 мян төгрөг бол сарын дундаж зарлага нь 450.2 мян төгрөг байгаа юм 1. Харин
Улаанбаатар хотын хэмжээнд 2011 оны байдлаар нэг өрхийн сарын дундаж орлогын
хэмжээ 568200 төгрөг байгаа бол өрхийн дундаж зарлагын хэмжээ 573560 төгрөг
байна. 2
Үүнээс үзэхэд өрхийн сарын зарлагын хэмжээ нь сарын орлогоосоо давж байгаа нь
хүмүүс зөвхөн анхдагч хэрэгцээ буюу бие, физилогийн болон нийгмийг хэрэгцээгээ
хангах түвшинд л амьдарч байгаа нь харагдаж байна. Хүмүүсийн орлогын хэмжээ нь
зардлаа нөхөж чадахгүй байгаа учраас хүмүүс илүү их цалинтай ажлыг ирэлхийлж
1
2
Цалин хөлсний бүтцийн туршилт судалгаа, 2011 он, Хөдөлмөрийн яам, Улаанбаатар хот
www.ubstat.mn,

2. хөдөлмөрийн хүнд нөхцөлтэй ажил болон гадаадын улс орнуудад хар ажил хийж
амьдрахыг илүүд үзэж байна. Монгол улсын хэмжээнд төрийн бус байгууллагаас
гаргасан албан бус мэдээгээр 2011 оны байдлаар 200 гаруй мянган иргэн буюу 15
хүн тутмын нэг нь гадаад орныг зорьсон байна.
Хүмүүсийн авч байгаа цалин нь хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадахгүй байгаа учраас
сэтгэл ханамжгүй байдал үүсч улмаар гадаад орныг зорин өндөр цалинтай боловч
хүнд хүчир ажил хийн эх орондоо ирэх хүсэлгүй байна. Учир нь тэдгээр хүмүүсийн
авч буй цалингийн хэмжээ нь тухайн хүнд сэтгэл ханамжтай байдлыг үүсгэж улмаар
хэрэгцээгээ бүрэн хангах түвшинд байж чадаж байна.
Монголчуудын ихээр зорьж байгаа Солонгол улсад 1 цагийн дундаж цалингийн
хэмжээ 33$, Америкийн нэгдсэн улсад 47$ байгаа бол Монгол улсад 1,6 доллар
байна3 ( Зураг 3,4,5). Монголчуудын хувьд өндөр цалингаас сэтгэл ханамж авч
улмаар ямар ч ажлыг хийхэд бэлэн байгаа нь харагдаж байна. Иймд ямар ч хүнд
сэтгэл ханамжтай байдал үүсгэх хамгийн чухал зүйл нь цалин хөлс юм.
Өнөөдрийн байдлаар монгол улсын хувьд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр
цалинжаад өдөр тутмын наад захын хэрэгцээгээ ч хангаж чадахгүй айл өрх олон
байгаа юм. Мэдээж наад захын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаа хүмүүст сэтгэл
ханамжгүй байдал үүсэх нь тодорхой. Ийм учраас цалингийн өсөлтийг дагаад сэтгэл
ханамж бий болдог гэж үзэж болох юм.
Төгс өрсөлдөөнт зах зээл ноѐрхож буй өнөөгийн нийгэмд хүн бүр өөрсдийн
хэрэгцээгээ хангахын тулд өндөр цалинтай ажил хийхийг хүсэж байдаг. Хэдий чинээ
өндөр цалин авна төдий чинээгээр тэдний хэрэгцээ хангагдсанаар сэтгэл ханамж
өндөртэй байх болно.
4. ҮНДСЭН ХЭСЭГ
4.1.
Судлагдсан байдал
Цалин хөлсний талаар судлагдсан байдлыг авч үзвэл Монгол улс анх 1960-1999
онуудад бүх аж ахуйн нэгж байгууллагыг хамруулан жилд нэг удаа ажиллагчдын
цалингийн мэдээг гаргадаг байсан бөгөөд 2000 оны 4-р улирлаас эхлэн Үндэсний
статистикийн хорооноос “ Аж ахуйн нэгж байгууллагын ажиллагчдын цалин,
орлогын мэдээ”-г улирал бүр гаргадаг болсон байна. Мөн олон улсын хөдөлмөрийн
яам, Үндэсний статистикийн хороо хамтран Монгол улсад анхны “Цалин хөлсний
бүтцийн туршилтын судалгаа”-г олон улсын аргачлалын дагаа 2009-2011 онд зохион
байгуулдаг болсон байна.
3
www.averagesalary.com

