De bakermat van de democratie

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 7 februari 2017
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
De bakermat van de democratie
Meerdere
vensters
o.a.
 Paideia
 Aristoteles
 Levensbeschouwing en democratie
Tijdsperiode De klassieke Grieken (500-300 v.Chr.)
Eigentijdse
denkers
Ronald de Vries: Athene - directe democratie
Anton van Hooff: Pericles’ lofzang

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. De democratie in klassiek Athene
 ‘wie wil de vergadering toespreken? . . . . .’
3. Wat de canon over het klassieke Athene vertelt
 Socrates grondlegger van het humanisme
 Paideia de ontwikkeling tot volledig mens
 Aristoteles het beste uit onszelf halen
4. Wat de canon over het klassieke Athene niet vertelt
 Aristoteles Politica - welk politiek systeem is het best passend ?
5. De canon over democratie
 De canon Levensbeschouwing en politiek
 HV Eigentijds Humanisme
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
 alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters/thema’s
 doel
o geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
 ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
 HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme
1. de grondslag
o uitgangspunt is de waardigheid van mensen
o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens
2. maatschappelijk element
o een politiek-moreel streven
3. persoonlijk element
o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven
 Komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat

5. HV-Midden-Holland
5
De bakermat van de democratie - klassiek Athene
Lofzang van Perikles op de democratie in Athene (+ 430 v.Chr)
‘De regering is in handen van velen Perikles + 495-430
 en niet van enkelen daarom wordt zij een democratie genoemd.’
 ons politiek stelsel is geen kopie van de instellingen van onze buren
 onze wetten verzekeren gelijk recht aan allen bij geschillen
 openbare ambten kan elke sociale klasse vervullen
 armoede geen belemmering voor dienen van publieke zaak
Volksvergadering (+ 500-320 v.Chr.)
 het belangrijkste wetgevend orgaan
o bijna 200 jaar een directe democratie
o + 40x per jaar bijeen
 alle vrije volwassen mannen welkom
o + 6.000 burgers present van de + 30.000 burger op + 250.000 inwoners
 meerderheid: handwerklieden, handelaren en kleine boeren
 later: óók de laagste klasse, o.a. roeiers van schepen
 vanaf ca 400 v.Chr. presentiegeld (half dagloon )
 een platform van collectieve besluitvorming en verantwoordelijkheid

6. HV-Midden-Holland
6
Soevereiniteit bij het volk
Voorbereiding van de besluiten
De Raad van 500 raadsheren loting steen
 uit de 10 regio’s: elk 50 burgers (ouder dan 30 jaar)
 ter voorkoming van concentratie van macht
o bij loting
o maximaal 2 termijnen van één jaar per keer
o zijn géén vertegenwoordigers van hun regio
 alle burgers: regeren – geregeerd worden
 voorstellen
o voor de volksvergadering
 deze kon een voorstel bekrachtigen of wijzigen
 toezicht
o op ambtenaren
o op de financiën
 gedelegeerde bevoegdheden
o eenvoudige rechtspraak
 hoogste staatsorgaan bleef de Volksvergadering
 de Raad belangrijk voorbereidend werk

7. HV-Midden-Holland
7
Gelijk recht van spreken
"Wie wil de vergadering toespreken? . . . .”
De hoeksteen van de democratie
 iedere burger gelijk recht van spreken
o veel burgers maakte daar géén gebruik van
o wel noodzakelijk luisteren, alternatieven afwegen
 besluitvorming bij meerderheid - handopsteken
o niet makers maar gebruikers geven de beoordeling
Spreken was geen vrijblijvende zaak
 redenaar verantwoordelijkheid voor zijn voorstel
o klein aantal door sofisten opgeleide sprekers
o waardering voor gewone burger die het woord nam
o wantrouwen tegen redenaars die regelmatig het spreekgestoelte betraden
o onderscheiding voor het regelmatig doen van goede voorstellen
o zware straf als het voorstel in strijd met de bestaande wet was
 geen debat in de vorm van een dialoog
o applaus, ‘boe’-geroep, (hoon)gelach, wegfluiten
o de ideale spreker de ‘idioot’, de gewone man die in zijn eigen taal spreekt
 bijna 200 jaar een reëel bestaande volksvergadering-democratie

