1. Review Article
ความคงตัวของเภสัชภัณฑและการเก็บรักษา
นัยนา สันติยานนท*
กลุมวิชาเภสัชกรรมคลินิก คณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ
Corresponding author: naiyanap@swu.ac.th
§
Thai Pharm Health Sci J 2008;3(1):180-187
บทนํา
§ผูปวยและญาติของผูปวยจํานวนไมนอยมีค วามเขาใจวา
 รา นยาใกล บาน มีเ พี ยงร อยละ 6 ของกลุ ม ตัว อยา งที่ไ ปพบ
การเก็บยาทุกชนิดไวในตูเย็นจะทําใหสามารถเก็บไวไดนาน แพทยที่โรงพยาบาลเมื่อ รูสึกไมสบาย และกลุม ตัวอยางที่ไ ป
ขึ้น โดยเฉพาะยาน้ําที่ใชในเด็ก จากการเก็บขอมูลการศึกษา ซื้อยาที่รานยาดว ยตนเองถึงรอยละ 70 ปรึ กษาเภสัชกร แต
นํารองในเรื่อง “การเก็บรักษายาที่ใชในเด็ก” ของผูนิพนธเอง กลุมตัวอยางสวนใหญไมใสใจการเก็บรักษายา ซึ่งวิธีการเก็บ
(อยูในระหวางการดําเนินการวิจัย) โดยใชแบบสอบถาม ถาม รักษายาที่ ผิดวิ ธีและไม เหมาะสมเป นอีก หนทางหนึ่งที่ ทําให
ผู ป ว ยหรื อ ญาติ ที่ ดู แ ลการใช ย าของเด็ ก ที่ ไ ด รั บ ยาจาก อายุ ข องยาสั้ น ลง การเก็ บ รั ก ษายาที่ ถู ก ต อ งจะช ว ยรั ก ษา
โรงพยาบาล จํานวน 30 คน พบวา ผูตอบแบบสอบถามสวน คุณภาพของยา และชวยใหผูที่รับประทานยานั้นปลอดภัยและ
ใหญนํายาที่ไดรับจากโรงพยาบาลเก็บไวในตูเย็น โดยยาสวน ไมกอใหเกิด ผลขา งเคียง จากการศึกษาพฤติก รรมการเก็ บ
ใหญ ที่ เ ด็ก ได รั บคือ ยาลดไข ชนิ ดน้ํ า เชื่ อมมี ตั ว ยาสํ า คั ญ คื อ รักษายาสามัญประจําบานของกลุมตัวอยางกลุมนี้ พบวารอย
พาราเซตามอล นอกจากนี้ยังพบวา การนํายาเก็บในตูเย็นนั้น ละ 41 ของกลุ ม ตัว อย างเก็บยาไว ใ นตู ย าที่แ ยกเป น สัด ส ว น
สวนใหญจ ะเก็บที่ฝ าเป ด-ป ดตู เย็ น และผูต อบแบบสอบถาม และอี ก ร อ ยละ 17 เก็ บ ยาไว ใ นกล อ งใส ย าหรื อ กระเป า ยา
สวนใหญตอบวายังไมสามารถระบุเวลาที่เก็บไวไดโดยบอกวา โดยเฉพาะ แตมีกลุมตัวอยางอีกกวารอยละ 27 ไมมีที่เก็บยาที่
อาจจะเก็บไวจนถึงวันหมดอายุ ผูตอบแบบสอบถามบางสวน แน น อน และ ร อ ยละ 15 เก็ บ ยาในลิ้ น ชั ก ตามตู ต า ง ๆ
ตอบวา จะเก็บไวไมเกิน 2 เดือน จากการเก็บรวบรวมขอมูล ผลการวิจัยนี้ ชี้ใหเห็นวาผูบริโภคไมไดใหความสําคัญและใสใจ
เบื้อ งต นนี้ ทําใหท ราบว า ผู ที่ดู แลการใช ยาในเด็ก นั้น ยังขาด ตอการเก็บรักษายาเทาที่ควร ดังจะเห็นไดจากรอยละ 58 ของ
ความรูเรื่องการเก็บรักษายาโดยเฉพาะยาน้ํา ซึ่งจากขอมูลนี้ กลุมตัวอยาง ที่มีตูย าหรือกลองใสยาที่แ ยกเปนสัดสวน แต มี
อาจจะเป น แนวทางให เ ภสั ช กรมี บ ทบาทในการให ข อ มู ล เพียงรอยละ 30 เทานั้น ที่มีการจัดหมวดหมูตามประเภทของ
เพิ่มเติมในเรื่องนี้ใหกับผูปวยหรือผูที่ดูแลผูปวย เพื่อใหผูปวย ยา (ยาภายในและยาภายนอก) และร อ ยละ 11 ของกลุ ม
ใชยาไดปลอดภัยและมีประสิทธิภาพมากขึ้น ตัวอยางเทานั้นที่จัดแยกตามสรรพคุณของยา ในขณะที่สว น
ใหญของกลุมตัวอยางที่มีตูยาหรือกลองใสยาโดยเฉพาะ (รอย
พฤติกรรมการบริโภคยาของผูปวย ละ 59) ไมมีการจัดแยกประเภทของยาอยางเปนหมวดหมู ซึ่ง
ผลการศึกษาโดยบริษัท ฟารอีสท ดีดีบี จํากัด (มหาชน)1 อาจกลา วได วา ผูบริโ ภคยั งไมค อยใสใ จกั บการเก็บรัก ษายา
ซึ่งเปนการศึกษาทัศนคติและพฤติกรรมของผูบริโภคตอการใช สามั ญประจํา บา นเทา ที่ค วร อย างไรก็ต ามการที่ ประชาชน
ยาสามั ญประจํ าบา น โดยได ทํา การสํา รวจผูบริโ ภคชายและ ยังคงปรึ กษาเรื่ อ งยากั บเภสั ชกรกว า 70% เป นโอกาสดี ที่
หญิงที่มีอายุระหวาง 15 - 30 ป จํานวน 200 คน ในเขต เภสัชกรจะให ข อมู ลการเก็ บรัก ษายาที่ถู กต อ งกั บประชาชน
กรุงเทพมหานคร และไดสัมภาษณแพทยและเภสัชกรเกี่ยวกับ หรื อ ผู ป ว ย เพื่ อ ให ก ารใช ย ามี ค วามปลอดภั ย และเกิ ด
การเก็บรักษายาสามัญประจําบานพบวา รอยละ 81 ของกลุม ประสิทธิภาพสูงสุด
ตัวอยางบรรเทาอาการเจ็บปวยของตัวเองดวยการซื้อยาจาก
§
13th year of Srinakharinwirot Journal of Pharmaceutical Science
180 Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008

2. ความคงตัวของเภสัชภัณฑ2-10 กายภาพของสวนประกอบตาง ๆ ในตํารับ ที่ไมเกี่ยวของกับ
ความคงตัว ของยาหรื อเภสั ชภั ณ ฑมี ค วามสํา คั ญในทุ ก การเปลี่ยนแปลงของตัวยาสําคัญ
ขบวนการที่เ กี่ย วขอ งกับยา เริ่ มตั้งแตข บวนการผลิ ต จนถึ ง 4. การเปลี่ยนแปลงทางกายภาพของตํารับ เชน ยาเม็ด
สภาวะการเก็บรักษายาในโรงงานที่ทําการผลิต ในรถที่ขนสง เปลี่ ย นสี ครี ม เกิ ด การแยกชั้ น ยาน้ํ า แขวนตะกอนเกิ ด การ
ในร านยา และในบ านของผู บริโ ภค เนื่ องจากยาที่ไ ดผลทาง ตกตะกอนและแขวนลอยไมได อีกเมื่อ เขยา ทําใหผู ปวยไม มี
เภสัชวิท ยาจะต องมีปริ มาณของยา ณ ตําแหนงเปา หมายใน ความมั่นใจในเภสัชภัณฑ แมวาประสิทธิภาพในการรักษาของ