3. 4.2.
Монгол улсын цалин хөлс болон эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хоорондын
хамаарал, цаашдын хандлага
Цалин хөлс гэдэг нь ажил хөдөлмөр хийснийхээ үр дүнд авч буй мөнгөн орлого юм.
Монголчуудын 3 хувь нь чинээлэг, 60 хувь нь дундаж, 37 хувь нь ядуу амьдарч
байна.4 Дундаж давхаргынхны олонхи нь цалингаас цалин, зээлээс зээлийн хооронд
амьдарч байгаа багш, төрийн албан хаагчид болон малчдын үнэмлэхүй хэсгээс
бүрдэж байна. Ядуурлын түвшинд байгаа иргэд нь өдөр тутмын зайлшгүй
шаардлагатай хүнсний зүйлсийг худалдан авах чадваргүй хүмүүс юм. Үүнээс үзэхэд
амьдралын түвшин доогуур байгаад нөлөөлж буй хүчин зүйлүүд нь ажилгүйдэл,
төрийн зохицуулалт, хүмүүсийн өөрсдийн хандлага гэх мэт зүйлийг нэрлэж болно.
Нөгөө талаас хүмүүс ажил эрхлэж байгаа боловч тэдний цалин хөлс нь өөрсдийн
хэрэгцээгээ хангаж, хуримтлал үүсгэх түвшинд хүрч чадахгүй байгаатай холбоотой.
Зураг 1. Цалин хөлс ба хандлагын муруй
2000 – 2010 оны хоорондох 11 жилийн улсын дундаж цалингийн хэмжээгээр график
байгуулж үзэхэд цалингийн хэмжээ өмнөх онуудаасаа өсөлттэй байгаа нь харагдаж
байна. Мөн дээрх 11 жилийн мэдээллийг үндэслэн хандлагын тэгшитгэл зохион
муруйг байгуулахад улсын дундаж цалин хөлс цаашид тасралтгүй өсөх хандлагатай
байна. Энэ нь монгол улсын эдийн засгийн өсөлттэй холбоотой байж болох юм.
Монгол улсын эдийн засаг 2011онд 17%-иар өссөн үзүүлэлттэй гарсан бөгөөд энэ нь
өмнөх оноос 9%-иар өссөн үзүүлэлт юм5. Энэ байлдлаар цаашид эдийн засаг өсвөл
цалин хөлс буурах шалтгаангүй юм.
Монгол улсын цалин хөлсний цаашдын хандлагын тэгшитгэл:
Цалин жил бүр тогтвортойгоор өсөж байгаа нь үнийн хөөрөгдөл , инфляцийн
түвшнээс ихээхэн хамаарч байгаа юм. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ
өсөх тусам цалин хөлсийг тодорхой хэмжээгээр нэмэгдүүлэх шаардлага гардаг.
Түүнчлэн бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс үүдэн хөдөлмөрийн хөлс нэмэгддэг
боловч цалин нэмээд эхэлмэгц үүнийг дагаад инфляци өсдөг. Инфляци нь үнийн хэт
өсөлтөөр илэрдэг бөгөөд түүнийг хэмжихдээ жилийн хэрэглээг тодорхойлж чадах
багш бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн өсөлтөөр тодорхойлдог. Үүнийг засгийн
4
5
Монгол улсын мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт, дэлхийн банкны судалгаа 2011
МУ-ын эдийн засгийн тойм мэдээ, 2011, Улаанбаатар, Эдийн засгийн тойм мэдээ

4. газраас хатуу тогтоовол бараа үйлчилгээний хэмжээ хомсддог, хатуу үнийг
чөлөөлбөл бүтээгдэхүүний үнэ өсч инфляци хүчтэй явагдаж эхэлдэг.
Инфляцийн түвшин нь эдийн засаг хөгжих тогтворжих эс тогтворжихын гол нөхцөл
учраас үүнийг засгийн газрууд эдийн засаг, нийгмийн бодлогынхоо гол бүрдэл
болгон байнга анхаарч байдаг. Үндэсний статистикийн хорооноос жилийн
инфляцийн түвшинг 2006 оноос тооцож эхэлсэн байна. Бид MS Excel програмын
Data analysis ашиглан корреляцын коэффицент буюу цалин хөлсний өсөлтийн хувь
болон инфляцын хоорондын хамаарлын хүчийг тооцлоо. (Хүснэгт 1)
Хүснэгт 1.Цалин хөлс болон инфляцийн хамаарлын хүч
Цалин хөлс
Цалин хөлс
Инфляци
1
0.880018818
Инфляци
1
Хүснэгт 1 -ээс харахад инфляци болон цалин хөлсний өсөлт нь хоорондоо 88%-ийн
хамааралтай байна. Энэ нь эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хувьд харьцангуй өндөр
тоо юм. Монгол улсын хувьд дундаж цалингийн өсөлт болон инфляцийн хамаарлыг
графикаар харуулахад дараах байдалтай байна. ( Зураг 2 )
Зураг 2. Улсын дундаж цалингийн өсөлт болон инфляцийн хамаарлын график
Энэ нь цалингийн өсөлтийн хэмжээ хувь хүн болон өрх гэрт цэвэр орлого болж
чадаж байгаа эсэхийг тодорхойлно.
Графикаас харахад 2008 оны байдлаар инфляцийн түвшин хамгийн их өсөлттэй
байгаа бөгөөд 28%-д хүрсэн байна. Инфляцийн түвшин их хэмжээгээр өсөхөд
үүнийг дагаад цалингийн хэмжээ ч мөн адил 58%-иар өссөн. Энэ нь 2007 оны
сүүлээр эхэлсэн дэлхийн эдийн засгийн хямралтай холбоотойгоор инфляцын хэмжээ
өссөн байж болох юм. Гэтэл 2008 оны дундаж цалингийн өсөлт болон инфляцийн
түвшин хоѐулаа 2009 онд огцом буурсан байна.
Мөн 2007-2010 оны хооронд улсын дундаж цалингийн өсөлт бууралт инфляцийн
түвшинтэй шууд хамааралтай байгаа нь харагдаж байна. Жил тутмын цалингийн
өсөлт инфляцийн түвшингээс их байгаа учраас айл өрх бүрт цэвэр орлого бий болж
чадаж байна гэж үзэж болох юм.