8. HV-Midden-Holland
8
Een economische revolutie vanaf de 8e eeuw
Athene verenigt op vreedzaam wijze Attica
Drie gebieden sluiten zich aaneen
 grote sociale verschillen - stad, kust, bergen
o groei kleine gemeenten
800-600 v.Chr.
 kooplieden verdringen de landadel
o producten wijn en olie
o lange kust koopvaardij
o geldeconomie ontwikkelt zich
 kleine boeren komen in moeilijkheden
o veel klassenhaat
 van oligarchie naar democratie
o lagere klassen worden betrokken bij bestuur
510 v.Chr.: begin van de Atheense democratie
 aristocraat Clisthenes: indeling op basis van 10 regio’s + onderverdelingen
o belangrijk: de 3 gebieden zijn altijd vertegenwoordigd in het bestuur
 ook nieuw: wetten spreek je met elkaar af

9. HV-Midden-Holland
9
Mogelijke kritiek
Kijken met de blik van het heden
 is een anachronisme met de brommer
De kritische jaren zestig en zeventig
 slavernij
 standenmaatschappij
 beperkt burgerrecht
 positie van vrouwen
 positie buitenlanders en minderheden
Een regering door het gepeupel
 is niet toepasbaar op grote schaal
 dat was een homogene samenleving
 heeft de lastige Socrates ter dood veroordeeld
 Daar tegenover staat
 ruimte voor afwijkende meningen veelheid aan filosofische scholen
 maatschappelijke kwesties in komedies en tragedies
 besluiten over oorlog/vrede/wetten werden breed gedragen
 iedereen kon op de hoogte zijn vóór er besluiten werden genomen

10. HV-Midden-Holland
10
Wat de canon vertelt over het klassieke Athene
‘Niets is ontzagwekkender dan de mens’
 kop boven het allereerste canonvenster: Paideia
Socrates – grondlegger van het humanisme (+ 470-400 v. Chr.)
 nadruk op: Socrates als de luis in de pels
o kritisch ten aanzien van elke autoriteit
o stelt vragen bij vanzelfsprekendheden
o zijn dialogische manier van denken
Paideia – democratisering van de opvoeding
 in de open samenleving van Athene veel behoefte aan kennis
o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur
o onderwijs in welsprekendheid voor de volksvergadering
 vanaf 4e
eeuw v.Chr.: de vorming en ontwikkeling tot volledig mens
o maakt emancipatie mogelijk
o óók voor de lagere bevolkingsgroepen
 De canon legt het accent op de (nieuwe) visie op de mens
 het persoonlijke element de mogelijke ontwikkeling tot volledig mens
 de maatschappelijke context komt aan de orde
 de politieke filosofie komt niet aan de orde

11. HV-Midden-Holland
11
De canon over Aristoteles(380-320 v.Chr.)
Het beste uit onszelf halen Ethica Nicomachea
De canon vertelt
 over zijn deugdethiek
o het streven van mensen is nogal ongeordend
o vaak naar teveel, soms naar te weinig
 deugden sturen je naar het juiste midden
 over het optimaal te functioneren
o mensen vinden voldoening in hun bekwaamheden
o meer voldoening als het vermogen meer wordt verwezenlijkt
De canon vertelt niet over zijn politieke filosofie
 de laatste paragraaf van de Ethica Nicomachea
o het uiteindelijke doel van menselijk handelen is geluk
 dat vindt de mens in het optimaal functioneren
o MAAR: kennis is niet voldoende
 de massa is niet gevoelig voor argumenten
 met welke wetten kan je jeugd opvoeden tot het ontwikkelen van goede gewoonten ?
 Welke type politiek systeem is de beste voor burgers
 om optimaal te kunnen functioneren ?

12. HV-Midden-Holland
12
De Politica van Aristoteles
Thema’s uit de Politika (+ 340 v.Chr.) Politica
Van huishouden via dorp naar polis
 pas in een polis kan de mens zich volledig ontwikkelen
o het huishouden is voor de dagelijkse behoeften
o het dorp kan niet zelfvoorzienend zijn
o de polis combineert alle functies
 de mens is een gemeenschapswezen
o kan met taal aangeven wat nuttig en schadelijk is
 heeft een zin voor wat rechtmatig en onrechtmatig is
o het gemeenschappelijk accepteren van waarden brengt de polis tot stand
Slavernij
 een levend wezen bestaat uit een lichaam en een ziel
o de ziel is van nature het regerende deel
 er zijn mensen die niet verder komen dan het gebruik van hun lichaam
o dan is het het beste dat de heer het redelijk bestanddeel aanvult
o alleen dan is gezag over slaven natuurlijk
 ECHTER: slaven die in een oorlog veroverd zijn zijn slaaf onder dwang
 Géén recht van de sterkste als bron voor gezag