ความเข ม ข น ที่ เ หมาะสม ถ า การเก็ บ รั ก ษาเภสั ช ภั ณ ฑ ไ ม ยาจะไมเปลี่ยนไป
เหมาะสม ทํา ใหย าเกิด การสลายตั วมากกวา ที่ผู ผลิต คาดไว
จากการศึกษาวิจัย ก็จะทําใหผูปวยไดรับยานอยกวาที่คาดไว ปจจัยที่มีผลตอการสลายตัวของยา
สงผลใหปริมาณยาที่ตําแหนงเปาหมายต่ําเกินกวาที่จะไดผล ปจจัยหลายอยางมีผลตอความคงตัวของเภสัชภัณฑ รวม
ในการรักษา โดยเฉพาะในกรณีของโรคที่เปนอันตรายถึงชีวิต ตั้งแตตัวยาสําคัญ ปฏิกิริยาระหวางตัวยาสําคัญกับสารอื่น ๆ
การได รั บ ยาในขนาดที่ เ หมาะสมมี ค วามจํ า เป น อย า งยิ่ ง ในตํารับ ขบวนการผลิต รูปแบบยาเตรียม ภาชนะบรรจุ ฝาปด
บางครั้ ง สารที่ เ กิ ด จากการสลายตั ว ของยาอาจก อ ให เ กิ ด สภาวะแวดลอมทั้งในการขนสง ในการเก็บรักษาที่สถานที่จัด
อัน ตราย ในกรณี นี้ สภาวะในการเก็ บรั ก ษายาจึ งต อ งมี ก าร จําหน าย การเก็บรั กษาของผู ปวย และระยะเวลาตั้งแตผลิ ต
ควบคุมดูแลอยางดี จนถึงการใชผลิตภัณฑ
คําว า “ความคงตัวของเภสัชภัณ ฑ” สื่ อความหมายได 1. แสง
หลายอยาง ความหมายที่ใชกั นมากที่สุดคือ ความคงตัวทาง แสงอาจเรงใหยาสลายตัวเร็วขึ้นได การหลีกเลี่ยงแสงอาจ
เคมีของยาในตํารับ อยางไรก็ตามประสิทธิภาพของยาในเภสัช ทําโดยการใชภาชนะสีชาซึ่งสามารถลดรังสี UV ไดในปริมาณ
ภัณ ฑ ไม ไ ดขึ้ น อยูกั บปริ ม าณของตั ว ยาสํ า คัญ เท านั้ น แต ยั ง มาก แสงเรงการสลายตัวของยาในรูปแบบของแข็ งแตกตา ง
ขึ้นกับคุณสมบัติทางเภสัชกรรมอื่น ๆ ดวย เชน ความแข็งของ จากการเรงการสลายตัวของยาในรูปแบบสารละลาย เนื่องจาก
ยาเม็ด อัตราเร็วในการแตกตัว และอัตราการละลาย เปนตน แสงเรงการสลายตัวของยาในรูปแบบของแข็งเฉพาะที่ผิวนอก
ดั ง นั้ น การตรวจสอบความคงตั ว ของยาจึ ง ต อ งรวมการ ความลึกที่แสงจะผานเขาไปถูกจํากัดดวยการดูดซึมและการ
ตรวจสอบคุณสมบัติ อื่นดวย และสอดแทรกอยูในทุกขั้นตอน สะทอ นของแสง ปจ จัย ที่มี ผลกระทบตอ การสลายตั วของยา
ของการผลิ ต และจั ด จํ า หน า ยเภสั ชภั ณ ฑ ระดั บยาต่ํ า สุ ด ที่ เนื่ องจากแสง ได แ ก ขนาดและพื้น ผิ วของอนุ ภาคยา สีแ ละ
ยอมรับโดยทั่วไปคือ รอยละ 90 ของปริมาณยาที่กําหนดไว โครงสรางผลึกยา ความหนาของตัว อยาง และสวนประกอบ
ดังนั้นวันหมดอายุของยาจึงหมายถึงเวลาที่ยาเตรียมยังคงตัว อื่นๆ ในตํารับ
อยูเมื่อเก็บภายใตสภาวะที่กําหนด 2. ความชื้น
ความไมคงตัวของยาซึ่งจะนําไปสูการปฏิเสธเภสัชภัณฑ ความชื้นเปนปญหาหลักหนึ่งที่ทําใหยาในรูปของแข็งไม
มี 4 ลักษณะคือ คงตัว ความชื้นอาจจับหรือไมจับกับยาก็ได เฉพาะความชื้นที่
1. การสลายตั ว ทางเคมี ข องตั ว ยาสํ า คั ญ ซึ่ งจะทํ า ให ไมจับกั บยาที่ มีผลตอ การสลายตัว ของยาที่ตองการความชื้ น
ปริมาณยาในเภสัชภัณฑลดลงในกรณีของยาที่มี therapeutic นอกจากยาแลว สารอื่นในตํารับอาจเปนแหลงของความชื้นได
index แคบ เชน digoxin และ theophylline มีความสําคัญมาก เช น กั น เช น แป ง ข า วโพด เจลาติ น microcrystalline
ที่ ป ริ ม าณยาในเภสั ช ภั ณ ฑ จ ะต อ งมากพอ เพื่ อ ที่ จ ะไ ด cellulose, lactose hydrate, dicalcium phosphate
ผลการรักษาหลังจากที่ผูปวยไดรับเภสัชภัณฑนั้น dihydrate, sucrose, sorbitol และ magnesium stearate เปน
2. สารที่ เ กิ ด จากการสลายตั ว ของยามี พิ ษ มากกว า ยา ตน น้ําหรือความชื้น อาจเขา ทํา ปฏิกิ ริยาโดยตรงกับยา หรื อ
แม ว า การสลายตั ว ทางเคมี ข องยาจะไม ม ากนั ก เช น การ อาจกอใหเกิดชั้นของความชื้นซึ่งเอื้อตอการเกิดปฏิกิริยาในชั้น
สลายตัวของ tetracycline เปน epianhydrotetracycline และ ความชื้ น นี้ หรื อ ความชื้ น อาจมี ผ ลทั้ ง สองแบบ การเพิ่ ม
การสลายตัวของ p-aminosalicylic acid เปน m-aminophenol ความชื้น สัมพั ทธมั กเพิ่ มการสลายตัวของยาโดยเฉพาะยาที่
3. ค ว า มไ ม ค ง ตั วข อ ง ย า นํ าไ ป สู ก า รล ด ล ง ข อ ง เกิดปฏิกิริยาออกซิเดชันไดงาย นอกจากนี้การเพิ่มความชื้นยัง
bioavailability ซึ่งจะทําใหประสิทธิภาพการรักษาของยาลดลง อาจเร งขบวนการ aging โดยการทํ าปฏิกิริ ยากับสารอื่ นใน
มาก ป ญ หานี้ อ าจเกิ ด จากการเปลี่ ย นแปลงทางเคมี ห รื อ ตํารับ มีกรณีที่ความชื้นชวยลดการสลายตัวของยา แมจะพบ
ไดนอยมาก เชน กรณีของ ergocalciferol
Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008 181

3. 3. อุณหภูมิ excessive heat คือ อุณหภูมิสูงกวา 40 °C
ผูผลิตจะทํา การทดสอบความคงตั วของยาในสภาวะที่ มี protection from freezing ควรระบุในกรณีที่ภาชนะบรรจุ
สภาพรุนแรงกวาหรือเบากวาสภาพที่ยาตองสัมผัสจริงๆ เชน มีความเสี่ยงตอการแตก หรือยาเตรียมที่อาจสูญเสียความแรง