5. 4.3.
Монгол улсын цалин хөлсний дундаж хэмжээг олон улсын хэмжээнд
харьцуулах
Монгол улсын хувьд цалин хөлсний дундаж хэмжээ 2011 оны байдлаар цагийн 1,6$
байна. Энэхүү хэмжээ нь дэлхийн хөгжингүй орнуудын ажиллагчдын цагийн
хөлсний хэмжээтэй харьцуулахад даруй 35 дахин бага байна. Үүнээс үзэхэд тэдгээр
улс оронд амьдарч, ажиллаж байгаа хүмүүсийн хэрэглээ болон монгол хүмүүсийн
хэрэглээ, хэрэгцээгээ хангах чадвар нь ямар зөрүүтэй байх нь тодорхой юм. Энэхүү
цалин хөлсний зөрүүтэй болон бага хэмжээнээс үүдэн хүмүүсийн хэрэгцээгээ хангах
чадвар муудаж улмаар сэтгэл ханамжгүй ажиллах байдлыг үүсгэдэг. Монгол улсын
цалин хөлсийн хөгжингүй орнуудын цагийн дундаж цалин хөлстэй харьцуулсан
байдлыг (Зураг 3)-т харууллаа.
Зураг 3 Хөгжингүй орнуудын дундаж цалин хөлс монгол улсын
дундаж цалингийн харьцуулалт
Монгол улс өнөөгийн байдлаар хөгжиж буй орнуудын жагсаалтанд бичигдэж байна.
Гэвч хөгжиж буй орнуудын цагийн дундаж цалин хөлстэй харьцуулахад монгол
улсын ажиллагчдын цалин хөлсний хэмжээ дунджаар 10 дахин бага байна.(Зураг 4)
Зураг 4. Хөгжиж буй орнуудын дундаж цалин хөлс монгол улсын
дундаж цалингийн харьцуулалт

6. Монгол улс хэдийгээр хөгжиж буй орнуудын жагсаалтанд бичигдэж байгаа ч буурай
орнуудын цалин хөлстэй харьцуулахад цалингийн хэмжээ ойролцоо байгаа нь
харагдаж байна. (Зураг 5) Монгол улсын амьдралын өртөг (өргөн хэрэглээний
барааны үнэ) өндөр хөгжилтэй орнуудтай адил түвшинд байхад цалин хөлсний
дундаж хэмжээ нь буурай орнуудтай ижил түвшинд байгаа нь харагдаж байна.
Зураг 5. Буурай орнуудын дундаж цалин хөлс монгол улсын
дундаж цалингийн харьцуулалт
Аль ч улс орон өрх гэр бүрийн өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн болох талхны үнийг
жишээ болгон авч үзлээ. (Зураг 6)
Зураг 6.Улс орнуудын талхны үнийн харьцуулалт
Монгол улсад худалдаалагдаж буй талхны үнэ бусад өндөр хөгжилтэй Америк,
Канад, Хятад, Энэтхэг, Австрали, Орос гэх мэт улсуудад худалдаалагдаж буй
талхнаас харьцангуй өндөр үнэтэй байгаа нь харагдаж байна. Энэ жишээнээс харахад
монголчууд бага цалинтай боловч бусад орнуудаас өндөр хэрэглээтэй байна.
Дэлхийн улс орнуудаас 30 оронг сонгон авч амьдралын өртөг сарын дундаж орлогыг
харьцуулан үзлээ. (Зураг 7)

7. Зураг 7. Улс орнуудын амьдралын өртөг сарын дундаж орлогыг
харьцуулсан үзүүлэлт.
Дээрх графикаас харахад монгол улсын хувьд амьдралын өртөг бусад орнуудтай
харьцуулахад бага байгаа боловч цөөн тооны өргөн хэрэглээний барааны үнэ их, нэр
төрөл цөөн байгаа нь хүмүүсийн цалин хөлс нь зөвхөн өргөн хэрэглээний бараа
бүтээгдэхүүнд царцуулагдаж бусад хэрэгцээгээ хангахад хүрэлцээгүй байна. (Зураг
7-н дэлгэрэнгүй мэдээллийг хавсралтанд тусгалаа. )
Үүний нэг жишээ бол Солонгосын Пусан хот болон Улаанбаатар хотод
худалдаалагдаж буй махны үнэ 2011 оны байдлаар 7000-8000 төгрөгний үнэтэй.
Харин цалин хөлсний хэмжээ нь монгол улсын дундаж цалингаас хамгийн багадаа 2
дахин их байна. Манай орны экспортод гаргаж буй махны үнэ дотоодод зарагдаж
буй үнээс 2-3 дахин хямд байдаг. Энэ нь махны үнэ хямдрах боломжтойг харуулж
буй хэрэг юм. Махны үнэ 2-3 дахин хямдаар чанарын шаардлага хангасан,
шинжилгээний бичигтэй баталгаатай мах экспортонд гарч байна.
Ихэнх хүмүүсийн хувьд авч буй цалин нь өдөр тутмын зайлшгүй хэрэглээнээсээ
давж чадахгүй байгаа нь хүмүүст хуримтлал үүсгэж өөрийн хүссэн зүйлээ хийж
түүнээсээ сэтгэл ханамж авах боломж бүрдэхгүй байна. Манай улсын хувьд
иймэрхүү сэтгэл ханамжгүй байдал ихээр үүсэх болсон учраас хувь хүн болон
байгууллага, улс орны зүгээс хүмүүст сэтгэл хангалуун амьдрах орчинг бүрдүүлэх,
амьдралын түвшинг сайжруулах тал дээр анхаарал хандуулах цаг болжээ. Хүмүүс
сэтгэл ханамжтай төдийгүй сэтгэл хангалуун амьдарснаараа тэдний ажилдаа хандах
хандлага, хөдөлмөрийн бүтээмж, хүмүүс хоорондын харилцаа дээшилнэ. Ингэснээр
Нийгэм эдийн засгийн хүрээнд дараах өөрчлөлтүүд гарна:




Хүмүүс эх орондоо тогтвор суурьшилтай ажиллана.
Гадны орныг зорих шилжилт хөдөлгөөн багасана.
Улс орны бүтээмж дээшилж ДНБ-ний хэмжээ өснө.
Хүмүүс ажиллах хүсэл сонирхолтой болж чин сэтэглээсээ хийнэ.
Монголчууд газар нутаг, байгалийн баялагийн хэмжээгээрээ дэлхийд дээгүүр
байранд ордог төдийгүй Үндэсний дундаж IQ-н түвшингөөрөө дэлхийд 5-т ордог.
Гэтэл өөрсдийгөө хэрэгцээг бүрэн хангаж сэтгэл хангалуун амьдрахын тулд
гадаадын орныг зорьж тэнд хар ажил хийн амьдрахыг илүүд үзэж байна. Иймд
сэтгэл ханамжийн талаарх асуудлыг хувь хүний болон улс орны хэмжээнд зайлшгүй
судлах шаардлагатай байна.

8. 4.4. Сэтгэл ханамжийн түвшний судалгаа
Бид судалгаандаа монгол улсын болон олон улсын хэмжээнд хүмүүсийн сэтгэл
ханамжийг тодорхойлохыг зорьсон. Үүний тулд хүмүүсийн сэтгэл ханамжийн
түвшинг тэдгээрийн өөрсдийн хэрэгцээгээ хангах чадвараар тодорхойлогдоно гэж
үзсэн.
Дээр дурьдсанчилан сэтгэл ханамжийн түвшинг тодорхойлохын тулд Америкийн
эрдэмтэн судлаач Абрахам Маслоугийн хэрэгцээний шатлалийг сонгож авлаа.
Өөрөөр хэлбэл А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалын 5 хэрэгцээгээ хангасан хүн
дээд зэргийн сэтгэл ханамжтай байна гэж үзээд бизесийн байгууллагын зүгээс эдгээр
хэрэгцээг хангахад хамгийн их нөлөөлж байдаг цалин хөлсний хэмжээг хэрэгцээгээ
хангахад хүрэлцээтэй түвшинд байж чадаж байгаа эсэхийг үнэллээ.
Маслоугийн хэрэгцээний шатлал
Америкийн эрдэмтэн судлаач А.Маслоу 1940-өөд онд хэрэгцээний шалталын онолоо
боловсруулан гаргажээ. Хүний олон янзын хэрэгцээг 5 үндсэн ангилалд хувааж авч
үзсэн. Үүнд:
1.
2.
3.
4.
5.
Бие физиолгийн хэрэгцээ
Аюулгүй байх, ирээдүйдээ итгэлтэй байх хэрэгцээ
Нийгмийн хэрэгцээ
Хүндлүүлэх хэрэгцээ
Өөрийгөө илэрхийлэх хэрэгцээ
Хүн хөгжихийн хирээр хүний хэрэгцээ улам өсдөг. Хүний анхдагч буюу биологийн
хэрэгцээ маш хүчтэй хэрэгцээ байдаг. А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалаар бол
хэрэгцээнүүд нь шат дараалсан байдалтай байх бөгөөд доод хэрэгцээгээ хангаж
чадаагүй тохиолдолд шат ахин хэрэгцээг хангах боломжгүй гэж үздэг. Өөрөөр
хэлбэл анхдагч хэрэгцээгээ хангаж чадаагүй бол дээд шатны хэрэгцээгээ хангах
боломжгүй юм. Мөн шат алгасан хэрэгцээгээ хангах боломжгүй гэж үздэгээрээ