13. HV-Midden-Holland
13
Politiek gezag
Gezag over vrijen en gelijken
 vrijheid is basisprincipe een mens kan leven zoals hij zelf wil
 Aristoteles onderzoekt: wat geeft aanspraak op politiek gezag ?
Wat is dat staatsburger zijn ?
 verschillende staatsvormen stellen verschillende voorwaarden
o A. heeft ruim 150 staatsvormen verzameld
 de meest wezenlijke karakteristiek van een staatsburger
o mogen deelnemen aan bestuurlijke en gerechtelijke beslissingen
o mogen vervullen van bestuursambten
o met de taak bijdrage leveren aan het behoud van de gemeenschap
 dit komt vooral voor in een democratie
Zijn er vereisten ?
 voor een goed burger ALLEEN: zich inzetten voor het behoud van de gemeenschap
 voor een goed bestuurder JA: capaciteit om te regeren en geregeerd te worden
o opvoeding tot een goed en verstandig mens noodzakelijk
 en handwerkslieden ?
o de beste functionerende polis zal alleen hen die vrijgesteld zijn van arbeid
noodzakelijk voor hun levensbehoefte tot burger maken

14. HV-Midden-Holland
14
Kritisch over democratie
Het belang van de gemeenschap
Classificatie van staatsvormen op een continuüm
één enkelen velen
gericht op
belang
gemeenschap
Monarchie
= alleen
heerschappij
Aristocratie
= een beperkt aantal
van de ‘besten’
Politeia of
burgergemeenschap
= een meerderheid
ontaard
gericht op
deel belang
Tirannie
het belang
van de heerser
Oligarchie
het belang
van de rijken
Democratie
het belang van
onbemiddelden
 ontaardingen als niet het algemeen belang het doel is
Aristoteles
 vóór politeia alleen het bevolkingsdeel dat de staat verdedigt
 tégen democratie onbemiddelden hebben geen tijd voor ontwikkeling
 Voorkeur voor de meerderheid t.o.v. beperkt aantal besten
 een meerderheid kan beter zijn dan de aristocratische elite
 de veelheid wordt een eenheid
 ieder beoordeelt een deel - gezamenlijk het geheel

15. HV-Midden-Holland
15
Soevereiniteit van het volk
Voor- en nadelen
Het volk toelaten tot de hoogste staatsambten ?
 toelaten: heeft het risico van fouten
o door gebrek aan rechtvaardigheid en inzicht
 niet toelaten: leidt tot onvrede
o door uitsluiten van eervolle posities
Aristoteles
 laat hen deel hebben aan
o beraadslagingen, rechtspraak en het kiezen van bestuurders
 men kan dit ongerijmd vinden
o omdat: beslissen en kiezen deskundigheid vereist
 maar: niet het individuele lid oefent gezag uit
 wel: het volk als geheel
 bovendien
o het gezamenlijk vermogen van het volk is groter dan van een kleine groep
 Bestuursambten
 toewijzen op grond van verdienste

16. HV-Midden-Holland
16
De best mogelijke staatsvorm
De politeia
Het midden tussen democratie en oligarchie
 elke samenleving kent drie klassen
o de heel rijken, de armen, de middenklasse
 bovenmatig rijk
o hebben de neiging tot machtsmisbruik
o laten zich niet door anderen leiden
 mensen met een overmatig tekort
o zijn al te nederig, kunnen alleen
gehoorzamen
 middelmatig bezit is het beste
o deze laat zich het gemakkelijkst door de rede besturen
o zij azen niet op het bezit van anderen (. . . !?)
Een gemeenschap berust op vriendschap
 een samenleving wil zoveel mogelijk bestaan uit gelijken
 De beste politieke gemeenschap is gegrond op de middenklasse
 democratieën met een grote middenklasse zijn stabieler

17. HV-Midden-Holland
17
 elke staatsvorm verschilt naar samenstelling van zijn bevolking
Individueel welbevinden en de polis
Aristoteles - gericht op het haalbare
De beste staatsvorm Aristoteles –de realist
 moet die zijn waarbij elk individu zich het beste kan ontplooien
 drie noodzakelijke voorwaarden
o materieel, lichamelijk en geestelijk welzijn
De taak van een goede wetgever
 hoe kan de gemeenschap deel hebben aan een goed leven ?
o zijn vraag aan het eind van de Ethica Nicomachea
o dat is het voor deze staat bereikbare welbevinden
De staat
 moet gericht zijn op de ontplooiing van haar burgers
op materieel en cultureel gebied
 is niet gericht op oorlog of overheersing
 burgers moeten tijd hebben voor politieke activiteiten
 Een gemeenschap welke deugt
 berust niet op toeval

