2.  Ndërtimet me karakter Profan (laik)
 Ndërtimet me karakter Sakral (Kishtar)
 Prodhime të zejtarisë
 Veçori të qarkullimit monetar bizantin në Ilirinë
jugperendimore

3.  Fortifikimet e qyteteve:
 Gjatë shekujve IV-VI një numër i madh
sistemesh të tilla mbrojtëse, të organizuara
në forma të ndryshme, u ngriten në tërë
Ilirine bizantine.
 Qytetet kryesore ku u investua në fortifikime
nga ana e pushtetit qendror me fondet e
buxhetit janë: Justinian Prima (Caricin Grad,
në jug të Nishit), Dyrrah, Bylis, Butrint e
qytete të tjerë.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

4. Ese Dhe Projekte Per Studentet

5.  Fortifikimet e qyteteve:
 Fortifikimet e tipit Kastella (Kështjella).
 Në mbrojtje të kufijve, si dhe për të kontrolluar
rrugët e brëndshme më të rëndësishme të Ilirisë,
kanë funksionuar një seri pikash fortifikimi,
kastella, me madhësi të ndryshme, formë
kryesisht katërkëndëshe, ose të ngjashme me të
e ndonjëherë, në përshtatje me terrenin, e
rrumbullakosur ose e çrregullt.
 Kishte kulla dhe hyrje të mbrojtura me hyrje kullë
ose dy kulla anësore. Kostoja e tyre ishte e lartë
pasi ishin ndërtime më moderne ushtarake.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

6.  Fortifikimet e qyteteve:
 Gjatë periudhës së Konstandinit të Madh (310-
340 e.s.) u ngritën Kastrat në Pejë, Bushat, Vig,
Scampis, Paleokaster etj. Të gjitha ishin investim
nga buxheti i shtetit romak.
 Sipas Prokopit në të katër provincat ilire të
Dardanisë, Prevalit dhe të dy Epirëve nga
perandori Justiniani I (shek. VI e.s.) u
restautruan, ose u ngriten mbi 180 fortifikime.
 Këto sollën vende pune, injeksion pë zhvillim të
ekonomisë lokale e rajonale, zhvillim të bisnesit
të ndërtimit.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

7. Ese Dhe Projekte Per Studentet

8. Ese Dhe Projekte Per Studentet

9. Ese Dhe Projekte Per Studentet

10. Ese Dhe Projekte Per Studentet

11. Ese Dhe Projekte Per Studentet

12. Ese Dhe Projekte Per Studentet

13.  Ndërtime qytetare:
 Në këtë periudhë kemi zvogëlimin e sipëfaqes së
qyteteve në raport me ato romake.
 Një pjesë e teatrove, amfiteatrove, stadiumeve,
tregjeve, banjove e godina të tjera të mëdha
publike u shkatërruan, ndërsa një pjesë tjetër e
tyre u rinovuan, ndonjëherë me përmasa më të
vogla. Shembull shumë i qartë në këtë drejtim do
të ishte qyteti Dyrrachionit.
 Në periudhën antike e vonë nuk ka ndonjë
novacion të veçantë në fushen e ndërtimeve.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

14.  Sheshe - Forume – Kolona:
 Forumet dhe komplekset e mëdha ndërtimore të
periudhës antike e vonë, janë trashëguar nga
periudha më të hershme.
 Përjashtim bën vetëm sheshi qendror i qytetit të
Dyrrahut i cili ka formë të rrumbullakët
(Macellum/Forum ).
 I shtruar me pllaka mermeri prekonesian dhe i
rrethuar me një seri kolonash. Ka mundësi që
monumenti të jetë ngritur në kohën e perandorit
Anastas I (491-518), i cili bëri shpenzime të
mëdha për rindërtimin e qytetit të tij të lindjes,
ku ngriti dhe një mur të ri rrethues.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

15. Macellum/Forum Macellum/Forum
Ese Dhe Projekte Per Studentet

16. Ese Dhe Projekte Per Studentet

17. Ese Dhe Projekte Per Studentet

18.  Rrugë:
 Të dhënat nga zbulimet arkeologjike, burimet
historike e epigrafike dëshmojnë për një
shfrytëzimin intensiv të rrugës Egnatia dhe
investime në ikonstruksion dhe mirëmbajtjen e
saj.
 Tregtoheshin mallra të ndryshme të prodhimit
romak dhe ato te vendeve ekzotike (prodhime të
farketarisë, qeramikës, qelqit, etj.).
 Rrugët e tjera e kishin humbur rëndësinë ose nuk
shfrytëzoheshin më.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

19.  Nymfeu dhe termat:
 Nymfe ishin çezmet publike ku njerëzit pinin ujë.
Kur akuaduktet nuk përdoreshin më u ndërtuan
në shumë qytete çezma publike nga pushteti
qendror dhe lokal në shumë qytete të ilirisë.
 Termat vazhduan që të përdoreshin edhe në
periudhën antike të vonë. Ato ishin në pronësi të
shtetit ose të privatit. Risi ishte se tani termë
mund të kishin edhe personat privatë në banesën
e tyre. Këto ishin klasa të pasura me mundësi
investimi për të ngritur këto godina.
Ese Dhe Projekte Per Studentet