9. онцлогтой. Эдгээр хэрэгцээнүүд нь тодорхой нөхцөл байдалд харилцан адилгүй
өөрчлөгдөж байдаг онцлогтой.
Маслоугийн онолын гол ач холбогдол нь хүний үйл ажиллагааны тодорхой
тэмүүллийн эх сурвалж нь хэрэгцээ гэж үзсэнээс гадна байгууллагын удирдлага нь
хүмүүсийн хэрэгцээг мэдсэнээр түүнд тохируулан идэвхжүүлэлтийн арга хэрэгсэлээ
сонгож, ингэснээр тэднийг хүчтэй идэвхжүүлэх нөлөөтэй болохыг харуулсанд
байгаа юм.
Бид сэтгэл ханамжийн түвшний судалгааныхаа үр дүнг бодитой байлгахын тулд
А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлал дээр үндэслэн СЭТГЭЛ ХАНАМЖИЙН
АНГИЛАЛЫГ боловсрууллаа. Энэхүү ангилалыг (Зураг 9)-өөс харна уу.
Бие
физиологийн
хэрэгцээ
Аюулгүй
байх
хэрэгцээ
Нийгмийн
хэрэгцээ
Хүндлүүлэх
хэрэгцээ
Өөрийгөө
илэрхийлэх
Сэтгэл ханамжийн түвшин бага
Сэтгэл ханамжийн түвшин дунд
Сэтгэл ханамжийн түвшин өндөр
Дээд зэргийн сэтгэл ханамжтай
Зураг 9. Сэтгэл ханамжийн түвшний ангилал
Бид энэхүү хэрэгцээний шатлалтын ашиглан А.Маслоугийн сэтгэл ханамжийн
түвшинд тулгуурлан монгол хүмүүсийн цалин хөлсний хэмжээ тэдгээр хүмүүсийн
хэрэгцээгээ бүрэн хангахад хүрэлцээтэй байгаа эсэхийг тодорхойлохыг зорьлоо.
Үүний тулд А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалыг монгол хүмүүсийн амьдарлын
онцлогт нийцүүлэн нарийвчиллаа.
Энэхүү нарийвчалыг гаргахдаа Монгол улсын нийгмийн бүхий л давхаргыг
хамааруулан тэдний амьдралын дундаж зарлагыг судалж үзсэний үндсэн дээр6 нэг
хүнд ноогдох сарын дундаж өртөгийг хамгийн багааар тооцооллоо. (Хүснэгт 2)
Бие физилогийн хэрэгцээ
Хүснэгт 2. А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалын нарийвчилсан мэдээлэл
6
Хэрэгцээ
Хоол хүнс
Хувцас
Орон байр
Ангилал
Өдрийн хоолны зардал
Гэр бүлийн хоол хүнсний зардал
Бусад амттаны зардал
Өөрийн болон гэр бүлийн хувцас
ТҮрээсний төлбөр
Цахилгааны төлбөр
1 хүний
сарын
өртөг
дунджаар
44000
46920
30000
18000
12124
15000
Статистикийн эмхэтгэл, 2008-2010, Улаанбаатар хот, Үндэсний стстистикийн хороо
Цалин хөлсний бүтцийн туршилт судалгаа, 2010-2011, Улаанбаатар хот, Хөдөлмөр хамгааллын яам

10. Амьсгалах
Унтах, амрах
Дасгал, хөдөлгөөн,
энерги
Гоо сайхандаа анхаарах
Цэвэр байх
Бусад
Өөрийн аюулгүй байдал
Аюулгүй , эрүүл ажиллах орчин
Ёс суртахуунтай байх
Аюулгүй байх хэрэгцээ
Гэр бүлтэй байх /үр хүүхэд, гэр
бүлдээ зарцуулах/
Эрүүл байх
Өөрийн гэсэн үл хөдлөх хөрөнгөтэй
байх
Эдийн засгийн аюулгүй байдал
Нийгмийн тогтвортой байдал
Байгалийн гамшигаас хамгаалагдсан
байх
Автобус унаагаар зорчих
Гэр бүлийн хүчирхийлэлгүй байдал
Сэтгэл санааны дарамтгүй байх
Нөхөрлөл. Найз нөхөдтэй байх
Бусад
Бусдаас дэмжлэг авах
олон нийтийн арга хэмжээнд оролцох
Нийгмийн хэрэгцээ
Баяр ѐслолын үйл ажиллагаа
Чөлөө цаг / кино үзвэр үйлчилгээ/
Дарамтгүй байх
шашин шүтлэг
Бүлэгт хамрагдах
Спортын багт хамрагдах
Байрны мөнгө
Утас, интернет
Амьсгалах
Унтах, амрах
Дасгал, хөдөлгөөн,
энерги
Үсээ засуулах
Гоо сайнхы салоноор үйлчлүүлэх
Арьс арчилгааны бүтээгдэхүүн худалдаж
авах
Ахүйн хэрэглээний бараа
Гэнэтийн асуудал тулгархад
Нийгмийн даатгал
Эрүүл мэндийн даатгал
Тэтгэмж
Орон сууцны тохижилт болон засвар
үйлчилгээ
Хууль зөрчихгүй байх
Үр хүүхэддээ зарцуулах мөнгө
/сургалтын төлбөр, өдрийн хоол унааны
мөнгө
Спортоор хичээллэх
Эм бэлдмэл авах
Өөрийн гэсэн үл хөдлөх хөрөнгөтэй байх
Эдийн засгийн аюулгүй байдал
Нийгмийн тогтвортой байдал
Байгалийн гамшигаас хамгаалагдсан
байх
Автобусны мөнгө
Таксины мөнгө
Хувийн машинтаы бол түлшниы зардал
Даатгалын зардал
Сэтгэл заслын үйлчилгээний зардал
Найз нөхөдтэйгөө хамт чөлөөт цагаа
өнгөрүүлэх
Гэнэтийн аюул тулгархад
Ажил хэргийн журмаар бусадтай уулзах
Ажилын жураамр хурал цуглаан,
уулзалт, хүлээн авалтанд оролцох
Олон нийтийн арга хэмжээнд сайн
дураараа оролцох
Үндэсний уламжлалт баяр ѐслол
Төрсөн өдөр болон бусад үйл ажиллагаа
Кино, жүжиг үзэх
Спортын клубт тоглох
Зугаалах
Эмнэлэгт үзүүлэх
Цуглаанд явах
Ном уншуулах
Буяны үйлд зарцуулах
Бүлгийн уулзалт цуглаан
Бүлгийн зохион байгуулах үйл
ажиллагаанд оролцох
Тэмцээн уралдаан зохион байгуулах
Тэмцээнд оролцох
20000
9000
5000
3500
5000
2000
20000
34150
6500
5000
-
50000
5700
24000
3000
5000
10000
20000
5000
5000
1000
15000
10000
6000
4000
10000
20000
1000
1000
1000
5000
2000
1000
1000