ที่อุณหภูมิ 40 °C / 75% relative humidity (RH) หรือเก็บใน หรือมีการทําลายลักษณะของยาเตรียม เมื่อเก็บในสภาวะแช
ตูเย็นอุณหภูมิ 2 – 8 °C เปนตน เพื่อเปนแนวทางในการ แข็ง
กํ า หนดสภาวะการเก็ บยาว า เก็ บได ที่ อุ ณ หภู มิ ห อ ง (room protection from moisture สภาวะความชื้นไมเกิน 60%
temperature) หรือในหองควบคุมอุณหภูมิ (controlled room RH
temperature) หรือในตูเย็น (refrigerator) ดังนั้นควรสังเกต ในกรณีที่ไมระบุสภาวะในการเก็บ สภาวะในการเก็บและ
ขอแนะนําในการเก็ บรักษาที่บงไวในเอกสารกํากับยาวาตอ ง แจกจายเภสั ชภัณ ฑควรปอ งกั นความชื้ น การแชแข็ ง และที่
เก็บในสภาวะใด โดยเฉพาะการเก็บในตูเย็น (ที่อุณหภูมิ 2-8 อุณหภูมิไมเกิน 40 °C
°C) ซึ่ ง ยาบางอย า งจะสลายตั ว ได เ ร็ ว มากถ า เก็ บ ไว ที่
อุณ หภูมิ ห อง เช น ยาหยอดตาคลอแรมเฟนิ คอล ถ า เก็ บใน สภาวะในการเก็บรักษายา
ตูเย็นอุณหภูมิ 2 - 8 °C จะคงตัวไดถึง 18 เดือน แตถาเก็บที่ การบรรจุ ย าในภาชนะที่ เ หมาะ สม และจั ด วางใน
อุณหภูมิหอง (18 - 25 °C) จะมีอายุไดแคประมาณ 4 เดือน สิ่งแวดลอมที่เหมาะสม จะชวยคงสภาพยาได การควบคุมและ
จัดเก็บเภสัชภัณฑที่ไมถูกตอง อาจทําใหยาสลายตัวมากกวาที่
เทานั้น หรือยาฉีดอินซูลิน ถาเก็บที่ 2 - 8 °C จะมีอายุไดถึง 2
คาดไว ซึ่งจะสงผลใหอ ายุการใชยาสั้นลง ซึ่งบริษัทผูผลิตยา
ป แตถาเก็บที่อุณหภูมิหองจะมีอายุไดแค 1 เดือน โดยเฉพาะ
เปนผูกําหนดสภาวะในการจัดเก็บยาที่เหมาะสม และตองระบุ
ยาฉี ด ต อ งเก็ บในสภาวะที่ แ นะนํ า อย า งเคร งครั ด เพราะถ า
ไวที่ ฉลากยา อยา งไรก็ต าม สภาวะการจัดเก็บยาที่ ดีไ มไ ด
ประสิท ธิ ภาพลดลงแล ว จะเปน อั นตรายต อ ผูปว ยเป นอย า ง
ยืน ยัน ว ายาจะมี ความคงตัว ตลอดไป ทั้ งนี้ย ามีอ ายุก ารใช ที่
มาก แตในบางกรณีการเก็บยาที่อุณหภูมิต่ํา เชน นําไปเก็บใน
จํากัด ไมควรเก็บเภสัชภัณฑเพื่อใชตลอดกาล เภสัชภัณฑทุก
ตู เ ย็ น ก็ จ ะมี ผ ลเสี ย เช น ยาน้ํ า จะเกิ ด การตกผลึ ก ของยาได
ชนิดควรระบุวันหมดอายุของยาไวที่ฉลากดวย
ปริมาณยาลดนอยลงเมื่อนําไปใช
ความหมายของสภาวะอุณหภูมิที่ระบุในเภสัชตํารับ วิ ธี ก ารเก็ บ รั ก ษายาและบทบาทของเภสั ช กรที่
freezer คือ สถานที่ที่มีการควบคุมอุณหภูมิไวระหวาง - เกี่ยวกับการเก็บรักษายาของผูปวย
20 °C ถึง -10 °C
คําแนะนําทั่วไป
cold คือ อุณหภูมิไมเกิน 8 °C
refrigerator คื อ สถานที่ เ ย็ น (cold) ที่ มี ก ารควบคุ ม 1. หลีกเลี่ยงการเก็บยาในที่แสงสวางสองถึง ควรเก็บยา
ในบริเวณที่เย็นและแหง เชน ในตูในหองครัวหรือในหองนอน
อุณหภูมิไวระหวาง 2 ถึง 8 °C
ในที่ที่เด็กหยิบยาไมได ไมควรเก็บยาในหองน้ํา ไมควรเก็บยา
cool คือ อุณหภูมิระหวาง 8 °C ถึง 15 °C ยาเตรียมที่ ในบริเ วณที่อุน และชื้ น และไมควรเก็บยาในตูเ ย็น ยกเวนยา
ระบุใหเก็บใน cool place อาจเก็บไวในตูเย็น ยกเวนกรณีที่มี
บางชนิดที่มีการระบุใหเก็บในตูเย็น
การระบุเปนอยางอื่น 2. ไม ค วรเก็ บยาต า งชนิ ด กั น รวมกั น ในภาชนะบรรจุ
room temperature คือ อุณหภูมิใ นสภาวะการทํ างาน เดียวกัน ควรเก็บยาในภาชนะบรรจุที่ไดรับมาจากบริษัทผูผลิต
ปกติ
(original container) หรือจากสถานพยาบาล ปดฝาใหสนิ ท
controlled room temperature คือ อุณหภูมิระหวาง 20 เมื่อไมไดใชยา ไมควรดึงฉลากยาออก เนื่องจากที่ฉลากยามี
°C ถึง 25 °C เมื่อนํามาคํานวณ mean kinetic temperature ขอมูลการใชยาและขอมูลที่จําเปน
จะไดไมเกิน 25 °C โดยอยูระหวาง 15 °C ถึง 30 °C ยา 3. เพื่อปองกันการผิดพลาด ไมควรใชยาในที่มืด ควรอาน
เตรี ยมที่ มีก ารระบุ ใหเ ก็บที่ controlled room temperature ฉลากกอนใชยาเสมอ และควรสังเกตวันหมดอายุของยาดวย
หรือเก็บที่อุณหภูมิไมเกิน 25 °C อาจเก็บใน cool place ก็ได 4. ในกรณี ที่แ พทย บอกให ผูปวยหยุด ใช ยา ผูปวยควร
นอกจากจะระบุเปนอยางอื่น ปรึกษาแพทยวาจะเก็บยาที่เหลือไวใชไดอีกหรือไม ถาไมได
warm คือ อุณหภูมิระหวาง 30 °C ถึง 40 °C ผูปว ยควรทิ้งยาไป ไม ควรใหย าที่ เหลือกั บคนอื่ น เนื่ องจาก
182 Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008

4. แพทยสั่งยานั้นเพื่อรักษาอาการปวยกับผูปวยเฉพาะราย ซึ่ง ตะกอนนั้ น ยาปฏิ ชี ว นะที่ มี ก ารใช กั น มากคื อ ยาในกลุ ม
อาจไมเหมาะที่จะใชรักษาผูอื่น penicillins เชน amoxicillin หลังผสมน้ําแลวสามารถเก็บไวได
ที่อุณหภูมิไมเกิน 25 °C หรือเก็บในตูเย็นชองธรรมดาแตควร
การเก็บรักษายาภายใตสภาวะที่กําหนด เก็บในตูเย็น ซึ่งยาจะยังมีความคงตัวที่ สามารถยอมรับไดใ น
สภาวะการเก็บยาที่แนะนํา มักระบุไว บนฉลาก โดยอาจ เวลา 14 วั น 14 ส วนยาปฏิ ชีว นะที่ มี ตั วยาสํ า คั ญ 2 ชนิ ด คื อ