20.  Kishat:
 Pjesa më e madhe e kishave është zbuluar
brenda mureve rrethuese të qyteteve (butrint,
Bylis, Scodra etj) por krahas tyre jane
identifikuar edhe bazilika extraurbane (në
Lissus, Arapaj, Lin, Mesaplik, Amantia etj.).
 Në kishat e mëdha dhe luksoze, kolonat,
kapitelet, amboni dhe altari, importoheshin
nga ishujt Prokonezos (Marmara) ose
Propontis (deti Marmara) afër
Konstantinopojës (Stamboll).
Ese Dhe Projekte Per Studentet

21.  Kishat:
1. Ndërtimi i godinave ishte financuar nga buxheti i shtetit
Bizantin, nga vetë kisha ose nga individë privat.
2. Objekte të ndryshme si kapitelet, tavolina e altarit,
statuja, kollonat etj ishin importuar të gatshme ose
gjysëm të gatshme nga rajone të ndryshme të
perandorisë bizantine.
3. Kisha kishte në pronësi shumë toka bujqësore dhe
kafshë të ndryshme.
4. Në të gjithë perandorinë bizantine në shek. IV-VI e.s.
kisha merrte taksën e 1/10 e prodhimit mbi të gjithë
popullsinë.
5. Kisha nuk tatohej nga asnjë taksë e të shtetit bizantin.
6. Priftërinjt me ligjet e shtetit bizantin ishin pjesë e
administratës perandorake dhe merreshin edhe me
qeverisjen e vendit dhe ekonominë.

33.  Në këtë grup përfshihen objekte të
shumëllojshme, në përmasa të vogla dhe të
punuar me materiale të ndryshme: pajisje dhe
veshje liturgjike, dhurata dhe artikuj luksi,
sende të përdorimit të përditshëm, etj.
 Objektet janë përgatitur në argjend e më
rrallë, ar; përdorim të gjërë ka patur
gjithashtu bronxi, qelqi, gurë të ndryshëm,
baltë, copë leshi ose mëndafshi.

34.  Kur flasim për zejtarinë bizantine duhet të kemi
parasysh dy çështje: së pari, është e vështirë të
përcaktohet vendprodhimi i objekteve, mbasi
gjatë tregtisë ato kanë lëvizur në distanca të
largëta dhe së dyti artisti-prodhues mund të
ndryshonte lehtazi vendqendrimin e tij.
 Objektet prej argjendi, bie fjala, në një kohë më
të vonë mund të jenë shkrirë dhe ripërdorur për
të përgatitur diçka tjetër, prandaj dhe origjinalet
e ruajtura janë të rralla.

35.  Shkëmbimet tregtare në shek. IV-VI e.s.
orientohen në:
1. Greqia
2. Konstandinopoja
3. Longobardët (Italia Veriore)
4. Fiset gote (pjesa verilindore e ballkanit)
 Kemi një rritje e dukshme e prodhimit
vendas të zejtarisë në prodhimin e veglave
të punës, armëve dhe të e pajisje
ushtarake, stolive, poçaria etj (Dyrrah,
Scodra, Lis etj).

36.  Dyndja e Barbarëve:
 Shekuj IV-VI e.s. njihet edhe si periudha e
dyndjeve barbare të hunëve, gotëve,
avarëve, sllavëve, longobardëve etj.
 Pushtimet dhe luftrat ndikuan në uljen e
këmbimeve dhe tregtisë me Italinë Veriore,
Ballkanin Qendror e Lindor dhe Pjesët e tjera
të Europës.
 Rajonet tregtare me të cilën kryhej tregtia në
shek. IV-VI e.s. janë Konstandinopoja,
Greqia, Italia e Jugut, Mesdheu Lindor dhe
Afrika Veriore.

37.  Pasiguria që u ndje në rrugën Egnatia gjatë
kohës së migracionit të popujve solli si
rrjedhojë një rritje të dukshme të trafikut
detar.
 Në përballimin e fluksit të ri të qarkullimit
të mallrave më të favorizuarit ka qenë
portet e bregdetit adriatiko-jonian:
Dyrrahu, Olcinium, Aulona, Onchiamos etj.
 Gjatë periudhës së antikitetit të vonë linjat
më të rrahura detare ishin itineraret:
Dyrrhachion - Kërkyra – Patras - Korinth;
Dyrrhachion – Brindizi - Otranto;
Dyrrhachion – Olcinium - Ravena.

38.  Objektet, me prejardhje nga qendrat
prodhuese dhe tregtare te Mesdheut, të
zbuluara në qytete të Illyricumit Jug-
perendimor, mund t’i qemtosh në disa
aspekte:
 1-Në prodhimet e skulpturës dekorative
arkitektonike paleokristiane të porositura nga
ateliete e Egjeut (Prekonesi e Thasos).
 2- Amforat me prejardhje tipologjike
mesdhetare lindore (amfora e Samos, Puljeze,
Qipriote etj).
 3-Në prodhimet e argjendarisë bizantine të
përbëra nga stoli, tokëza, brosha, aplika etj.
vijnë nëpërmjet via Egnatias nga
Konstandinopoja, nga deti nga rajonet Afrikane
dhe pjesa lindore e Mesdheut.