11. Хүндлүүлэх хэрэгцээ
хэрэгцээ
Өөрийгөө илэрхийлэх
Бусад
Нэр хүндтэй байх
Авъяас чадвараа хөгжүүлэх
Ёс суртахуунтай байх
Хөрөнгөтэй байх
Гэнэтийн хэрэгцээ тулгархад
Ном уних, худалдаж авах
Сургалт, дамжаанд суух
Худлаа ярихгүй байх
Хулгай хийхгүй байх
Дүрэм журамд захирагдах
Шударга байх
Хадгаламжийн зардал
Тодорхой зорилготой байх
Бүтээлч байх
Өндөр ур чадвартай байх
Асуудлыг шийдвэрлэн
Асуудлыг эсэргүүцэх
Бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрөх
НИЙТ
20000
10000
10000
30000
551 894
Бидний тооцоолсноор нэг хүний сарын дундаж хэрэглээ нь 551 894 төг байна.
Үүнээс бие физиологийн хэрэгцээндээ 230 544 төг буюу 41,7 %-г зарцуулж байгаа
бол аюулгүй байх хэрэгцээндээ 163 350 төг буюу 29,6 %-г, нийгмийн хэрэгцээндээ
108 000 төг буюу 19,6 %-г, өөрийгөө хүндлүүлэх хэрэгцээндээ 50 000 төг буюу 0,9
%-г зарцуулж байна.
2011 оны байдлаар цалин хөлсний дундаж хэмжээ 424 200 төг байна. 7 Хэрэгцээндээ
зарцуулж байгаа мөнгөн дүнгээ дундаж цалингийн хэмжээтэй харьцуулж үзэхэд бие
физиологийн хэрэгцээнд цалингийнхаа 54%-г, аюулгүй байх хэрэгцээндээ 39 %-г,
үлдсэн 7%-г нийгмийн хэрэгцээндээ зарцуулж байна. Цалингийнхаа ихэнх хувийг
бие физиологийнхоо хэрэгцээг хангахад зарцуулж байгаа учраас бусад хэрэгцээгээ
хангаж чадахгүй байна.
Нийгмийн
хэрэгцээнд
7%
Хүндлүүлэх
хэрэгцээ
9%
Нийгмийн
хэрэгцээ
19%
Бие
физиологий
н хэрэгцээ
42%
Аюулгүй
байх
хэрэгцээ
30%
Зураг 10.Сарын дундаж хэрэглээний
харьцуулалт
Аюулгүй
байх
хэрэгцээнд
39%
Бие
физиологий
н
хэрэгцээнд
54%
Зураг 11. Сарын дундаж цалингийн
харьцуулалт
Монголчуудын хэрэгцээг хамгийн бага өртөгөөр тооцоход бие физиологийн
хэрэгцээ болон аюулгүй байх хэрэгцээгээ л зөвхөн хангах түвшинд байна.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ болон түүнээс бага хэмжээгээр цалинждаг
хүмүүсийн хувьд тэдний авч буй цалингийн хэмжээ бие физиолгийн хэрэгцээгээ
60%-д ч хангаж чадахгүй байна.
7
Статистикийн эмхэтгэл 2011 он, Улаанбаатар хот, Үндэсний статистикийн хороо

