1. Universiteti
Aleksandër Moisiu
Departamenti :Shkenca Politike-Juridike
Dega:Histori
Lënda: Trashëgimi kulturore Shqipëtare
Tema: Preza një kala e vjetër e ruajtur dhe sot.
Punoi: Algita MESITI Pranoi:Prof.Afrim HOTI
4. Bejlerët dhe Agallarët
Preza ka pasur mjaft bejlerë dhe agallarë, të cilët sipas gojëdhënave i kishin
shtëpitë brenda në kala e më pas me shtimin e popullsisë i krijuan varoshet
(lagjet jashtë mureve të kalasë), tregon xha Kasemi, edhe pse të dhëna e
dokumente historike pretendojnë se për shkak të hapësirës së vogël të kalasë
mund të mos ketë pasur banim në të.
Ndër beljerët më të njohur kanë qenë: Adem Beu, i cili ndërtoi një xhami tjetër,
dhe sipas imam Kasemit, ishte besimtar i devotshëm. Të tjerë bejlerë kanë qenë
Isa Beu, Xhafer Beu, etj., ata kishin mbiemra të ndryshëm si: Kalaja e Preza, po
për shkak të pozitës që kishin, njerëzit i njihnin dhe i thërrisnin me mbiemrin
Beu. Roli i tyre ka qenë shumë i rëndësishëm pasi ishin ata që pothuajse
administronin fshatin. Ata punësonin fshatarët për të punuar tokat e tyre kundrejt
një pagese, duke ulur kështu nivelin e varfërisë. Kjo traditë e punësimit vazhdon
edhe sot e kësaj dite, ku fermerët apo të pasurit e zonës punësojnë fshatarët nëpër
bizneset e tyre, duke bërë që qarkullimi i të ardhurave të mbesë brenda zonës.
5. Rëndësia e Prezës
Komuna Prezë sot, është e ndarë në shtatë fshatra me një popullsi prej rreth 7 mijë
banorësh, e gjitha myslimane. Në Prezë për ditë xhumaje (të premte) bëhej një pazar i
madh, njerëzit vinin nga ana e anës për të tregtuar mallrat e tyre aty. Atë ditë Preza bëhej
e zhurmshme, pasi pazari kishte rreth 36 dyqane që gumëzhinin nga tregtarët dhe
blerësit.
Për Prezën ka shkruar Marin Barleti, por edhe shumë autorë të tjerë të shquar. Shtjefën
Gjeçovi ka shkruar një novelë mbi vlerat e Prezës, ku e cilëson atë si vatër të
rëndësishme kulture dhe emancipimi.
Preza ka qenë një qendër e rëndësishme që kishte nën varësi rreth 33 fshatra dhe ka pasur
një ndikim të madh në zonën përreth, duke u kthyer në pararojë e gjithë zonës për
zhvillimin e arsimit, kulturës. Sipas historianëve edhe pas mëvetësimit të Shqipërisë nga
Perandoria Osmane, aty zhvillohej mësim përveçse në shqip edhe në gjuhën arabe e
turke. “Shkolla shqipe u hap në shtator 1913 dhe u mbyll për disa muaj dhe u rihap më
1914. Ajo ishte ndër të parat shkolla shqipe me një ndjeshmëri të madhe ndaj kulturës”,
tregojnë historianët.
Gjatë gjithë periudhave, nga koha Iliro-Romake e deri në Luftën e Dytë Borërore, ky
vend është lakmuar e pushtuar nga të huajt. Sipas dokumenteve dhe dëshmive historike,
Preza ka qenë në formën e një qyteze. Thuhet që vitin 1912 dhe deri në vitin 1920
qeverisja e vendit bëhej nga pleqësia, ku qeveriste kryeplaku së bashku me katër
kryetarët e lagjeve. Ndërsa duke filluar nga viti 1921 dhe në vazhdim, qeverisja e vendit
mori atributet e një forme më të organizuar, duke u ngritur kështu komuna e parë.
6.
7. E dyta, Në të gjithë shkrimet e ndryshme të autorëve më të
shquar vendas dhe të huaj që nga mesi i shekullit XV deri
në fillim të viteve '30 të shekullit XX, Preza - Qendër
karakterizohet si qytet ose si qytezë. Në librin "Historia e
Skënderbeut" të shkruar latinisht nga humanisti i madh
shqiptar Marin Barleti dhe të botuar në Romë ndërmjet
viteve 1508-1510 Preza karakterizohet si qytezë e
parthinëve. Në këtë vepër për Prezën, ndër të tjera
theksohet: "Pa dyshim këtu shumë gjëra më thonë të
parashtroj diçka për zanafillën dhe fatmirësinë e lashtë të
kësaj qyteze dhe në radhë të parë fakti që ajo është e
përmendur edhe për veprat e shkrimtarëve, gjë që nuk është
e panjohur, as u shpëton brezave të mëpasëm.
