1. Vermaatschappelijking en Herstel
Prof.dr. Chantal Van Audenhove
Leuven, 18 december 2014

2.  Inleiding : recente trends in de GGZ
– Deïnstitutionalisering
– Vermaatschappelijking
– GGZ hervorming in België
 Herstel en herstelgerichte zorg
– Herstel
– HEE beweging
– Participatie en ervaringsdeskundigheid
 Implicaties voor de praktijk van GGZ
– Bindende zorg
– Motivationeel interview en LEAP
– Shared decision making
 Uitdagingen voor de toekomst
Vermaatschappelijking en herstel

3.  Deïnstitutionalisering
– Afbouw van aantal bedden
– Reductie van aantal ligdagen
 Vermaatschappelijking
– Sociale integratie en inclusie van mensen met psychische
problemen
• Rehabilitatie
• Acceptatie als volwaardig burger
– Humanisering van de zorg
• Maatschappelijk geïntegreerde voorzieningen
• Normalisatie : zo gewoon mogelijk leven, burgerschap
– Aandacht voor maatschappelijke determinanten van psychische
problemen
• Stigmatisering en discriminatie
• Burnout
 Hervormingen in zorgorganisatie
Recente trends in de GGZ
3

4. 0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Monaco
Belgium
Malta
Netherlands
Latvia
RussianFed
Lithuania
CzechRepublic
Switzerland
Croatia
France
Ukraine
Norway
Germany
Luxembourg
Slovenia
Finland
Romania
Hungary
Ireland
Slovakia
Bulgaria
Belarus
FmrYugoslavRepMacedonia
Kazakhstan
RepofMoldova
Montenegro
Denmark
Poland
Armenia
Israel
Iceland
Spain
Serbia
Austria
Azerbaijan
Sweden
Kyrgyzstan
Georgia
Portugal
Greece
Bosnia&Herzegovina
Tajikistan
Albania
Cyprus
Uzbekistan
Andorra
Italy
Turkey
Aantal psychiatrische bedden per
10.000 inwoners WHO, 2011

5. Mental Health Programme
Aantal opnames per 100.000 in GGZ-
voorzieningen WHO, 2011

6. 6
Internationale trends in GGZ tot 2005

7. “Balanced care”
Evenwichtige zorg met een waaier aan
zorgvoorzieningen in de maatschappij die alle zorg
bieden die nodig is, zonder de negatieve impact van
opname:
 in de natuurlijke omgeving
 mobiel
 gericht op beperkingen en symptomen
 specifieke zorg voor omschreven diagnose en
problemen
 in overeenstemming met de internationale verklaring van
de mensenrechten
 gefocust op de prioriteiten van de gebruikers
 Gecoördineerd (risico’s !)

8. Alle noodzakelijke voorzieningen:
• Gespecialiseerde residentiële units voor specifieke
patiëntengroepen (bijv. eetstoornissen,
adolescenten..)
• Gespecialiseerde Community MHC, ACT en snelle
interventieteams
• Alternatieven voor acute opname: psychiatrische
thuiszorg, crisisinterventieteam, daghospitalisatie,
respite care
• Gedifferentieerd begeleid wonen
• Rehabilitatie in arbeid, educatie en vrije tijd
(Thornicroft &Tansella, 2003)
Evolutie in richting van Balanced care WHO
8

9. Trends in België: sedert 2000
PZ PAAZ PVT BW CGG
RIZIV
Conv.
Overlegplatforms
Kinderen en jongeren
Volwassenen
Ouderen

10. Beleidsmaatregelen
Vlaams en federaal niveau
Vanaf
2000
Doelgroepgericht
beleid in
ambulante en
residentiële sector
Preventie
van suicide
Integratie en
gerichtheid
op
samenleving
2003-
2004
Pilootprojecten
“Psychiatrische
zorg in de
thuissituatie”
Pilootprojecten
“Activering in
reguliere
tewerkstelling en
educatie”
Vanaf
2005
Primaire
samenwerking in
“Therapeutische
Projecten”
Secundaire
samenwerking in
Transversaal
Overleg
Patiënten- en
familieparticipatie
op meso en macro
niveau