12. Монгол улсын 3 хүн тутмын 1 нь ядуу амьдарч байна. 8 Энэ нь хүмүүсийн авч буй
цалингийн хэмжээ нь хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадахгүй байгаатай холбоотой.
Хүмүүс хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаа нь сэтгэл ханамжгүй байдлыг үүсгэж
байна.
Жишээ нь:
Дээд зэргийн сэтгэл
ханамжтай байдал
Өөрийгөө
илэрхийлэх
Хүндлүүлэх
хэрэгцээ
Нийгмийн
хэрэгцээ
Аюулгүй байх
хэрэгцээ
Бие
физиологийн
хэрэгцээ
Бидний тодорхойлсон сэтгэл ханамжийн ангилалаар
(зураг 9) үзэхэд авч байгаа цалин хөлс нь бие
физиолгийн хэрэгцээ, аюулгүй байх хэрэгцээгээ л
хангаж байгаа учраас сэтгэл ханамжийн түвшин
доогуур байгаа нь харагдаж байна.
А.Маслоугын хэрэгцээний шатлаллын онолоор бол
хүмүүс доод түвшиний хэрэгцээгээ хангасан
тохиолдолд дараагийн хэрэгцээг хангах боломжтой гэж
үздэг. Иймд монголчуудын цалин хөлсний хэмжээ бага
байгаатай холбогдон хүмүүс дээд түвшний хэрэгцээгээ
хангаж чадахгүй байна.
Иймд хүмүүсийг сэтгэл ханамжтай байлгаж хэрэгцээгээ
хангах нөхцөлийг бүрдүүлэхийн тулд цалин хөлсний
хэмжээг нэмэгдүүлээд зогсохгүй өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүний үнэ, инфляцийн түвшинг барих
шаардлагатай байна.
Зураг 12. Сэтгэл ханамжийн
Түвшин
2011 онд Японд токиогын их сургуулиас 19900 хүмүүсийн дунд цалин сэтгэл
ханамжийн нөлөөллийн талаарх судалгаа явуулжээ. Энэхүү судалгааны үр дүнгээр
нийт оролцсон хүмүүсийн 87% нь сэтгэл ханамжинд цалин хамгийн их нөлөөлнө гэж
үзсэн байна.
8
Монгол улсын эдийн засгийн тойм мэдээ 2011
www.wikipedia.org
http://www.nso.mn/v3/
http://www.writersua.com/surveys/salary04/salary_satisfaction.htm

13. 5. САНАЛ ДҮГНЭЛТ
5.1. Дүгнэлт
1. Монгол улсын дундаж цалингийн хэмжээ жил бүр өссөөр ирсэн бөгөөд цаашид ч
гэсэн өсөх хандлагатай байгаа нь харагдаж байна. Монгол улсын хувьд цалин
хөлсний өсөлт нь инфляцийн түвшинг өсгөх нэг шалтгаан болоод байна. Хэдийгээр
цалин хөлсний хэмжээ өссөн боловч инфляцийн хэмжээ дагаад өсөөд байгаа учраас
хүмүүст цалингийн өсөлт нь амьжиргааны түвшингөө дээшлүүлэх бодитой нөлөө
үзүүлж чадахгүй байгаа нь хүмүүст сэтгэл ханамж өгч чадахгүй байна.
2. Монгол улсын дундаж цалингийн хэмжээг олон улсын хэмжээнд харьцуулж
үзэхэд даархь зүйлс ажиглагдаж байна. Үүнд:
 Монгол улс хөгжиж буй орон боловч цагийн дундаж цалингийн хэмжээ нь
буурай орнуудын цалингийн хэмжээнээс зөрүүгүй байна.
 Монголчуудын өргөн хэрэглээний барааны нэр төрөл цөөхөн боловч барааны
үнэ өндөр (Зураг 6) байгаа нь хүмүүс цалингаа зөвхөн өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүн худалдан авахад зарцуулж бусад хэрэгцээгээ хангах
боломжгүй байна.
 Хөгжингүй орнуудын хувьд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ бага
байгаа нь дотооддоо бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэн борлуулдагтай холбоотой.
Буурай хөгжилтэй орнуудын хувьд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний
импортоор худалдан авдаг учраас үнэ нь өндөр байдаг. Монгол улс хэдийгээр
хөгжиж буй орны жагсаалтанд ордог боловч буурай орны дээрх жишигтэй
адилхан байгаа болохоор өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр
байна. Үүнийг бууруулахын тулд дотооддоо үйлдвэржилтийг идэвхитэй
өрнүүлснээр ажлын байр ихсэж хүмүүсийн амьдралын түвшин, цалин хөлс
нэмэгдэн, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ буурч хүмүүсийн
сэтгэл ханамж дээшилнэ.
3. А. Маслоугийн хэрэгцээний шалтлал дээр тулгуурлан монголчуудын хэрэгцээгээ
хангах шаардлагатай хамгийн бага зардлыг тооцож гаргахад (нийт зардал-551894төг)
дундаж цалин ( 424200 төг) хөлсний хэмжээнээс харьцангуй өндөр гарсан нь хүмүүс
өөрсдийн хэрэгцээ шаардлагыг бүрэн хангаж чадахгүй байгаагаас үүдэн сэтгэл
ханамжгүй байдал үүсч бий болж байна.
4. Монголчуудын дундаж цалингийн хэмжээг А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлалтай
харьцуулахад анхдагч хэрэгцээ буюу бие физиологийн болон аюулгүй байх
хэрэгцээгээ хангаад бусад дээд түвшний хэрэгцээгээ хангахад зарцуулах мөнгө
хүмүүст үлдэхгүй байна.
5. А.Маслоугийн хэрэгцээний шатлал дээр тулгуурлан бидний санал болгосон сэтгэл
ханамжийн түвшинг тодорхойлох загварын дагуу бол монголчуудын одоогийн
байгаа дундаж цалингийн хэмжээ зөвхөн анхдагч хэрэгцээгээ хангах түвшинд
байгаа нь сэтгэл ханамжийн түвшин бага байгааг харуулж байна.
6. Монгол улсын болон олон улсын туршлагаас харахад сэтгэл ханамжинд цалин
хөлс хамгийн ихээр нөлөөлдөг болох нь тодорхой юм. Иймд монголчуудын сэтгэл
ханамжийг дээшлүүлэхийн тулд цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх нь зайлшгүй
шаардлагатай болж байна.