กําหนดชวงอุณหภูมิ หรือสถานที่หรือเงื่อนไขในการเก็บเภสัช amoxicillin และ clavulanic acid นั้น พบวาหลังผสมน้ําแลว
ภัณฑ เชน “เก็บในตูเย็น” “เก็บที่อุณหภูมิหอง” เภสัชกรควร ควรเก็บในตูเย็นชองธรรมดา ตัวยาสําคัญจะยังมีความคงตัวที่
ปฏิบัติ ตามคํ าแนะนําเสริมดว ย เช น “เก็ บยาใหพนแสง” ถ า สามารถยอมรับไดใ นเวลา 7 วั น 15 ซึ่ งขอ มู ลนี้ สอดคลอ งกั บ
เภสั ชภั ณฑที่ ตอ งเก็บใหพ นแสงบรรจุใ นภาชนะใสหรื อโปร ง คําแนะนําในการเก็บรักษายาจากบริษัทผูผลิต นอกจากนี้ยังมี
แสงแล ว ใส ใ นกล อ งทึ บแสง เภสั ชกรและผู ปว ยไม ค วรแกะ ยาปฏิชีวนะกลุมอื่นๆ อีก เชน cephalosporins ที่ใชกันมาก
กลองทิ้งจนกวาจะใชยาหมดหรือทิ้งยา ถาไมระบุสภาวะในการ คือ cephalexin หลังผสมน้ําแลวควรเก็บในตูเย็นชองธรรมดา
เก็บอยางเฉพาะเจาะจง เภสัชกรและผูปวยควรเก็บเภสัชภัณฑ ซึ่งยาจะยังมีความคงตัวที่สามารถยอมรับไดในเวลา 14 วัน14
นั้นในอุณภูมิหอง (controlled room temperature, 20-25 °C) ซึ่ งข อ มู ล นี้ สอดคล อ งกั บคํ า แนะนํ า ในการเก็ บรั ก ษายาจาก
ควรหลีกเลี่ยงการเก็บเภสัชภัณฑในบริเวณที่รอน เย็น หรือมี บริษั ทผูผ ลิต สวนยาในกลุมนี้ ที่เป นรุน ใหม เช น cefdinir มี
แสงมากเกินไป หรือมีการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิมากเกินไป คํ า แนะนํ า จากบริ ษั ท ผู ผ ลิ ต ว า ผงยาที่ ยั ง ไม ผ สมน้ํ า เก็ บ ที่
หองควบคุมอุณหภูมิที่ 18 - 25 °C และหลังผสมน้ําแลวควร
เมื่อคํานึงถึงเรื่องอุณหภูมมีขอแนะนําดังนี้
ิ เก็บในตูเย็นชองธรรมดา (2 - 5 °C) จะสามารถเก็บไดไมเกิน
1. เภสัชภัณฑ หลายชนิดตอ งเก็บในที่เย็น โดยเฉพาะที่ 10 วัน นอกจากนี้ยังมีกลุมอื่นๆ ที่มักจะใชในเด็กที่มีประวัติแพ
อุณหภูมิ ต่ํากวา 15 °C เชน ยาเหน็ บที่ ตองหลอมละลายที่ ยาในกลุ ม penicillins คื อ กลุ ม macrolides เช น ยา
อุณหภูมิของรางกาย ยาเตรียมเหลานี้อาจเสียสภาพ ไดถาวาง erythromycin และ azithromycin มีคําแนะนําจากบริษัทผูผลิต
ไวในที่รอน ยาฉีดอินซูลินควรเก็บที่อุณหภูมิ 2 – 8 (หรือ 10) ว า สามารถเก็ บ ไว ที่ อุ ณ หภู มิ ไ ม เ กิ น 30 °C ได โดย
°C คือ ในตูเย็นแตไมใชชองแชแข็ง azithromycin หลั งผสมน้ํ า แล ว ก็สามารถเก็ บได ที่อุ ณ หภู มิ นี้
2. ยาปฏิชีวนะในรูปแบบยาน้ําแขวนตะกอน ผลิตภัณฑที่ เชนเดียวกัน
มีน้ํามันหอมระเหย และครีมบางชนิดตองเก็บในที่เย็น เมื่อคํานึงถึงเรื่องความชื้นมีขอแนะนําดังนี้ ยาในรูปแบบ
3. ย าที่ มี ไ ซรั บใ นป ริ ม าณ สู ง คว รห ลี ก เลี่ ยง กา ร ของแข็งควรปอ งกันความชื้ น ผลิตภัณ ฑเหล านี้ค วรบรรจุใ น
เปลี่ยนแปลงอุณหภูมิ ภาชนะที่ ปอ งกั น อากาศและความชื้ น ได และควรชี้ แ จงให
ผูปวยปด ฝาหลังจากใช ยา ยาผงที่แบ งบรรจุ ในกลอ งหรือห อ
และจากการเก็บขอมูลการศึกษานํารองในเรื่อง “การเก็บ กระดาษควรเก็บในที่แหง
รักษายาที่ใชในเด็ก” โดยใชแบบสอบถาม ถามผูปวยหรือญาติ เมื่อคํานึงถึงเรื่องแสงมีขอแนะนําดังนี้ ขวดสีชาใชปองกัน
ที่ดูแลการใชยาของเด็กที่ไดรับยาจากโรงพยาบาล จํานวน 30 ผลิตภัณฑที่ไวตอแสง การใสกลองชวยเพิ่มการปองกันแสงได
คน พบว า ผู ต อบแบบสอบถามส ว นใหญ นํ า ยาที่ ไ ด รั บจาก สารบางชนิดเชน paraldehyde ตองเก็บในที่มืดสนิท ภาชนะ
โรงพยาบาลเก็บไวในตูเย็น โดยยาสวนใหญที่เด็กไดรับคือ ยา บรรจุ ไ ม ค วรสั ม ผั สแสงอาทิ ต ย โ ดยตรงแม จ ะเป น ภาชนะ
ลดไ ข ช นิ ด น้ํ า เชื่ อ มมี ตั ว ยาสํ า คั ญ คื อ พาราเซตามอล ปองกันแสงก็ตาม
นอกจากนี้ยังพบวา การนํายาเก็บในตูเย็นนั้น สวนใหญจะเก็บ
ที่ฝาเปด-ปดตูเย็น ซึ่งในสวนของยาพาราเซตามอล ชนิดที่ใช การสังเกตความไมคงตัวของเภสัชภัณฑ
ในเด็กนั้นเปนที่ทราบกันดีวา สามารถเก็บไวที่อุณหภูมิหองได การสู ญ เสี ย ความแรงข องยามั ก มี ผ ลมาจากกา ร
หรือแมในเอกสารกํากับยาในบางชื่อการคาอาจจะระบุใหเก็บที่ เปลี่ ย นแปลง ทางเคมี ป ฏิ กิ ริ ย าที่ พ บบ อยที่ สุ ด ไ ด แ ก
อุณภูมิต่ํากวา 25 - 30 °C การเก็บในตูเย็นอาจมีผลตอคาการ hydrolysis, oxidation และ photolysis การเปลี่ยนแปลงทาง
ละลายของตัวยาสําคัญรวมทั้งอาจทําใหสารที่ใหรสหวานเกิด เคมีอาจมีผลมาจากปฏิกิริยาระหวางสารตาง ๆ ในผลิตภัณฑ
การตกผลึกได ทําใหรสชาติของยาเปลี่ยนไป 11-13 ในสวนของ หรือ พบบา งที่ เกิ ดจากปฏิกิ ริย าระหวา งสารในผลิต ภัณ ฑกั บ
ยาปฏิ ชี ว นะชนิ ด ผงหลั ง ผสมน้ํ า แล ว จะได เ ป น ยาน้ํ า แขวน ภาชนะบรรจุ การสูญเสียความแรงของยาอาจมีผลมาจากการ
Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008 183

5. ที่ยาซึมเขาสูหรือจับกับผิวของภาชนะบรรจุและจุกปด ในกรณี การปนเปอนดวยเชื้อจุลินทรีย ดังนั้นที่เปลือกของ soft gelatin
