Έρευνα για τη συσχέτιση του άγχους θανάτου με τη θρησκευτικότητα σε δείγμα ατόμων τρίτης ηλικίας

1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ
ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2014-2015
ΕΞΑΜΗΝΟ Z΄
Μάθημα: Ψ-517 Ψυχολογια ηλικιωμενων
Διδάσκουσα : Δ. Μωραΐτου
Τίτλος εργασίας: «Άγχος θανάτου και θρησκευτικότητα στην τρίτη
ηλικία»
Δημητρακοπούλου Βερονίκη (3925)
Δρακακίδου Χαρίκλεια (3855)
Καλογεροπούλου Ελένη-Λήδα (3932)
Μπακάλη Βασιλική (3998)
Στεφανή Αικατερίνη (3867)

2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ: ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ
• Το άγχος θανάτου είναι μία ψυχολογική διεργασία που βιώνεται από άτομα που
νιώθουν άγχος, απογοήτευση, απόρριψη, άρνηση και άλλα αρνητικά συναισθήματα
για τον ίδιο το θάνατο ή για τη διαδικασία του θανάτου (Aizenberg, 2006).
• Το άγχος θανάτου διακρίνεται σε δύο διαστάσεις (Cicirelli, 2002):
 άγχος θανάτου για το γνωστό (γνώση και αποδοχή της ιδέας του θανάτου)
 άγχος θανάτου για το άγνωστο (φόβος αποσύνθεσης του σώματος)
• Σύμφωνα με το Cicirelli (1999), το άγχος θανάτου αναφέρεται σε ένα βίαιο ή επίπονο
γεγονός που περιλαμβάνει τη συνολική διαδικασία του θανάτου, η οποία θεωρείται
προαπαιτούμενη του πραγματικού θανάτου. Για το λόγο αυτό, η από κοινού μελέτη
του θανάτου και της διαδικασίας του είναι ωφέλιμη στην προσπάθεια να γίνει
κατανοητός το άγχος που αυτά προκαλούν.
• Τα άτομα που αποδέχονται και το αναπόφευκτο του θανάτου και τη διαδικασία του
παρουσιάζουν λιγότερα έντονο άγχος θανάτου (Νeimeyer, Wittkowski, & Moser,
2004).

3. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΦΥΛΟ
• Κάποιοι ερευνητές έχουν αποδείξει ότι οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας εμφανίζουν
μεγαλύτερο άγχος θανάτου συγκριτικό με τους άντρες ίδιας ηλικίας (Cicirelli, 1999;
DePaola, Griffin, Young, & Neimeyer, 2003).
• H επίδραση φύλου αναφέρεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερο
άγχος θανάτου από τους άνδρες. Μία από τις πιθανές ερμηνείες της επίδρασης φύλου
είναι ότι οι άνδρες είναι λιγότεροι πρόθυμοι να εκφράσουν ανοιχτά τους φόβους
τους, σε αντίθεση με τις γυναίκες, οι οποίες έχουν καλύτερη επίγνωση των
συναισθημάτων τους. Επίσης, το γεγονός ότι οι γυναίκες, στις περισσότερες
περιπτώσεις, καταλήγουν να είναι οι κύριοι φροντιστές των συγγενών που βρίσκονται
σε τελικό στάδιο, θα μπορούσε να αποτελεί μια ακόμα εξήγηση του εν λόγω
ευρήματος (Κastenbaum, 2000).
• Ο Cicirelli (2001), διαπίστωσε ότι οι γυναίκες εμφανίζουν μεγαλύτερο άγχος θανάτου
στις διαστάσεις που σχετίζονται με τη διαδικασία του θανάτου (Fear of Dying
Process) και με την επίδραση του θανάτου και των ίδιων στους σημαντικούς άλλους
και το αντίστροφο (Fear for Significant Others).
• Ωστόσο, υπάρχουν και ευρήματα που δείχνουν ότι δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ
φύλου και άγχους θανάτου (Fortner, Neimeyer, & Rybarczyk, 2000)

4. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ
• Οι Thorson και Powell (2000) σύγκριναν νέους 16-35 με ενήλικες 65-92. Τα
αποτελέσματα έδειξαν ότι οι νέοι σημείωσαν υψηλότερο άγχος θανάτου. Αυτό
συνέβαινε διότι συνέδεαν το θάνατο με πόνο, απομόνωση και αβοηθησία, ενώ οι
ηλικιωμένοι, από την άλλη, με έλλειψη ελέγχου και ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής.
• Στην έρευνα που διεξήγαγε ο Cicirelli (2001), διαπιστώθηκε ότι δεν υπήρχαν
ιδιαίτερες διαφορές μεταξύ νέων και ηλικιωμένων, παρά μόνο στη διάσταση του
θανάτου ως κίνητρο (Death as a Motivator). Οι νέοι εμφάνισαν μεγαλύτερο άγχος
θανάτου, καθώς ερμήνευαν το θάνατο ως υποκινητή δύναμης και ενέργειας, ενώ για
τους ηλικιωμένους, οι οποίοι είχαν εκπληρώσει ήδη τα περισσότερα από αυτά που θα
ήθελαν να κάνουν στη ζωή τους, ο θάνατος δεν ερμηνευόταν με αυτόν το τρόπο.
• Οι άνδρες παρουσίασαν υψηλότερο άγχος θανάτου στη δεκαετία των 20, ενώ αυτό
μειώθηκε σημαντικά μέχρι τα 60 τους χρόνια. Για τις γυναίκες, το άγχος είχε μια
δύτροπη κατανομή, με τη μεγαλύτερη αύξηση κατά τη διάρκεια των 20, μια μικρή
μείωση στα 30 και μια δεύτερη μεγάλη αύξηση στα 50 (Russac, Gatliff, Reece &
Spottswood, 2007).

5. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
• Ο πολιτισμός αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες που επηρεάζουν το
άγχος θανάτου. Σε έρευνα των Singh Madnawat και Singh Kachhawa (2007) που
διεξήχθη στην Ινδία, βρέθηκε ότι οι γυναίκες που ήταν σχετικά πιο ηλικιωμένες και
εκείνες που ζούσαν με τις οικογένειά τους, ήταν σημαντικά πιο αγχώδεις με τη λέξη
θάνατος. Επίσης, οι γυναίκες και τα άτομα που ήταν μεγαλύτερα σε ηλικία
εμφάνισαν μεγαλύτερο άγχος θανάτου από τους άνδρες και τους νεότερους
ανθρώπους.
• Οι διαφορές φύλου, όσον αφορά το άγχος θανάτου, αντανακλούν ως ένα σημείο
πολιτισμικές νόρμες, οι οποίες ενθαρρύνουν τις γυναίκες να εκφράζουν
συναισθήματα όπως ο φόβος, ενώ παράλληλα, αποθαρρύνουν τους άντρες να κάνουν
κάτι αντίστοιχο. (Azaiza, Ron, Shoham, & Gigini, 2010).
• Άτομα χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου και γυναίκες βρίσκονται σε υψηλότερο
κίνδυνο να εμφανίσουν άγχος θανάτου (Harding, Flannelly, Weaver & Costa, 2005).

6. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
• Η έρευνα των Suheil και Akram (2002) σε μη δυτικούς και μη χριστιανικούς
πληθυσμούς έδειξε ότι υπάρχει αρνητική συσχέτιση μεταξύ άγχους θανάτου και
θρησκευτικών πεποιθήσεων.
• Οι μεγαλύτερης ηλικίας Καυκάσιοι παρουσίασαν υψηλότερα επίπεδα άγχους που
σχετίζονται με τη διαδικασία θανάτου, ενώ οι Αφροαμερικανοί εμφανίζονταν
περισσότερο φοβισμένοι για το άγνωστο, για την κατάσταση του σώματος μετά το
θάνατο και για το γεγονός ότι μπορεί να θαφτούν ζωντανοί. Τα παραπάνω
υποδηλώνουν ότι οι ηλικιωμένοι διαφέρουν σημαντικά τόσο στην ποιότητα όσο και
στην ποσότητα των σκέψεων γύρω από το θάνατο (DePaola, Griffin, Young, and
Neimeyer, 2003).

7. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
• Οι ηλικιωμένοι παρουσιάζουν αυξημένο άγχος θανάτου όταν (Fortner & Neimeyer,
1999):
αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας
έχουν ιστορικό ψυχικής δυσφορίας
έχουν αδύναμες θρησκευτικές πεποιθήσεις
εμφανίζουν χαμηλού βαθμού ακεραιότητα
• Οι Fortner και Neimeyer (1999) βρήκαν ότι το άγχος θανάτου τείνει να είναι
μεγαλύτερο σε ηλικιωμένους που ζουν σε γηροκομεία σε σύγκριση με άτομα ίδιας
ηλικίας που ζουν σε ανεξάρτητες δομές. Οι τρόφιμοι ενός γηροκομείου, ακόμα και αν
είναι σε γενικές γραμμές υγιείς, εκτίθενται στην ανικανότητα και το θάνατο, το οποίο
ίσως οδηγεί σε αισθήματα τρωτότητας και άγχους (Iecovich & Lev-Ran, 2006; Ron,
2004).
 παρουσιάζουν χαμηλή ικανοποίηση
από τη ζωή
 εμφανίζουν χαμηλή ανθεκτικότητα
 ζουν σε οίκους ευγηρείας

8. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
• Μελέτες που ερευνούσαν τα επίπεδα άγχους θανάτου των παντρεμένων ζευγαριών με
ή χωρίς παιδιά και των ανύπαντρων ανθρώπων, δεν παρατήρησαν σημαντικές
συσχετίσεις μεταξύ αυτών που έχουν παιδιά και αυτών που δεν έχουν με το άγχος
θανάτου (Scoco & DeLeo, 2002).
• Η δημιουργία κοινωνικών σχέσεων και η διατήρησή τους επηρεάζουν τον τρόπο
σκέψης των ηλικιωμένων γύρω από το θάνατο. Σύμφωνα με τον Charles (2001), όσο
λιγότερες επαφές έχει κάποιος με τον κοινωνικό του περίγυρο τόσο περισσότερο
τείνει να σκέφτεται θέματα που αφορούν το θάνατο.
• Η αυτοεκτίμηση αποτελεί προβλεπτικό παράγοντα του άγχους θανάτου. Η
διατήρηση στενών σχέσεων αυξάνει την αυτοεκτίμηση και λειτουργεί ως ενισχυτής
ενάντια στο άγχος θανάτου, ενώ η διακοπή των σχέσεων οδηγεί σε σκέψεις και
προβληματισμούς γύρω από το θάνατο (Mikulincer, Florian, Birnbaum, &
Malishkevich, 2002). Ωστόσο, υπάρχουν και αντίθετα ευρήματα. Ο Cicirelli (2002)
βρήκε μόνο μια μικρή επίδραση της αυτοεκτίμησης στην πρόβλεψη του άγχους
θανάτου στους ηλικιωμένους.

9. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ
• O Koenig (2001) oρίζει τη θρησκεία ως ένα οργανωμένο σύστημα δογμάτων,
πρακτικών, τελετουργιών και συμβόλων, με σκοπό τη μετοχή στο ιερό ή στο
υπερβατικό. Η θρησκευτικότητα, ειδικότερα, ονομάζεται ο βαθμός "εμπλοκής" και η
προσωπική σημασία που αποδίδει το άτομο σε ένα τέτοιο σύστημα (Meador &
Koenig, 2000).
• Οι όροι θρησκευτικότητα και πνευματικότητα, αν και δεν ταυτίζονται εννοιολογικά,
χρησιμοποιούνται συνήθως εναλλακτικά στη διεθνή βιβλιογραφία, γεγονός που
μάλλον δυσχεραίνει και συσκοτίζει την έρευνα (Piedmont, 1999). Η
θρησκευτικότητα, συνήθως, σχετίζεται με προφανείς συμπεριφορές και θεσμικές
τελετουργίες, ενώ η πνευματικότητα με βιωματικές εμπειρίες, "προσωπικά" γεγονότα
και υπερβατικότητα (George, Larson, Koenig, McCullough, 2000).

10. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
• Σύμφωνα με τον Huber (2003), η θρησκευτικότητα διακρίνεται σε πέντε
διαστάσεις (Five-Dimensional Model of Religiosity):
Η διανοητική διάσταση (intellectual) αναφέρεται στην κοινωνική προσδοκία ότι οι
θρησκευόμενοι άνθρωποι έχουν κάποια γνώση της θρησκείας, και ότι μπορούν να
εξηγήσουν τις απόψεις τους σχετικά με την υπερβατικότητα, τη θρησκεία και
θρησκευτικότητα. Στο προσωπικό θρησκευτικό σύστημα αυτή η διάσταση
αναπαρίσταται με τη μορφή θεμάτων ενδιαφέροντος, ερμηνευτικών δεξιοτήτων,
μορφών σκέψης και ερμηνείας και φορέων γνώσης. Ένας γενικός δείκτης για την
πνευματική διάσταση είναι η συχνότητα της σκέψης σχετικά με τα θρησκευτικά
ζητήματα. Το περιεχόμενο αυτού του δείκτη είναι ανεξάρτητο από οποιαδήποτε
προκατάληψη ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Συνεπώς, μπορεί να εφαρμοστεί σε
διαφορετικές θρησκείες.
Η ιδεολογική διάσταση (ideology) αναφέρεται στην κοινωνική προσδοκία ότι τα
θρησκευόμενα άτομα έχουν πεποιθήσεις σχετικά με την ύπαρξη μιας υπερβατικής
πραγματικότητας και τη σχέση μεταξύ μιας ανώτερης δύναμης και της
ανθρώπινης. Αυτή η διάσταση αναπαρίσταται με τη μορφή πεποιθήσεων και
προτύπων αληθοφάνειας και είναι κοινή για τις περισσότερες θρησκευτικές
παραδόσεις, καθώς αποτελεί προϋπόθεση για όλες τις περαιτέρω έννοιες και
δόγματα σχετικά με την ουσία αυτής της υπερβατικής πραγματικότητας.

11. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η διάσταση της δημόσιας άσκησης (public practice) αναφέρεται στην κοινωνική
προσδοκία ότι τα θρησκευόμενα άτομα ανήκουν σε θρησκευτικές κοινότητες και
συμμετέχουν σε θρησκευτικές τελετές και σε κοινές δραστηριότητες. Στο
προσωπικό θρησκευτικό σύστημα αυτή η διάσταση αναπαρίσταται με τη μορφή
προτύπων δράσης και της αίσθησης του ανήκειν σε σχέση με ένα συγκεκριμένο
κοινωνικό σώμα.
 H διάσταση της ιδιωτικής άσκησης (private practice) αναφέρεται στην κοινωνική
προσδοκία ότι τα θρησκευόμενα άτομα αφιερώνουν τον εαυτό τους σε
εξατομικευμένες δραστηριότητες και τελετουργίες σε ιδιωτικό χώρο. Στο
προσωπικό θρησκευτικό σύστημα αυτή η διάσταση αναπαρίσταται με τη μορφή
προτύπων δράσης και ενός προσωπικού στυλ αφοσίωσης σε μία ανώτερη δύναμη.
Σημαντική θέση σε αυτή τη διάσταση κατέχουν τόσο η προσευχή όσο και ο
διαλογισμός.
Η διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας (experience) αναφέρεται στην κοινωνική
προσδοκία ότι τα θρησκευόμενα άτομα έχουν ένα είδος άμεσης επαφής με μία
ανώτερη δύναμη, η οποία τους επηρεάζει συναισθηματικά. Στο προσωπικό
θρησκευτικό σύστημα αυτή η διάσταση αναπαρίσταται με τη μορφή
θρησκευτικών αντιλήψεων και θρησκευτικών εμπειριών και συναισθημάτων.

12. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ
• Οι Neimeyer, Wittkowski, και Moser (2004) πρότειναν ότι ισχυρές θρησκευτικές
πεποιθήσεις ίσως προβλέπουν χαμηλότερα επίπεδα άγχους θανάτου, αλλά
επιφανειακές θρησκευτικές συμπεριφορές δεν οδηγούν σε μειωμένα επίπεδα.
• Η πίστη στην ύπαρξη Θεού και στη μεταθανάτια ζωή σχετίζονται με μειωμένο άγχος
θανάτου και μεγαλύτερη αποδοχή του θανάτου. (Cohen et al., 2005; Harding,
Flannelly, Weaver, & Costa, 2005).
• Από τις τέσσερις διαστάσεις της θρησκευτικότητας που ανέπτυξαν οι Rohrbauh και
Jessor (τελετουργική, βιωματική, αποθετική, θεολογική) μόνο η θεολογική
θρησκευτικότητα συσχετίζεται αρνητικά με το άγχος θανάτου και θετικά με την
αποδοχή του θανάτου. Παράλληλα, η ανάλυση της βιωματικής και αποθετικής
θρησκευτικότητας έδειξε ότι η δύναμη της πίστης στο Θεό και της πίστη στη
μεταθανάτια ζωή που εμφανίζει κάθε άτομο, ασκούνε μεγάλη επίδραση στην
αποδοχή και στο άγχος θανάτου (Harding, Flannelly, Weaver & Costa, 2005).

13. ΑΓΧΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ
• Οι Fortner και Neimeyer (1999) βρήκαν ότι η θρησκευτικότητα δεν αποτελεί
προβλεπτικό παράγοντα του άγχους θανάτου μεταξύ των ηλικιωμένων, πιθανόν λόγω
της ομοιομορφίας της θρησκευτικότητας που εμφάνιζε το δείγμα τους.
• Σε ηλικιωμένα άτομα, η θρησκεία σχετίζεται με θετική στάση απέναντι στο θάνατο,
καθώς τον αντιλαμβάνονται ως τη φυσική κατάληξη της ζωής (Christopher, Jones,
Maker &Therriault, 2006).
• Τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, τα οποία έχουν έντονες θρησκευτικές πεποιθήσεις,
αποδέχονται πιο εύκολα την ιδέα του θανάτου (Ardelt & Koenig, 2006).
• Σύμφωνα με τους Falikenhain και Handal (2003), η αποδοχή του θανάτου σε άτομα
τρίτης ηλικίας οφείλεται στην πίστη τους στη μεταθανάτια ζωή.

14. ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
• Με αφορμή την προοδευτική αύξηση του πληθυσμού των ηλικιωμένων και το
γεγονός ότι είναι άτομα που πλησιάζουν στο τέλος της ζωής τους, πραγματοποιήσαμε
μια έρευνα με στόχο να εξετάσουμε τις απόψεις τους γύρω από τη ζωή και το θάνατο
και το βαθμό δυσφορίας που, ενδεχομένως, η σκέψη του θανάτου τους προκαλεί.
Επίσης, επειδή η θρησκευτικότητα αποτελεί έναν πολιτισμικό παράγοντα ιδιαίτερα
ισχυρό στη διαμόρφωση αντιλήψεων και στάσεων, εξετάσαμε το ρυθμιστικό ρόλο
που αυτή παίζει στο άγχος θανάτου.
• Επομένως υποθέτουμε ότι:
η διανοητική διάσταση της θρησκευτικότητας επηρεάζει αρνητικά το άγχος
θανάτου
η ιδεολογική διάσταση της θρησκευτικότητας επηρεάζει αρνητικά το άγχος
θανάτου
η διάσταση της δημόσιας άσκησης της θρησκευτικότητας επηρεάζει αρνητικά το
άγχος θανάτου
η διάσταση της ατομικής άσκησης της θρησκευτικότητας επηρεάζει αρνητικά το
άγχος θανάτου
η διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας της θρησκευτικότητας επηρεάζει
αρνητικά το άγχος θανάτου

15. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Περιγραφή δείγματος
• Ευκαιριακή δειγματοληψία
• Το δείγμα μας αποτελούνταν από 52 άτομα, από τα οποία 25 ήταν άντρες (48,1%) και
27 ήταν γυναίκες (51,9%).
• Ο μέσος όρος (Μ.Ο.) ηλικίας των αντρών ήταν 74,92, το εύρος 65-88 και η τυπική
απόκλιση (Τ.Α.) 23, ενώ των γυναικών ήταν 72,93, το εύρος 65-85 και η τυπική
απόκλιση 20.
• Το 63,5% του συνολικού δείγματος είχε 0-9 έτη εκπαίδευσης, το 19,2% είχε 10-12
έτη και το 17,3% είχε 13 και άνω.
• Το 88,5% του συνολικού δείγματος ζει σε πόλη και το 67,3% ζει με τον/τη σύντροφό
του/της.
• Το 48,1% του συνολικού δείγματος κάνει κάποιο είδος άσκησης, μόνο το 7,7%
κατανάλωνε πάνω από ένα ποτήρι αλκοόλ την ημέρα και μόνο το 17,3% καπνίζει.
• Το 23,1% του συνολικού δείγματος χαρακτήρισε τη ζωή του πολύ ευχάριστη, το
48,1% μάλλον ευχάριστη και το 28,8% ούτε ευχάριστη ούτε δυσάρεστη.

16. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Περιγραφή ψυχομετρικών εργαλείων
• Για τον αποκλεισμό των ατόμων με άνοια χορηγήθηκε ερωτηματολόγιο εξέτασης
γνωστικών λειτουργιών Mini Mental State Examination (MMSE) των Folstein και
McHung (1975). Η κλίμακα περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Τί μέρα της εβδομάδας
έχουμε;» και «Αφαιρέστε 7 από τα 100». Για κάθε σωστή απάντηση ο συμμετέχων
έπαιρνε 1 βαθμό και για κάθε λανθασμένη 0. Ο μέγιστος αριθμός λανθασμένων
απαντήσεων που θα γινόταν αποδεκτός ήταν 3. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι
εξετάζαμε γνωστικές λειτουργίες.
• Για τον αποκλείσμό των ατόμων με κατάθλιψη χορηγήθηκε το ερωτηματολόγιο
κατάθλιψης Geriatric Depression Scale των Sheikh και Yesavage (1986). Η κλίμακα
περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Eίστε βασικά ευχαριστημένος με τη ζωή σας;» και
«Αισθάνεστε ότι η ζωή σας είναι άδεια;». Οι συμμετέχοντες καλούνταν να
απαντήσουν με «ναι» ή «όχι». Αν το συνολικό σκορ ήταν πάνω από 6,
απορρίπτονταν, ως καταθλιπτικοί.

17. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
• Για τη μέτρηση του άγχους θανάτου χορηγήθηκε η κλίμακα μέτρησης άγχους Death
Anxiety Scale του Templer (1970), την οποία μεταφράσαμε στα ελληνικά. Στη
συνέχεια, τη μεταφράσαμε ξανά στα αγγλικά για να ελέγξουμε την αξιοπιστία της. Η
κλίμακα περιλαμβάνεί 15 δηλώσεις όπως «Φοβάμαι πολύ να πεθάνω» και «H σκέψη
του θανάτου σπάνια με τρομάζει». Οι συμμετέχοντες καλούνταν να δηλώσουν αν οι
προτάσεις ήταν αληθείς ή ψευδείς, σύμφωνα με τη γνώμη τους.
• Για τη μέτρηση της θρησκευτικότητας χορηγήθηκε η κλίμακα θρησκευτικότητας The
Centrality of Religiosity Scale (CRS-15) των Huber and Huber (2012), την οποία
μεταφράσαμε στα ελληνικά. Στη συνέχεια, τη μεταφράσαμε ξανά στα αγγλικά για να
ελέγξουμε την αξιοπιστία της. Η κλίμακα χωρίζεται σε 5 διαστάσεις. Η διανοητική
περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Πόσο συχνά σκέφτεστε θρησκευτικά ζητήματα;» και
«Πόσο σας ενδιαφέρει να μαθαίνετε περισσότερα για θρησκευτικά ζητήματα;». Η
ιδεολογική περιλαμβάνει ερωτήσεις ερωτήσεις όπως «Σε τί βαθμό πιστεύετε ότι
υπάρχει Θεός ή κάτι θεϊκό;» και «Σε τί βαθμό πιστεύετε στη μετά θάνατον ζωή;». H
δημόσια άσκηση περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Πόσο συχνά παίρνετε μέρος σε
θρησκευτικές τελετές;» και «Πόσο σημαντικό είναι για εσάς να ανήκετε σε μια
θρησκευτική κοινότητα;».

18. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
• Η ατομική άσκηση περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Πόσο συχνά προσεύχεστε;» και
«Πόσο σημαντική είναι η προσωπική προσευχή για εσάς;». Η θρησκευτική εμπειρία
περιλαμβάνει ερωτήσεις όπως «Πόσο συχνά αντιμετωπίζετε καταστάσεις στις οποίες
αισθάνεστε ότι ο Θεός ή κάτι θεϊκό παρεμβαίνει στη ζωή σας;» και «Πόσο συχνά
αντιμετωπίζετε καταστάσεις στις οποίες αισθάνεστε ότι ο Θεός ή κάτι θεϊκό θέλει να
επικοινωνήσει ή να σας απολαύψει κάτι;». Οι απαντήσεις μετρήθηκαν με κλίμακα
τύπου Likert που κυμαινόταν από το ένα (1)=ποτέ/καθόλου έως το πέντε (5)=πολύ
συχνά/πάρα πολύ.

19. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Περιγραφή διαδικασίας
• Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε σε Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας
Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.) του Δήμου Θεσσαλονίκης και του Δήμου Θερμαϊκού. Για
τη συγκέντρωση των δεδομένων υπήρξε έγκριση τόσο από τους υπεύθυνους όσο και
από την ψυχολόγο των Κ.Α.Π.Η. Για τη συγκέντρωση των δεδομένων υπήρξε
προσωπική επαφή με τους συμμετέχοντες και η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων
έγινε προφορικά. Οι απαντήσεις που δόθηκαν ήταν εμπιστευτικές και η ανωνυμία
τηρήθηκε με αυστηρότητα. Επίσης, οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα να
εγκαταλείψουν την έρευνα οποιαδήποτε στιγμή το επιθυμούσαν Ο χρόνος
συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου είχε υπολογιστεί αρχικά 20 λεπτά. Στην πράξη,
όμως, διαπιστωθηκε ότι για το κάθε άτομο χρειάζονταν περίπου 40 λεπτά.

20. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Διάγραμμα 1. Διαστάσεις θρησκευτικότητας και άγχος θανάτου
,203 ,338
,324 ,106
,302
ΑΓΧΟΣ
ΘΑΝΑΤΟΥ
Διανοητική
διάσταση
Ιδεολογική
διάσταση
Θρησκευτική
εμπειρία
Ατομική
άσκηση
Δημόσια
άσκηση

21. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Η ανάλυση των δεδομένων που συγκεντρώθηκαν από τις απαντήσεις των 52
συμμετεχόντων αποκάλυψε το βαθμό επίδρασης της κάθε διάστασης της
θρησκευτικότητας ξεχωριστά στο άγχος θανάτου (Διάγραμμα 1).
• Το 20,3% της διασποράς του άγχους θανάτου ερμηνεύεται από την επίδραση της
διανοητικής διάστασης της θρησκευτικότητας.
• Η επίδραση της ιδεολογικής διάστασης της θρησκευτικότητας ερμηνεύει το 32,4%
της μεταβλητότητας του άγχους θανάτου.
• Το 30,2% της διασποράς του άγχους θανάτου ερμηνεύεται από την επίδραση της
διάστασης της δημόσιας άσκησης της θρησκευτικότητας.
• Η επίδραση της διάστασης της ατομικής άσκησης της θρησκευτικότητας ερμηνεύει
το 10,6% της μεταβλητότητας του άγχους θανάτου.
• Το 33,8% της διασποράς του άγχους θανάτου ερμηνεύεται από την επίδραση της
διάστασης της θρησκευτικής εμπειρίας της θρησκευτικότητας.
• Επομένως, δε βρέθηκε σημαντική επίδραση των πέντε διαστάσεων της
θρησκευτικότητας στο άγχος θανάτου.

22. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Διάγραμμα 2. Δημογραφικά χαρακτηριστικά και άγχος θανάτου
,04 ,37
,08
ΑΓΧΟΣ
ΘΑΝΑΤΟΥ
Ηλικία
Εκπαίδευση
Φύλο

23. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζεται η επίδραση των δημογραφικών παραγόντων στο
άγχος θανάτου ηλικιωμένων ατόμων.
• Το 37% της διασποράς του άγχους θανάτου ερμηνεύεται από την επίδραση της
ηλικίας.
• Η επίδραση του μορφωτικού επιπέδου των συμμετεχόντων ερμηνεύει το 8% της
μεταβλητότητας του άγχους θανάτου.
• Το 4% της διασποράς του άγχους θανάτου ερμηνεύεται από την επίδραση του φύλου.
• Επομένως, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και το φύλο δεν παρουσιάζουν
στατιστικώς σημαντική επίδραση στο άγχος θανάτου.

24. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Διάγραμμα 3. Συσχετίσεις ανάμεσα στις πέντε διαστάσεις θρησκευτικότητας
,603** ,751**
,744** ,71**
,567**
,694** ,515**
,572** ,769**
,747**
Σημείωση: **p<,01
Ιδεολογική
διάσταση
Θρησκευτική
εμπειρία
Δημόσια
άσκηση
Ατομική
άσκηση
Διανοητική
διάσταση

25. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις μεταξύ των πέντε διαστάσεων της
θρησκευτικότητας.
• Η διανοητική διάσταση της θρησκευτικότητας σχετίζεται θετικά με:
 την ιδεολογική διάσταση (,603)
 τη διάσταση της δημόσιας άσκησης (,751)
 τη διάσταση της ατομικής άσκησης (,710)
 τη διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας (,744)
• Η ιδεολογική διάσταση της θρησκευτικότητας σχετίζεται θετικά με:
 τη διανοητική διάσταση (,603)
τη διάσταση της δημόσιας άσκησης (,567)
 τη διάσταση της ατομικής άσκησης (,769)
 τη διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας (,694)

26. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Η διάσταση της δημόσιας άσκησης της θρησκευτικότητας σχετίζεται θετικά με:
 τη διανοητική διάσταση (,751)
 την ιδεολογική διάσταση (,567)
 τη διάσταση της ατομικής άσκησης (,515)
 τη διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας (,572)
• Η διάσταση της ατομικής άσκησης της θρησκευτικότητας σχετίζεται θετικά με:
 τη διανοητική διάσταση (,710)
 την ιδεολογική διάσταση (,769)
 τη διάσταση της δημόσιας άσκησης (,515)
 τη διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας (,747)

27. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Η διάσταση της θρησκευτικής εμπειρίας της θρησκευτικότητας σχετίζεται θετικά με:
 τη διανοητική διάσταση (,744)
 την ιδεολογική διάσταση (,694)
 τη διάσταση της δημόσιας άσκησης (,572)
 τη διάσταση της ατομικής άσκησης (,747)
• Επομένως, υπάρχει στατιστικώς σημαντική θετική συσχέτιση μεταξύ των πέντε
διαστάσεων της θρησκευτικότητας.

28. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Διάγραμμα 4. Μέσος όρος απαντήσεων συμμετεχόντων στις διαστάσεις
θρησκευτικότητας
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
Διανοητική
διάσταση
Ιδεολογική
διάσταση
Δημόσια
άσκηση
Ατομική
άσκηση
Εμπειρία

29. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Διάγραμμα 5. Ποσοστό άγχους θανάτου των συμμετεχόντων
45,3% με άγχος θανάτου
54,7% χωρίς άγχος θανάτου

30. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
• Στο Διάγραμμα 4 αναγράφονται οι μέσοι όροι των απαντήσεων των συμμετεχόντων
στις πέντε διαστάσεις της θρησκευτικότητας. Σε μια κλίμακα από το 1
(ποτέ/καθόλου) έως το 5 (πολύ συχνά/πάρα πολύ), για τη διανοητική διάσταση ο
μέσος όρος των απαντήσεων ήταν 3,49, για την ιδεολογική ήταν 3,66, για τη δημόσια
άσκηση ήταν 2,67, για την ατομική άσκηση ήταν 3,67 και για τη θρησκευτική
εμπειρία ήταν 3,4.
• Το Διάγραμμα 5 απεικονίζει τα ποσοστά άγχους θανάτου, όπως αυτά αναδείχθηκαν
από τις απαντήσεις των συμμετεχόντων. Συγκεκριμένα, το 45,3% των
συμμετεχόντων εμφάνισε άγχος θανάτου, ενώ το 54,7% δεν εμφάνισε.