14. 5.2. Санал зөвлөмж
Улс орны зүгээс
1. Цалин хөлсний дундаж хэмжээг төрийн зүгээс нэмэгдүүлсэн боловч
инфляцийн түвшинг тогтвортой барьж чадахгүй байгаагаас цалин хөлс нэмэгдүүлсэн
нь хүмүүст бодитойгоор мэдрэгдэж сэтгэл ханамжийг өгч чадахгүй байна. Энэ
байдлыг арилгахын тулд төрийн зүгээс инфляцийн түвшинг тогтвортой барих
шаардлагатай байна.
2. Монгол улсад өргөн хэрэглээний барааны үнэ өндөр байгаа нь хүмүүс
цалин хөлсөө өөр зүйлд зарцуулах боломжыг олгохгүй байна. Энэ байдлыг
арилгахын тулд:
 Өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглан дотооддоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх.
 Цалин хөлсний хэмжээг нэмэгдүүлж, өргөн хэрэглээний бараа
бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой барих.
 Импортоор орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг багасгах.
Байгууллагын зүгээс
Буцах холбоо
Цалин хөлсний тогтолцоо урамшуулалд суурилдаг
Ажлын гүйцэтгэлд цалин хөлсийг төлнө
Цалингийн систем нь эрх тэгш болон үнэн бодит байдалд
суурилдаг
Ажлын үнэ цэнэ нь цалингийн тэнцүү
хуваарилалтаас хамаардаг
Ажилчдын ажлын цар хүрээнээс шалтгаалаад ажиллах
орчин баталгаажсан байдаг
Сэтгэл ханамж
Байгууллага
Цалингийн систем нь ахмад ажилтан болон дээд
албан тушаалтанд суурилдаг
Эрүүл мэндийн хэвийн нөхцөлд ажиллах
Цалингийн систем нь өөрчлөлт дээр тулгуурлана
Цалингийн систем нь байгууллагын хэмжээ болон нөхцөл
байдалтай хамааралтай байдаг
Буцах холбоо
Зураг 13. Байгууллагын зүгээс сэтгэл ханамжинд нөлөөлөх хүчин зүйлс

15. Байгууллагын зүгээс олгож буй цалин хөлсний бодлого нь дээрх схемхийн дагуух
шаардлагуудыг хангасан байх ѐстой. Ингэснээрээ хүмүүст сэтгэл ханамжийг бий
болгоно. Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллагуудын хувьд дээрх
шаардлагыг хангаж чадахгүй байна.
Хувь хүний зүгээс
 Өөрийн авч буй цалингаа зөв зүйтэй зарцуулах.
 Олон нийтийн үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцох.
 Стрессгүй байхын тулд арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлдэг байх.
Монгол улсын хувьд эдгээр бүх зүйлийг үр дүнтэй хэрэгжүүлж ард иргэдээ эх
орондоо сэтгэл хангалуун, сайхан амьдрах боломжийг бүрдүүлэх бүрэн боломжтой
юм. Үүний тулд бүх хүмүүсийн хийхээсээ илүү ярьдаг сэтгэхүйг шинэчилж эх орноо
гэсэн бүтээлч сэтгэхүйд шилжүүлцгээе.

16. Ашигласан материал
1. Интернэтийн эх үүсвэр
-
-
http://www.undp.org/content/undp/en/home/search.html?q=develeped+contry
http://www.nso.mn/v3/
http://www.registrationmongolia.com/
http://ubstat.mn/Home%20page
http://www.numbeo.com/cost-of-living/country_result.jsp?country=Italy
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:IihnmU8aSXcJ:www.tolea
rnenglish.com/english_lessons/satisfactionexpression+expression+of+satisfaction&cd=10&hl=mn&ct=clnk&gl=mn&client=f
irefox-a
www.ubstat.mn
www.averagesalary.com
2. Ном сурах бичиг
-
Статистикийн эмхэтгэл 2000-2010, Улаанбаатар хот, Статистикийн төв хороо
Х.Пүрэвдавга, Д.Оюунчимэг, Менежментийн сурах бичиг, 2006 он,
Улаанбаатар хот
Н.Отгонбаяр, Менежмент, 2007 он, Улаанбаатар хот
Д.Нармандах .Цалин хөлс, материаллаг урамшуулал, 1989 он, Улаанбаатар
хот
3. Хэвлэмэл материал
-
Монгол улсын эдийн засгийн тойм мэдээ 2011
Цалин хөлсний бүтцийн туршилт судалгаа, 2011 он, Хөдөлмөрийн яам,
Улаанбаатар хот
Цалин хөлсний бүтцийн туршилт судалгаа, 2010 он, Хөдөлмөрийн яам,
Улаанбаатар хот
Монгол улсын мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт, дэлхийн банкны
судалгаа 2011