ที่ความแรงของยาเพิ่มขึ้น มัก มีสาเหตุจากการระเหยของตั ว capsule มักเติมสารกันบูดเพื่อปองกันการเจริญของเชื้อรา
ทําละลายหรือการซึมของสารออกจากภาชนะบรรจุและฝาปด
แมวาโดยทั่วไปแลวเภสัชกรหรือผูปวยไมสามารถตรวจสอบ 2. Uncoated tablets
การสลายตัวทางเคมีของยาได บางครั้งการสลายตัวทางเคมีที่ ยาเม็ดที่ คงตัวต องมีขนาด รูปร าง น้ําหนักและสีเหมือ น
เกิ ด ขึ้ น ในปริ ม าณมากส ง ผลให เ กิ ด การเปลี่ ย นแปลงทาง ตอนที่เริ่มผลิตตลอดอายุของยา นอกจากนี้ การแตกกระจาย
กายภาพได อย า งไรก็ ต าม การเปลี่ ย นแปลงทางกายภาพ ตัวและการละลายตองไมเปลี่ยนแปลงมากนัก ลักษณะความ
บางอย างอาจไมเ กี่ย วข องกับการเปลี่ย นแปลงทางเคมี เช น ไมคงตัวทางกายภาพของยาเม็ดที่ไมเคลือบ สังเกตไดจากผง
การเปลี่ยนสีหรือกลิ่น การตกตะกอน หรือสารละลายขุน การ ยาจํานวนมากหรือเศษเม็ดยาที่แตกหักออกมาจากเม็ดยาที่กน
เปลี่ยนแปลงเหลา นี้ ชี้ใ หเห็น ถึงปญ หาความไม คงตัว ของยา ภาชนะ รอยราวหรือรอยบิ่นที่ผิวเม็ดยา เม็ดยาบวม รอยดางที่
เภสัชกรควรตั้งสมมติฐ านวาเภสัชภัณฑที่มีการเปลี่ยนแปลง เม็ดยา เม็ดยาเปลี่ยนสี เม็ดยาเกาะติดกัน หรือผลึกที่เม็ดยา
ทางกายภาพที่ ไ ม มี ก ารอธิ บ ายไว ที่ ฉ ลาก อาจมี ก าร หรือที่ผนังของภาชนะบรรจุ
เปลี่ยนแปลงทางเคมีรวมดวย และไมควรจายยานั้นใหคนไข
การเจริญและหรือการปนเปอนของเชื้ออาจปรากฏในรูปของ 3. Coated tablets
การเปลี่ ย นแปลงทางกายภาพ นอกจากการเปลี่ ย นแปลง ลักษณะที่ไมคงตัวทางกายภาพคือ รอยราว รอยดาง ที่
ลัก ษณะทางกายภาพที่ เห็ นได อย างชัด เจน เชน สี หรื อกลิ่ น เม็ดยา สารที่ใชเคลือบเหนียว และเม็ดยาเกาะกันเปนกอน
เปลี่ ย น ซึ่ งบอกถึ งความไม ค งตั ว ของเภสั ชภั ณ ฑ แ ล ว การ
เปลี่ยนแปลงทางกายภาพที่พบไดบอยและบงบอกความไมคง 4. Dry powders และ granules
สภาพในเภสัชภัณฑรูปแบบตางๆ มีดังนี้ ผงยาแลเะแกรนูลที่ไมมีวัตถุประสงคที่จะผสมน้ํากอนใช
อาจเกาะกันเปนกอนแข็งหรือเปลี่ยนสี ทําใหไมเปนทียอมรับ
่
เภสัชภัณฑในรูปแบบของแข็ง
เภสั ช ภั ณ ฑ ใ นรู ป แบบของแข็ ง ควรเก็ บในบริ เ วณที่ มี 5. Powders และ granules
ความชื้ นต่ํ า ดั งนั้น จึ งควรเก็ บใน tight container หรื อ ใน เปนผงยาที่ตองผสมน้ําใหอยูในรูปของสารละลายหรือยา
ภาชนะบรรจุจากบริษัทผูผลิต สภาพที่มีไอน้ําหรือหยดน้ําหรือ น้ํ า แขวนตะกอนก อ นใช เภสั ช ภั ณ ฑ ใ นกลุ ม นี้ มั ก เป น ยา
ยาจับกันเปนกอนภายในภาชนะบรรจุแสดงถึงสภาพที่ไมดี ถา ปฏิชีวนะหรือวิตามินที่ไวตอความชื้นเปนพิเศษ เนื่องจากยา
เภสั ช กรสั งเกตเห็ น สารกั น ความชื้ น (desiccant) ภายใน เหลานี้จายในภาชนะที่ มาจากบริษั ทผูผลิต จึงมักไมมีปญหา
ภาชนะบรรจุจากบริษัทผูผลิตแสดงวาควรระมัดระวังความชื้น การปนเป อ นของความชื้ น อย า งไรก็ ต าม เภสั ชกรควรใช
ในการเก็บยาและควรบอกผูปวยเมื่อจายยา สารที่เกิดจากการ วิจารณญาณในการพิจารณาลักษณะจับกันเปนกอนแข็งที่ไม
สลายตัวบางชนิด เชน salicylic acid ที่สลายตัวจาก aspirin ปกติ และถาที่ผนังภาชนะบรรจุมีไอน้ําหรือหยดน้ําก็แสดงวา
สามารถระเหิดและตกผลึกกลับมาเกาะอยูตามผนังของภาชนะ ยาเตรียมนั้นไมเหมาะที่จะนําไปใชอีกตอไป กลิ่นที่ไมดีก็แสดง
บรรจุ ถึงความไมคงตัวเชนกัน เนื่องจากสูตรตํารับเหลานี้เปนผงแหง
ที่ตองผสมน้ําก อนใช จึงตองสังเกตสีและกลิ่นของผลิตภัณ ฑ
1. Hard gelatin capsules และ soft gelatin capsules ทั้งในรูปผงแหงและหลังจากผสมน้ําแลว
เนื่องจากยาเหลา นี้ไดรั บการห อหุมด วยเปลือกเจลาติ น
การเปลี่ ยนแปลงลักษณะทางกายภาพของเปลือ ก เชน การ 6. Effervescent tablets, granules และ powders
เปลี่ ยนแปลงความยื ดหยุ น ความแข็ ง ความนุม ชี้ใ หเห็ นถึ ง ผลิตภัณฑเหลานี้ไวตอความชื้นคอนขางมาก สัญญาณที่
ความไ ม ค งตั ว ของผลิ ต ภั ณ ฑ นอกจากนี้ อ าจเกิ ด การ บงบอกความไมคงตัวคือ ผงยาบวมหรือการเกิดกาซทําใหเกิด
ปลดปลอยกาซโดยการสังเกตกระดาษที่ใชปดผนึกมีรองรอย แรงดัน แสดงวาปฏิกิริยาการเกิดฟองฟูเกิดขึ้นแลวกอนจายยา
ของการโปงพองก็แ สดงถึงความไมคงตั วเชนกัน เปลือกของ
ยาแคปซู ล ที่ เ ก็บในสภาวะที่ ไม เ หมาะสมอาจนิ่ ม และติ ด กั น เภสัชภัณฑในรูปแบบของเหลว
หรือแข็งและแตกแมมีแรงกดออน ๆ ยาแคปซูลควรหลีกเลี่ยง สิ่ ง สํ า คั ญ สํ า หรั บ เภสั ช ภั ณ ฑ ใ นรู ป แบบของเหลว คื อ
ความสม่ํ าเสมอของยาและความปราศจากการปนเปอนของ
184 Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008

6. เชื้อจุลินทรีย เภสัชกรและผูปวยอาจสังเกตความไมคงตัวจาก และเมื่ออนุ ภาคยาตกตะกอนแลวจะจับกันแนน เปนกอนแข็ ง