Përpara luftërave civile të Cezarit dhe Pompeit (vitet 49-45
p.e.r.), kjo qytezë zinte një vend mjaft të nderuar në
krahinë; vetë gërmadhat e saj dhe vetë gjurmët e sendeve të
veçanta lejojnë të shikosh dhe vlejnë të parafytyrosh qartë
shkëlqimin e gjendjes së dikurshme dhe bujarinë e lashtë të
vendit. Thonë se e pushtoi dhe e shkatërroi Cezari, kur
mbante të rrethuar në qytetin e Durrësit, Pompein dhe
Senatin romak. Dhe mbeti përgjithmonë i sheshuar në atë
gjendje gërmadhe dhe as u dukën më pas ndonjëherë
gjurmë rindërtimi, përveç atyre që zelli i banorëve ripërtëriu
për nevojat e veta të ndryshme"
8. E treta. Sociologët që kanë trajtuar me përparësi
çështjet socialkulturore të urbanizimit si Toine,
Wirth, Park etj., kanë argumentuar se mënyra e
jetesës e qytetit ndikon në mënyrë të ndjeshme
mënyrën e jetesë së banorëve të fshatrave
përreth. Mjaft fakte provojnë se në rrjedhën e
shumë shekujve Preza, si të thuash, e ka ushtruar
një funksion të tillë ndikues, emancipues për
fshatarët që banonin në të gjithë krahinën e më
gjerë. Fshatarët për shumë kohë e quanin Prezën
shehër dhe banorët e Prezës shehërli, fjalë
turqishte që përkthehen përkatësisht qytet dhe
qytetar.
Në rrafshin arsimor, kulturor Preza ka qenë
gjithnjë më e përparuara se fshatrat që shtrihen
rrotull saj. Sidomos gjatë shekujve XVI-XIX,
ndërkohë që në shumë krahina të Shqipërisë nuk
kishte asnjë formë të organizuar të shkollimit, në
Prezë kanë funksionuar pothuajse gjithnjë
shkolla të orientimit fetar. Nga të parat shkolla
shqipe që u hapën pak muaj pas shpalljes së
Pavarësisë më 1912, ka qenë edhe shkolla e
Prezës.
9. E katërta, Sikurse edhe në vende të tjera europianoperëndimore,
edhe në Shqipëri ka dallime të konsiderueshme në formimin
shpirtëror të banorëve të qyteteve dhe të atyre të fshatrave. Modelimi
psikologjik i banorëve të Prezës plotësonte të gjitha parametrat për
t'u karakterizuar si modelim urban. Ndër të tjera, banorët e Prezës
dallohen për tolerancën, që shpërfaqet në të gjithë aspektet e
veprimtarinë e të mënyrës së tyre të jetesës, në marrëdhëniet
ndërmjet grupimeve sociale dhe në marrëdhëniet ndërindividuale
ndërmjet banorëve me përkatësi subkulturore, fetare e politike të
ndryshme. Tradicionalisht dhe në ditët tona ndër banorët e Prezës, jo
vetëm nuk ka pasur konflikte për çështje fetare, por ata i
frekuentojnë rregullisht, pa kurrfarë paragjykimi fetar, vendet e
shenjta myslimane e të krishtera, pavarësisht nga përkatësia e tyre
fetare.
Që nga shpallja e pavarësisë së Shqipërisë (nëntor 1912) deri në ditët
tona herë pas here zhvillimet politike janë karakterizuar nga
intoleranca e konfliktualiteti i skajshëm. Veçanërisht gjatë Luftës së
Dytë Botërore e më pas konfliktet për çështje politike në shoqërinë
shqiptare u agravuan më shumë. Edhe në këto vite tensionesh
politike, banorët e Prezës ofruan modelet më humane të tolerancës e
të mirëkuptimit. Të inkuadruar në formacionet politike kryesore që
vepronin gjatë Luftës së Dytë Botërore si Partia Komuniste, Balli
Kombëtar dhe veçanërisht Legaliteti, banorët e Prezës nuk u
konfliktuan ashpër, nuk u vranë me njëri-tjetrin, siç ka ndodhur në
shumë qytete e krahina të Shqipërisë. Nëpërmjet tolerancës së
admirueshme banorët e Prezës arritën të amortizojnë ndjeshëm
rrjedhojat shkatërrimtare të luftës së klasave që u imponua nga
strukturat partiako-shtetërore të regjimit totalitar socialist në vitet
1945-1990.
10. 1) Kalaja e Prezes ishte nje kala me rendesi te madhe ne mesjeten e mesme. Kjo
duket qarte nga pozicioni ku ishte vendosur kjo kala dhe rindertimi disa here i saj.
2) Teknika e ndertimit te saj ishte me gure te latuar dhe forma te rregullta
gjeometrike, cka do te thote se teknika e ndertimit kishte perparuar shume nga nje
periudhe ne tjetren dhe fortifikimet ishin me te qendrueshme se me pare. Kjo
vertetohet nga gjendja mjaft e mire e kalase ne ditet e sotme.
3) Prania e ullishteve na jep informacione rreth ekonomise se Prezes, ku ulliri ishte
kultura kryesore, dhe kjo vihet ne dukje nga prania e shumte e ullishteve
shumevjecare te Prezes.
4) Ekonomia e zones rreth Prezes karakterizohet nga zhvillimi i kulturave te
ndryshme bujqesore dhe zhvillimi i blegtorise.
5) Duke qene afer me Aeroportin ‘’Nene Tereza’’ kjo kala terheq cdo vit dhe me
shume turiste te huaj dhe shqiptare, duke u kthyer ne kete menyre ne nje nga
vendet me rendesi te madhe kulturore ne vend.
6) Nese me pare kjo kala ishte nje zone e lakmuar nga te huajt per ta pushtuar, sot
eshte nje zone e lakmuar nga te huajt per tu vizituar.
7) Preza ne vitet e ardhme do te rritet shume ekonomikisht, dhe do te kete te njejten
rendesi qe kishte dikur, duke u kthyer ne qendren me te rendesishme turistike &
kulturore ne vend.