31. ΣΥΖΗΤΗΣΗ
• Στην παρούσα έρευνα εξετάσαμε τις απόψεις ατόμων τρίτης ηλικίας σχετικά με το
θάνατο και το βαθμό δυσφορίας που ενδεχομένως τους προκαλεί. Επίσης,
επιχειρήσαμε να συνδέσουμε τη θρησκευτικότητα με το άγχος θανάτου εξαιτίας της
σχέσης που υπάρχει μεταξύ των βασικών αρχών της κάθε θρησκείας και του
θανάτου.
• Βασιζόμενοι στο Διάγραμμα 1, παρατηρούμε ότι οι πέντε διαστάσεις
θρησκευτικότητας δεν επιδρούν σε σημαντικό βαθμό στο άγχος θανάτου. Η διάσταση
που φαίνεται να επιδρά κάπως περισσότερο σε σύγκριση με τις υπόλοιπες είναι η
θρησκευτική εμπειρία. Ωστόσο, ούτε αυτή η επίδραση δεν είναι στατιστικώς
σημαντική.
• Επομένως, η υπόθεσή μας απορρίπτεται.
• Oι Fortner και Neimeyer (1999) σε αντίστοιχη έρευνα δε βρήκανε καμία επίδραση
της θρησκευτικότητας στο άγχος θανάτου. Αυτό αποδόθηκε στο γεγονός ότι το
δείγμα, όσον αφορά της θρησκευτικές πεποιθήσεις του, ήταν ομοιόμορφο
(Μουσουλμάνοι).

32. ΣΥΖΗΤΗΣΗ
• Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2, το φύλο, το μορφωτικό επίπεδο και η ηλικία δεν
αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικούς ρυθμιστικούς παράγοντες του άγχους θανάτου. Η
ηλικία παρουσιάζει το μεγαλύτερο βαθμό επίδρασης, χωρίς ωστόσο να είναι
στατιστικώς σημαντική.
• Παρόμοια ευρήματα υποστηρίζουν ότι το φύλο και η ηλικία δεν αποτελούν
προβλεπτικούς παράγοντες του άγχους θανάτου (Fortner & Neimeyer, 1999; Fortner,
Neimeyer & Rybarczyk, 2000). Η ερμηνεία που δόθηκε ήταν ότι αυτοί οι
δημογραφικοί παράγοντες έχουν μικρή σημασία για τα άτομα που πλησιάζουν στο
τέλος της ζωής τους (Fortner & Neimeyer, 1999).
• Οι υπόλοιποι δημογραφικοί παράγοντες που μελετήθηκαν στην έρευνα (όπως ο
τρόπος ζωής, ο τόπος διαμονής, η οικογενειακή κατάσταση), παραλείπονται
σκοπίμως, καθώς δεν ασκούν καμία επίδραση στον παράγοντα του άγχους θανάτου.

33. ΣΥΖΗΤΗΣΗ
• Στο Διάγραμμα 3, παρατηρούμε ότι μεταξύ των πέντε διαστάσεων της
θρησκευτικότητας υπάρχει στατιστικώς σημαντική θετική συσχέτιση. Αυτό δείχνει
ότι η κάθε διάσταση είναι ενδεικτική και της άλλης και της θρησκευτικότητας σα
σύνολο.
• Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4, ο μέσος όρος των απαντήσεων των συμμετεχόντων
εντοπίζεται κοντά στο 3, γεγονός που αποδεικνύει την ύπαρξη ενός μέτριου βαθμού
θρησκευτικότητας. Αυτό ίσως ευθύνεται για την απουσία σχέσης μεταξύ της
θρησκευτικότητας και του άγχους θανάτου.
• Σύμφωνα με το Διάγραμμα 5, περίπου οι μισοί συμμετέχοντες (45,3%) εμφάνισαν
άγχος θανάτου, γεγονός που δυσχεραίνει τον εντοπισμό του βαθμού επίδρασης της
θρησκευτικότητας στο άγχος απέναντι στο θάνατο.

34. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ
• Το δείγμα της μελέτης μας ήταν μικρό (Ν=52), ώστε να μπορέσουμε να
γενικεύσουμε τα αποτελέσματα στο σύνολο του πληθυσμού των ηλικιωμένων.
• Το δείγμα μας ήταν από μία μικρή γεωγραφική περιοχή.
• Παρατηρήθηκε δυσπιστία όσον αφορά τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων.
• Τα ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν προφορικά και γι’ αυτό το λόγο ίσως ορισμένες
από τις απαντήσεις να ήταν επιτηδευμένες.
• Οι κλίμακες δεν είναι προσαρμοσμένες στα ελληνικά δεδομένα.
• Υπήρξε ομοιογένεια όσον αφορά τη θρησκεία των συμμετεχόντων.
• Αποκλείστηκαν τα άτομα με κατάθλιψη και αυτό εξηγεί το γεγονός ότι οι
συμμετέχοντες δεν εμφάνισαν άγχος θανάτου.
• Υπάρχουν εξωτερικοί παράγοντες, που δεν μπορούν να ελεγχθούν, άρα και να
μετρηθούν με αξιοπιστία.

35. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ
• Μεγαλύτερος αριθμός δείγματος
• Μελέτη ατόμων από άλλες θρησκείες
• Σύγκριση νέων ατόμων με ηλικιωμένα
• Συσχέτιση ατόμων με κατάθλιψη με το άγχος θανάτου
• Προσαρμογή των ερωτηματολογίων στα ελληνικά δεδομένα
• Οι ποιοτικές μελέτες πιο ενδεικτικές για τη μελέτη του άγχους θανάτου

36. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Abdel-Khalek, A. M. (2007). Love of life and death distress: Two separate factors.
Omega: The Journal of Death and Dying, 55, 267–278.
Aizenberg, D. (2006). Suicide attempt amongst elderly bipolar patients. Journal of Affective
Disorder, 91, pp. 91-94.
Azaiza, F., & Brodsky, J. (2003). The aging of Israel’s Arab population: Needs, existing
responses, and dilemmas in the development of services for a society in
transition. Israel Medical Association Journal, 5, 383–386.
Azaiza F., Ron P., Shohan M. & Gigini, I. (2010). Death and Dying Anxiety among
Elderly Arab Muslims in Israel. Death Studies, 34:4, 351-364.
Benton, J., Christopher, A., & Walter, M. (2007). Death Anxiety As A Function Of Aging
Anxiety. Death Studies, 337-350.
Charles, F. (2001). Suicide in the Elderly. Clinical Neuroscience Research, 1, pp. 366- 376.
Christopher, A. N., Drummond, K., Jones, J. R., Marek, P., & Therriault, K. M.(2006). Beliefs
about one’s own death, personal insecurity, and materialism. Personality and Individual
Differences, 40, 441–451.

37. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Cicirelli, V. G. (1999). Personality and demographic factors in older adults’ fear of death. The
Gerontologist, 39, 569–579.
Cicirelli,V. G. (2000). Older adults’ ethnicity, fear of death, and end-of-life decisions. In
A.Tomer (Ed.), Death attitudes and the older adult (pp.1757191). Philadelphia: Taylor
& Francis.
Cicirelli, V. (2001). Personal Meanings Of Death In Older Adults And Young Adults In Relation
To Their Fears Of Death. Death Studies, 663-683.
Cohen, A. B., Pierce, J. D. Jr., Chambers, J., Meade, R., Gorvine, B. J., & Koenig, H. G.
(2005). Intrinsic and extrinsic religiosity, belief in the afterlife, death anxiety, and
life satisfaction in young Catholics and Protestants. Journal of Research in
Personality, 39, 307–324.
Depaola, S., Griffin, M., Young, J., & Neimeyer, R. (2003). Death Anxiety And Attitudes
Toward the Elderly Among Older Adults: The Role Of Gender And Ethnicity. Death
Studies, 335-354.
Dezutter, J., Soenens, B., Luyckx, K., Bruyneel, S., Vansteenkiste, M., Duriez, B., & Hutsebaut,
D. (2008). The Role Of Religion In Death Attitudes: Distinguishing Between Religious
Belief And Style Of Processing Religious Contents. Death Studies, 73-92.

38. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Falkenhain, M. & Handal, P. J. (2003). Religion, Death Attitudes, and Belief in Afterlife in the
Elderly: Untangling the Relationships. Journal of Religion and Health, Vol. 42, No. 1.
Folstein, M., Folstein, S. & McHugh P. (1975). Mini-mental state. A practical method for
grading the cognitive state of patients for the clinician. Journal of Psychiatric
Research 12 (3): 189–98.
Fortner, B. V., Neimeyer, R.A. & Rybarczyk, B. (2000). Correlates of death anxiety in older
adults: A comprehensive review. Death attitudes and the older adult: Theories,
concepts and application (pp.95-108). Philadelphia, PA :Taylor & Francis.
George, L., Larson, D., Koenig, H. & McCullough, M. (2000). Spirituality and health: What
we know, what we need to know. J Soc Clin Psychol, 19:102-116.
Harding, S. R., Flannelly, K. J., Weaver, A. J., & Costa, K. G. (2005). The influence of
religion on death anxiety and death acceptance. Mental Health, Religion &
Culture, 8, 253–261.
Huber, S. & Huber O. W. (2012). The Centrality of Religiosity Scale. Religions, 3, 710–724.
Iecovich, E., & Lev-Ran, O. (2006). Attitudes of functionally independent residents toward
residents who were disabled in old age homes: The role of separation versus
integration. The Journal of Applied Gerontology, 25, 252–268.

39. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Kastenbaum, R. (2000). The psychology of death (3rd ed.). New York: Springer Publishing
Company.
Koenig, H., McCullough, M., & Larson, D. (2001). Handbook of religion and health. Oxford,
England: Oxford University Press.
Madnawat, A., & Kachhawa, P. (2007). Age, Gender, and Living Circumstances:
Discriminating Older Adults on Death Anxiety. Death Studies, 763-769.
Meador, K. & Koenig, H. (2000) Spirituality and religion in psychiatry practice: Parameters and
implications. Psychiatr Ann, 30: 549-555
Mikulincer, M., Florian, V., Birnbaum, G., & Malishkevich, S. (2002). The death-
anxiety buffering function of close relationships: Exploring the effects of
separation reminders on death-thought accessibility. Personality and Social
Psychology Bulletin, 28, 287– 299.
Neimeyer, R. A., Wittkowski, J., & Moser, R. P. (2004). Psychological research on death
attitudes: An overview and evaluation. Death Studies, 28, 309–340.

40. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Piedmont, R. (1999) Does spirituality represent the sixth factor of personality? Spiritual
transcendence and five-factor model. J Pers, 67:985-1013
Ron, P. (2004). Depression, hopelessness, and suicidal ideation among the elderly: A
comparison between men and women living in nursing homes and in the
community. Journal of Gerontological Social Work, 43(2=3), 97–116.
Scoco, P. and DeLeo, D. (2002). One-year prevalence of death thought, suicidal feeling on the
general population. International Journal of Geriatric Psychiatry, 17 (9), pp. 842-
846.
Sheikh, J. & Yesavage, J. (1986). Geriatric Depression Scale (GDS): recent evidence and
development of a shorter version. Clin Gerontol, 5(1/2):165-173.
Suhail, K., & Akram, S. (2002). Correlates of death anxiety in Pakistan. Death Studies, 26,
39–50.
Yeun, E. (2004). Attitudes Of Elderly Korean Patients Toward Death And Dying: An
Application Of Q-methodology. International Journal of Nursing Studies, 871-
880.