สารละลายขุ น หรื อ ตกตะกอน อิ มั ล ชั น แยกชั้ น ยาน้ํ า แขวน ทําใหยากที่จะกระจายตัวเหมื อนเดิม ของเหลวที่ใช จึงควรมี
ตะกอนไมสามารถแขวนลอยไดหลังจากเขยาขวด หรือมีการ ความหนาแนนและความหนืดมากพอเพื่อลดโอกาสที่อนุภาค
เปลี่ยนแปลงของกลิ่นและรส การเจริญของเชื้ออาจเกิดรวมกับ ยาจะตกตะกอน ลักษณะหลักที่แสดงถึงความไมคงตัวของยา
การเปลี่ยนสี การขุน หรือการเกิดกาซ น้ําแขวนตะกอนคือ การเกิด caking ซึ่งเปนลักษณะที่ผงยาไม
สามารถกลับแขวนลอยไดอีกดวยแรงเขยาปานกลาง ผงยาที่มี
1. Solutions, elixirs และ syrups ขนาดโตขึ้ น หลั งจากเก็ บผลิ ตภั ณ ฑ ไ ว ร ะยะเวลาหนึ่ งอาจมี
ลักษณะที่แสดงถึงความไมค งตัวหลัก ๆ มี 2 อยา ง คื อ สาเหตุ ม าจากผลึ ก ยามี ข นาดใหญ ขึ้ น และแสดงถึ ง การ
การขุน และการเจริญของเชื้ อหรือการเกิดกาซจากปฏิกิริย า เปลี่ยนแปลงทางกายภาพเชนกัน
เคมี ยาน้ํ าใสที่ คงตั วตองคงความใส สี และกลิ่น เหมือ นตอน
เริ่มผลิตตลอดอายุของยา โดยเฉพาะความใสของตํารับจะเปน 4. Tinctures และ Fluidextracts
จุดหลักในการทดสอบดานความคงตัวทางกายภาพของยาน้ํา เภสัชภัณฑรูปแบบเหลานี้หรือที่มีลักษณะคลาย ๆ กันมัก
ใส ยาน้ําเชื่อมมีจุดที่ควรสังเกตอีกอยางคือ เมื่อตั้งทิ้งไวแลว มีสีเขมขึ้นเนื่องจากยาเตรียมมีความเขมขนขึ้น ดังนั้นเภสัชกร
เกิดผลึกของน้ําตาลเกาะบริเวณรอบปากขวด ซึ่งอาจแสดงถึง จึงควรตรวจสอบอยางละเอียดวามีการตกตะกอนหรือไม
ความไมเหมาะสมในการนําไปใชอีก
5. Sterile liquids
2. Emulsions การคงสภาพปราศเชื้ อ เป น สิ่ ง ที่ สํ า คั ญ มากสํ า หรั บ
อิ มั ล ชั น ที่ ค งตั ว ต อ งมี ก ารกระจายตั ว อย า งสม่ํ า เสมอ ของเหลวที่ ปราศจากเชื้ อ การปนเป อ นของเชื้ อ จุลิ น ทรี ย ใ น
เหมือ นตอนเริ่ม ผลิ ตด วยแรงเขยา ปานกลางและสามารถเท ของเหลวปราศจากเชื้อมักสังเกตไมไดดวยตาเปลา เภสัชกร
ออกจากขวดได ต ลอดอายุ ข องยา ลั ก ษณะที่ ไ ม ค งตั ว ของ อาจตั้งสมมติฐานวา ผลิตภัณฑเกิดการปนเปอนดวยเชื้อจาก
อิมัลชันสังเกตไดจากการแยกชั้นของผลิตภัณฑ อยางไรก็ตาม ลัก ษณะหมอกบาง ๆ การขุ น การเปลี่ ย นสี การเกิ ดฟ ล ม ที่
อิมั ล ชั นยั งมี ความคงตั ว แมเ กิ ด creaming คื อ เนื้ ออิ มั ล ชั น ผิวหนา การเกาะกัน ของผงยา หรื อการเกิ ดก าซ ลั กษณะที่
สามารถเขากันไดเมื่อเขยา สําคัญที่สุดของสารละลายปราศจากเชื้อที่เปนยาตาหรือยาฉีด
การเก็บอิมัลชันไวในตูเย็น โดยที่ตํารับนั้นไมไดผานการ คือ ความใส เภสั ชกรควรตั้ งขอ สงสั ยถาสั งเกตเห็ นการผนึ ก
ทดสอบการเก็บในตูเย็น อาจทําใหสารทําอิมัลชันที่เปนพวก ผลิตภัณฑที่ไมสมบูรณ
น้ํามันมีคาการละลายในระบบลดลงและเกิดการตกตะกอน ซึ่ง
เปนสาเหตุใหตํารับไมคงตัวได เภสัชภัณฑกึ่งแข็งกึงเหลว
่
ลัก ษณะที่ แสดงถึ งความไม คงตั วหลั กของครี ม ยาขี้ ผึ้ ง
3. Suspensions และยาเหน็บ คือ สี กลิ่น หรือความหนืดที่เปลี่ยนไป
ยาน้ํ า แขวนตะกอนที่ ค งตั ว ต อ งมี ก ารกระจายตั ว อย า ง
สม่ําเสมอเมื่อเขยาดวยแรงปานกลาง และสามารถเทออกจาก 1. Creams
ขวดไดงา ยตลอดอายุข องยา โดยไม มีก ารเปลี่ ยนแปลงการ โดยทั่วไปครีม คือ อิมัลชัน ที่ประกอบดวยน้ํา และน้ํามั น
กระจายของขนาดอนุภาคยา (particle size distribution) รูป เภสั ชกรและผูปวยสามารถสังเกตความไมค งตัว ของครี มได
ผลึกยา หรือปริมาณยาที่ผูปวยควรไดรับจากขนาดการใหยา จากการแยกของอิมัลชัน การโตของผลึก การหดตัวของเนื้ อ
เทาเดิม ยาน้ําแขวนตะกอนที่มีความคงตัวที่สุดเปนระบบที่ยา ครี ม เนื่ อ งจากการระเหยของน้ํ า และการปนเป อ นของ
มีการเกาะกันอยางหลวมๆ (flocculated suspension) โดยไม เชื้อจุลินทรีย
มี พั น ธะกั บ ของเหลวที่ ย าแขวนลอยอยู อ ย า งมี นั ย สํ า คั ญ
อนุภาคที่ตกตะกอนของระบบนี้สามารถกระจายตัวกลับไดงาย 2. Ointments
ดวยแรงเขยาปานกลาง ในยาน้ําแขวนตะกอนที่ยาไมไดจับกัน ยาขี้ผึ้งที่คงตัวตองมีการกระจายตัวของยาอยางสม่ําเสมอ
อย า งหลวมๆ (nonflocculated suspension) ของเหลวที่ ตลอดอายุ ของยา ป ญหาความไม คงตัว หลัก ของยาขี้ผึ้ ง คื อ
แขวนลอยยามี บ ทบาทต อ ความคงตั ว ของยาเตรี ย มมาก การแยกของของเหลวออกมาเยิ้ ม ที่ ผิ ว หน า ของยาเตรี ย ม
อนุภาคยาควรมีขนาดเล็กและเบา เพื่อใหตกตะกอนอยางชาๆ (bleeding) และมีค วามข น หนื ด (consistency) เปลี่ย นไป
Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008 185

7. เนื่ อ งจากระยะเวลาในการเก็ บ เภสั ช ภั ณ ฑ ห รื อ จากการ dose container ที่ ไ ม อ นุ ญ าตใหแ ยกออกจากกั น ในการ
เปลี่ย นแปลงอุ ณหภูมิ ยาขี้ ผึ้งที่ นุม เกิ นไปทํ าใหเ ปรอะเป อ น กํา หนด beyond-use date ของยาที่ แ บ งบรรจุ ใ นภาชนะ