18. HV-Midden-Holland
18
 berust op kennis en weloverwogen keuze
 sommige dingen leert de mens door gewenning, andere door opvoeding
Aristoteles conclusie in de Politica
Opvoeding
Regeerders / geregeerden
 moet de opvoeding zich richten naar dit onderscheid?
o NEE: burgers regeren en worden geregeerd
De wetgever moet zich bedenken op welk doel het leven gericht is
 iedereen kent de tweedeling naar leeftijd
o op jonge leeftijd wordt je geregeerd, op oudere leeftijd regeer je
 andere belangrijke tweedelingen
o werk staat in dienst van vrije tijd
o oorlog in dienst van vrede (A. wijst Plato’s bewondering voor Sparta af)
o nuttig zaken in dienst van edele zaken
 EN: rede en verstand zijn einddoel van onze natuurlijke ontwikkeling
Wat opvoeding moet inhouden is omstreden
 de gangbare opvoeding geeft een verwarrend beeld
o gericht op - nuttige dingen of op voortreffelijkheid ?

19. HV-Midden-Holland
19
o gericht op - verstand of op karakter ?
 Er is geen overeenstemming over wat leidt tot voortreffelijkheid
De canon over Paideia
Venster: Paideia – opvoeding tot volledig mens (5e
-4e
eeuw v.Chr.)
Griekse opvoeding vóór 500 v.Chr.
 sport, muziek en toneel
o karaktervorming door trainen van vaardigheden
 verhalen over de mens en zijn noodlot
o tragedies, komedies, mythen en sagen
 gericht op de aristocratie
Het democratiseren van kennis
 de opkomst van Athene als stadstaat (5e
eeuw voor Chr. )
o behoefte aan informatie en kennis op allerlei gebied
 wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis en architectuur
 democratie
o ook minder bevoorrechte bevolkingsgroepen  welsprekendheid - sofisten
 karaktervorming door ontwikkelen van kennis én beschaving

20. HV-Midden-Holland
20
 Een breed beschaving- en vormingsideaal
 Isocrates (+ 435-340): rhetoren school
 met Griekse cultuur en literatuur
De canon zegt niet zoveel over democratie
Wel het venster: levensbeschouwing en politiek
Een tussenweg: niet scheiden – wel onderscheiden
 levensbeschouwing
o hoe moeten we de wereld begrijpen ?
 politiek
o hoe moeten we de samenleving organiseren ?
Standpunt van humanisten
 overheid en geestelijke genootschappen mogen niet op elkaars stoel gaan zitten
o levensbeschouwelijke principes niet aan anderen opleggen
 basisrechten van de Verlichting: vrijheid, gelijkheid, solidariteit
o zelfbeschikking  geen dictatuur van de meerderheid
o rechtvaardigheid  voor ieder individu
 Probleem: de weg waarlangs

21. HV-Midden-Holland
21
 liberale en sociaal-democratische humanisten
o met elkaar eens over te bereiken doelen
o verschillen van mening over de weg waarlangs
Eigentijds Humanisme
Humanistisch Verbond
Humanisme is een politiek-moreel streven
 humanisten streven een humane samenleving na
o gebaseerd op menselijke waardigheid
 dit streven komt het best tot zijn recht
in een democratische rechtsstaat
o en vraagt de actieve inzet van burgers
De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens
 een belangrijke morele en politieke leidraad
o een menswaardig leven voor ieder individu
o de mensenrechten bevorderen
Humanisme
 individuele vrijheid kan en moet samengaan met
o sociale verantwoordelijkheid

22. HV-Midden-Holland
22
o de zorg voor anderen
o en verantwoordelijkheid voor de natuurlijke wereld
 PdW: géén blauwdruk - wel een toetsingskader
De hamvraag
Brengt de Griekse volksdemocratie mijn denken verder ?
Voor discussie
N.a.v.: de directe democratie
o wilt u bij loting een jaarlang deelnemen aan een stadsbestuur of juryrechtbank ?
o moeten we naar een ondergrens in deskundigheid
 om te kiezen
 om gekozen te kunnen worden ?
o mag een spreker die voorstellen doet in strijd met de grondwet blijven?
N.a.v.: Aristoteles
o is de mening van de meerderheid beter dan die van goede deskundigen ?
o is de beste politieke gemeenschap gegrond op de middenklasse ?
o moet de overheid zich bemoeien met de opvoeding tot goed staatsburger ?
N.a.v.: paideia
o is ontwikkelen in welsprekendheid hét fundament onder de democratie ?

23. HV-Midden-Holland
23
N.a.v.: politiek
o kunnen we uit de voeten met alleen een humanistisch toetsingskader ?
 Wat spreekt u aan ?
Tot slot
Dank voor uw komst
en uw inbreng
volgende Humanistische Canon
dinsdag 7 maart 2017
Thomas More - Utopia

24. HV-Midden-Holland
24
pdw/februari 2017