43.  Provincat e Iliriciumit, Epirus Nova,
Epirus Vetus etj. si pjesë përbërëse e
Perandorisë Bizantine ishin nën
ndikimin e saj politik, ekonomik e
administrativ.
 Si të tilla në disa nga qytetet dhe
qendrat rurale të banuara të asaj kohe,
gërmimet arkeologjike të kryera në
vendin tonë, kanë nxjerrë në dritë një
material të konsiderueshëm me
monedha perandorake bizantine.

44.  Në periudhën e Anastasit I kishte vetëm
katër punishte në gjithë perandorinë.
 Por pushtimet e Justinianit I në Ballkan,
Afrikën e Veriut, Itali dhe Spanjë, sollën
si pasojë rritjen e numrit të tyre.
Punishtet kryesore në Lindje ishin ato të
kryeqytetit, Kostandinopojë, dhe
fqinjëve, Nikomedia dhe Kyziku në
pjesën Aziatike të Helespontit, Antioku
në Siri, Aleksandria në Egjypt, dhe
Selaniku në Ballkan.
 Punishtet kryesore perandorake në
perëndim ishin Kartagjena në Afrikën e
Veriut dhe Ravena në Adriatik.

45.  Shenjat e zakonshme të punishteve
vendoseshin kryesisht me shkurtimin
e emrit të vendit (p.sh. CON për
Kostandinopojën, NIKO për
Nikomedinë), të cilat përdoreshin më
shumë për prerjet prej bakri.
 ). Punishtet e mëdha u ndanë në
oficina, gjatë periudhës së vonë
romake dhe asaj të hershme
bizantine. Këto dallohen nëpërmjet
numrave grekë që vendoseshin nën
shenjën e vleftës: A alpha = 1, B beta
= 2 etj ( në Kostandinopojë ishin
pesë të tilla, A, B, Δ, Γ, Є ).

46.  Në periudhat e hershme legjendat janë
zakonisht në latinisht dhe ndjekin formulat e
periudhës së vonë romake.
 Titulli i dallueshëm perandorak mori formë
në shek. IV, me DN ( Dominus Noster, Zoti
ynë ), që i paraprin emrit të perandorit, dhe
PP ( Perpetus, i përjetshëm ) AVG ( Augustus
) që e ndjek atë.
 Termi latin augustus nuk e kaloi dot shek.
VIII, u zëvendësu në monedha nga një varg
termash ekuivalent në gerqisht si: despotes
(katalogu, nr 596-98), basileus ose
autokrator. Epitete të tilla si:” en Christo, en
Theo” ( në Krisht, në Zot ) janë mjaft të
përdorshme.

47.  Vetë poziconi gjeografik i provincave dhe i
themave në brigjet e Detit Adriatik, prania
e një ndër porteve më të mëdha të kohës –
ai i Dyrrhachionit, dhe e Via Egnatia-s
artieria kryesore lidhëse mes Lindjes e
Perëndimit, ndikoi në një zhvillim të
vrullshëm ekonomik dhe tregtar, e për
rrjedhojë dhe për një qarkullim të
monedhave perandorake.
 Në 498 me reformën monetare të Anastasi-
t I, u fut në qarkullim një monedhë prej
bakri e njohur si Follis. Kjo monedhë do të
ishte një ndër prerjet evidente në 6 shekujt
e periudhës së mesjetës së hershme.

48.  Numri i monedhave bizantine të gjendura në vendin
tonë është relativisht i madh. Gjeografikisht kemi një
shpërndarje të gjërë të vendgjetjeve të shtrira gati në
të gjithë territorin e Shqiperisë.
 Kjo shpërndarje nuk ka të njëjtin intensitet kudo.
 Vihet re një përqëndrim më i madh kryesisht në
Ultësirën bregdetarë dhe në mënyrë të veçantë në
qytetet Skodra, Lis, Dyrrah, Aulona, Buthrot. Këto ishin
qendrat kryesore dhe portet më të rëndësishme të
kohës për këtë provincë.
 Monedha e kësaj kohe gjenden edhe në gjithë krahinat
e brendshme të territorit tonë si: Pogradec, Korçë,
Krujë, Dajt etj. si dhe në qendërbanime të vogla të
fortifikuara apo kështjella në zona të thella malore.
 Në disa krahina të brendshme malore nuk janë gjetur,
tani për tani monedha bizantine.

49.  Monedhat bizantine të zbuluara në
territorin e Shqipërisë janë kataloguar
në disa faza:
 Në fazën e parë bëjnë pjesë monedhat
që nisin me Anastasi I (Follis me
shenjën M me vlerën 40 nummi)
 Faza e dytë i përket perandorit Justini-
n II
 Faza e tretë perandorit Justinianin I.
Vendin kryesor e zënë monedhat e
prera nga Justiniani I pasi janë zbuluar
në një numër më të madh në raport
me ato të dy perandorëve të tjerë.

53. FALEMINDERIT
…#MesueseAurela…