เมื่อใช แตถาแข็งเกินไปจะบีบออกจากหลอดยากและทายาก เหลานี้ ถาไมมีขอมูลทางดานความคงตัวควรกําหนดดังนี้
การเกิด แกรนู ลหรือ เม็ดเล็ก ๆ ก็เ ปนปญ หาความไม คงตั ว
ทางกายภาพของยาขี้ผึ้งเชนกัน 1) 25% ของเวลาที่ เ หลื อระหว างวั น ที่ แบ งบรรจุ กั บวั น
หมดอายุของยาที่กําหนดโดยบริ ษัทผู ผลิตที่ ภาชนะบรรจุย า
3. Suppositories ขนาดใหญ หรือ
ลักษณะหลักที่บงบอกความไมคงตัวของยาเหน็บคือ ยา 2) 6 เดือนหลังจากวันที่แบงบรรจุ
เหน็บที่ออนนุมเกินไป ยาเหน็บบางชนิดอาจแหงและแข็ง หรือ ทั้งนี้ ใหเลื อกใชชวงระยะเวลาที่สั้นกวา ยาที่แบ งบรรจุ
เหี่ ย วแห ง เภสั ชกรควรตรวจสอบยาเหน็ บแต ล ะแท งอย า ง เหล า นี้ ค วรเก็ บ ในสิ่ งแวดล อ มที่ ค วบคุ ม ความชื้ น และตาม
ใกลชิด ถาสังเกตเห็นรอยน้ํามั นที่กล อง โดยการเปด ฟอยล ที่ อุณหภู มิที่กํา หนดในเภสั ชตํารั บหรือ ตามฉลาก ในกรณีที่ไ ม
หุมอยูถาจําเปน ยาเหน็บโดยทั่วไปควรเก็บในตูเย็น ระบุอุณหภูมิและความชื้น ควรเก็บที่อุณหภูมิหอง (controlled
room temperature) แตไมเกิน 25 °C ที่ความชื้นสัมพัทธไม
วันหมดอายุ (expiration date) มากกวา 75% ในตูเย็นและในชองแชแข็งไมถือเปนบริเวณที่
วันหมดอายุของยาบอกชวงเวลาที่คาดวายาเตรียมจะคง ควบคุมความชื้น ถายานั้นถูกกําหนดใหเก็บในที่เย็นจัด (cold
คุณสมบัติที่ กําหนดไว ในเภสัชตํารับภายใตสภาวะการเก็บที่ temperature) ใหเก็บยาในตูเย็นหรือชองแชแข็งโดยใสยาใน
กําหนดไว วั นหมดอายุข องยาจึ งบอกชว งเวลาที่ควรใช หรื อ ภาชนะบรรจุชั้น นอก (outer container) ที่ เ ขา มาตรฐานที่
จายยา ฉลากของเภสัชภัณฑควรแสดงวันหมดอายุของยาไว บังคับไวสําหรับยานั้น ๆ
อย า งชั ด เจน เภสั ช กรควรจ า ยยาที่ ยั ง ไม ห มดอายุ ถ า วั น
หมดอายุแสดงไวในรูปของ เดือน/ป หมายถึง วันสุดทายของ อายุการใชยา
เดื อ นที่ ร ะบุ ไ ว วั น หมดอายุ ที่ กํ า หนดโดยบริ ษั ท ผู ผ ลิ ต นี้ ไ ม อายุการใชยาเปนชวงระยะเวลาที่คาดหวังวาคุณภาพของ
สามารถนํ าไปใชกั บผลิต ภัณ ฑที่ แบ งบรรจุใ นภาชนะบรรจุ ที่ ยายังคงอยู ในชว งที่ ย อมรับ และผูปวยควรได รับการแจงให
แตกตางไปจากเดิม ทราบระยะเวลาการเก็บยา การพิ จารณาอายุ การใชย าต อ ง
ในการกําหนดระยะเวลาที่ผูปวยจะใชยาหลังจากไดรับยา คํานึงถึงสาเหตุ ตาง ๆ ที่ ทําใหยาไมคงตัว รวมถึ งสภาพการ
ผู จ า ยยาควรคํ า นึ งถึ งธรรมชาติ ข องยา ภาชนะที่ บรรจุ โ ดย เก็บที่ไมเหมาะสมภายในบานดวย เภสัชกรไมควรแนะนําให
ผูผลิตและวันหมดอายุของยาที่ระบุ ภาชนะที่ใสยาเตรียมให ผูปวยกักตุนยาไว
ผูปวยถาตองแบงจายยาจากภาชนะของบริษัทผูผลิต สภาวะ ยาที่ จ า ยในภาชนะบรรจุ เ ริ่ ม ต น จากบริ ษั ท ผู ผ ลิ ต อาจ
ในการเก็บยาของผูปวย และระยะเวลาในการใชยาของผูปวย คาดหวังวันหมดอายุที่ใกลเคียงกับที่กําหนดโดยบริษัทผูผลิต
ผู จ า ยยาอาจระบุ ร ะยะเวลาการใช ย าให ผู ปว ยไว ไ ม เ กิ น วั น ถาผูปวยสามารถเก็บยาในสภาวะที่แนะนํา อยางไรก็ตาม การ
หมดอายุของยาที่กําหนดโดยบริษัทผูผลิต หรือไมเกินหนึ่งป เปลี่ยนภาชนะบรรจุ โดยเฉพาะอยางยิ่งถามี การปรับเปลี่ย น
หลังจากจายยา โดยเลือกชวงที่สั้นกวา หรื อ เจื อ จางผลิ ต ภั ณ ฑ จะทํ า ให อ ายุ ก ารใช ย าสั้ น ลงอย า งมี
บริ ษั ท ผู ผ ลิ ต ควรระบุ ข อ มู ล ทางด า นการบรรจุ แ ละ นัยสําคัญได โดยทั่วไป เภสัชกรควรกําหนดอายุการใชยาไวที่
beyond-use date บนฉลากของยาในรูปแบบของแข็งที่ใหโดย 14 วัน ถามีการเจือจางยาเตรียมดังกลาว ยาที่ไมมีการวิจัยวัน
การรับประทาน เพื่อใหเภสัชกรผูจายยาสามารถเลือกภาชนะ หมดอายุ ของยาควรกํ าหนดวั นหมดอายุของยาในช วงสั้ นไว
บรรจุแ ละกํ าหนด beyond-use date บนฉลากที่เ หมาะสม กอน
ภายใตการเก็บในสภาวะที่กําหนดได beyond-use date ระบุ นอกเหนือจากคําวา “วันหมดอายุ” อาจใชคําวา “ทิ้งยาที่
วันที่ไมควรใชยานั้นอีกตอไป beyond-use date ที่กําหนดบน ไมใชแลวในวันที…..” หรือ “หามใชยาหลังจากวันที่….” ใหใช
่
ฉลากโดยเภสัชกรผูจายยาไมควรเปนวันหลังจากวันหมดอายุ คําที่ทําใหผูปวยสับสนนอยที่สุด เภสัชกรควรสมมติวาผูปวยที่
ของยาที่กําหนดโดยบริษัทผูผลิต ไดยาเปนครั้งแรกจะเปดภาชนะบรรจุทันที อยางไรก็ตาม ยาที่
การแบ งบรรจุ ย าที่ ไ มใ ช ย าปราศจากเชื้ อ ทั้งในรู ปแบบ ผูปวยไดรับเสมอ ๆ เชน ยาหยอดตา อาจจําเปนตองมีฉลาก
ของแข็งและของเหลวใน single-unit container หรือ single- กํากับวันหมดอายุทั้งกับผลิตภัณฑที่ยังไมเปดใช และที่เปดใช
dose container ควรมีฉลากติดที่แตละภาชนะ ยกเวน unit-
186 Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008

8. แล ว ฉลากกํา กับสํา หรั บยาหยอดตาคือ “ทิ้ งหลังจากเปด ใช 6. กลุมงานคุมครองผูบริโภค สํานักงานสาธารณสุขจังหวัดอุดรธานี.
แ ล ว 4 สั ป ด า ห ” แ ล ะ อ า จ เ ส ริ ม ฉ ล า ก “เ ป ด ใ ช ความรูเรื่องการใชยา. (สืบคนขอมูลวันที่ 8 พฤษภาคม 2551,
วันที่………………..” เปนตน ที่ http://203.157.168.7/consumer/htmls/article06.htm)
7. ประสงค พฤกษานานนท. การเก็บรักษายา. (สืบคนขอมูลวันที่ 4
เมษายน 2551, ที่ http://www.clinicdek.com/index.php?
บทสรุป option=com_content&task-=view&id=45&Itemid=73)
จากที่ ก ล า วมาทั้ ง หมดนี้ จ ะเห็ น ว า การเก็ บ รั ก ษายาที่ 8. กองพัฒนาศั กยภาพผูบริโภค สํานักงานคณะกรรมการอาหาร
ถูกตองและเหมาะสม จะสงผลตอความคงตัวของยาหรือเภสัช และยา. ความรู เ กี่ ย วกั บ การใช ย า. (สื บ ค น ข อ มู ล วั น ที่ 4
ภัณฑ การที่ผูปวยหรือผูบริโภคยายังไมใสใจในเรื่องการเก็บ เม ษา ยน 25 51 , ที่ http://webnotes.fda.moph.go.th/
รักษายาแตก็ยังสนใจปรึกษาเภสัชกรในเรื่องยา ดังนั้นเภสัชกร consumer/csmb/csmb2550.nsf/723dc9fee41b850847256e
ควรมีบทบาทในการใหขอมูลในเรื่องการเก็บรักษายาที่ถูกตอง 5c00332fb4/b08a84a2cbf1af324725727c00309cd4?Open
กับผูปวยหรือผูที่มีหนาที่ดูแลผูปวย ซึ่งจะทําใหการใชยาของ document)
ผูปวยเกิดประสิทธิภาพและมีความปลอดภัยมากขึ้น
 9. ทัดทรง ทั่วทิพย, ณรงค สาริสุต, มนตชุลี นิติพน, ยุพิน รุงเวช
วุฒิวิทยา, ฤดี เสาวคนธ, อําพล ไมตรีเวช (บรรณาธิการ). ยา
เม็ด. กรุงเทพมหานคร. โอเอส พริ้นติ้งเฮาส, 2534: น.157-
185.
เอกสารอางอิง
10. วราภรณ จรรยาประเสริฐ. รูปแบบยาน้ําใสและความคงตัวของ
1. บิ สิ เ นสไทย. คนกรุ ง นิ ย มซื้ อ ยาเอง. (สื บ ค น ข อ มู ล วั น ที่ 8 เภสั ช ภั ณ ฑ . กรุ ง เทพมหานคร. คณะเภสั ช ศาสตร
พฤษภาคม 2551, ที่ http://www.businessthai.co.th/content. มหาวิทยาลัยมหิดล, 2540: น.60-86.
php?data=413229_R&D%20Plus) 11. วิมล อนันตสกุลวัฒน. ยาพาราเซตามอล. (สืบคนขอมูลวันที่ 4
2. พนิดา วยั มหสุ วรรณ. วิ ธีการเก็ บรัก ษาผลิ ตภัณ ฑยา. (สืบค น เมษายน 2551, ที่ http://www.elib-online.com/doctors/
ขอ มู ล วั นที่ 19 มีน าคม 2551, ที่ http://www.pharm.chula. drug_paracet1.html)
ac.th/clinic101_5/article/savedrug.htm) 12. พรรณวดี วิโรจนวงศ. ใชไมดียานี้อันตราย. (สืบคนขอมูลวันที่
3. ศิวพร หวางสิงห. คุณภาพ มาตรฐานของยา และการเก็บรักษา 6 มิ ถุ น ายน 2551, ที่ http://www.geocities.com/Tokyo/
ยา. (สื บ ค น ข อมู ล วั น ที่ 4 เมษายน 2551, ที่ http://www. Harbor/2093/doctors/drug_child02.html)
thainakarin.co.th/tipsdetailth.php?id=51) 13. เครือขายความรวมมือบริการเภสัชสนเทศ. การเก็บรักษายา
4. กลุมงานเภสัชกรรม สถาบันสุขภาพเด็กแหงชาติมหาราชินี. การ เด็ ก. (สื บค น ขอ มูล วั นที่ 6 มิถุ น ายน 2551, ที่ http://drug.
เก็บรักษายา. (สืบคนขอมูลวันที่ 4 เมษายน 2551, ที่ http:// pharmacy.psu.ac.th/Question.asp?ID=6591&gid=1)
web.childrenhospital.go.th/main/ph/detail3.htm) 14. ฝายเภสัชกรรม โรงพยาบาลบางละมุง. การเก็บรักษายาน้ําที่ใช
5. สมชัยยา สุริฉันท. การเก็บรักษากับความคงตัวของยาและเภสัช ในเด็ก. (สืบคนขอมูลวันที่ 4 เมษายน 2551, ที่ http://rxbang
ภัณฑ. (สืบคนขอมูลวันที่ 4 เมษายน 2551, ที่ http://www. lamung.wikidot.com/syrup-medication-storate)
gpo.or.th/rdi/html/stability.html) 15. Mehta AC, Hart-Davies S, Payne J, Lacey RW. Stability of
amoxicillin and potassium clavulanate in co-amoxiclav
oral suspension. J Clin Pharm Ther 1994;19(5):313-315.
Thai Pharmaceutical and Health Science Journal, Vol. 3 No. 1, Jan. – Apr. 2008 187