11.  FOD volksgezondheid
 “Gids naar een betere GGZ door de realisatie van
zorgcircuits en zorgnetwerken” www.PSY107.be
 Experiment voor doelgroep 16-65 jaar
 Duur: 3 jaar
 Intenties van 107
– Beddenreductie
– Vermaatschappelijking
– Participatie en patiëntgerichtheid
– Integratieve benadering van zorg
Vanaf 2010: Projectkader van Artikel 107
11

12. Balanced care wordt realiteit ?
12

13.  Inleiding : recente trends in de GGZ
– Deïnstitutionalisering
– Vermaatschappelijking
– GGZ hervorming in België
 Herstel en herstelgerichte zorg
– Herstel
– HEE beweging
– Participatie en ervaringsdeskundigheid
 Implicaties voor de praktijk van GGZ
– Bindende zorg
– Motivationeel interview en LEAP
– Shared decision making
 Uitdagingen voor de toekomst
Vermaatschappelijking en herstel

14. “The Diamond of Change” (M. Kmita 2005)
“De Gekken”
gevaarlijke personen, uitgesloten uit de samenleving
STIGMA
Gebruikers van voorzieningen
rol van de zorgverstrekkers
aanvaard, zelfactualisatie,
strijd tegen stigma en
machteloosheid
Burgers
Mensenrechten,
verantwoordelijkheden,
participatie en inclusie in
de samenleving
Patiënten
Slachtoffers, passieve ontvangers van zorg of
behandeling, ontvangen zorg van experten die weten
‘wat het beste is’

15. Implicaties voor behandeling
• zelfhulp en informele hulp (lotgenoten) worden zeer belangrijk
• professionele hulp is niet noodzakelijk, kan wel een
faciliterende rol spelen
• naast GGZ ook vele andere voorzieningen mogelijk

16. Herstel of ‘recovery’ als centraal concept
“Een intens, uniek, persoonlijk proces van verandering in iemands
houding, waarden, doelen, vaardigheden en rollen.
Het is een manier van leven, om een leven te leiden dat voldoening
geeft, dat hoopvol is, en een bijdrage levert aan de samenleving,
ondanks de beperkingen die de ziekte met zich meebrengt.
Herstellen is het ontgroeien van de catastrofale gevolgen van de ziekte
en de ontwikkeling van een nieuwe betekenis en een nieuw doel in
iemands leven
Herstel impliceert de ontwikkeling van nieuwe betekenissen en doelen in
het leven, een groeien over de grenzen van de ziekte.”
Anthony, (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental health
service system in the 1990s

17. Uitgangspunten van de herstelvisie
 Herstellen is mogelijk zonder professionele interventies
 Betrokken aanwezigheid van personen die erin geloven
 Vertrekt niet vanuit een visie op de oorzaken van de psychische
ziekte of diagnoses
 Herstel is mogelijk ook met symptomen
 Herstel verandert de frequentie en de duur van symptomen
 Herstel voelt niet als een lineair proces
 Herstel van de gevolgen van de psychische ziekte is soms
moeilijker dan herstel van de psychische ziekte op zich
 Herstel van een psychische ziekte betekent niet dat de persoon
‘niet echt psychisch ziek’ was
 https://www.youtube.com/watch?v=3sJp5JlZOrA

18. CHIME raamwerk (Leamy et al., 2011)
 Sociale verbondheid
 Hoop en optimisme
 Identiteit
 Betekenis en zin
 Empowerment
Sleutelelementen van persoonlijk herstel
18

19. Herstel als proces (Young & Ensing, 1999)
Stabilisatie Heroriëntatie Reïntegratie
Controle over de
symptomen en
vermindering van het
lijden
Farmaco-therapie
Medicatie-management
Behoefte aan steun en
veiligheid
Exploreren van
implicaties van het ziek
zijn
Rouwproces
Psycho-educatie
Symptoommanagement
Toekomstplannen maken
Aangaan of herstellen
van betekenisvolle
relaties of rollen
Terugkeer naar een
normaal bestaan
Vaardigheden oefenen
Zelfvertrouwen
versterken
Activiteiten opnemen

20. Paradigma shift voor de praktijk
1. De intellectuele uitdaging van herstelgericht
werken komt van buiten de professionele
context van de psychiatrie
2. De expertenkennis wordt een bijzonder geval en
niet de algemene regel
3. Het bijkomstige komt centraal te staan en niet
het specifiek psychiatrische

21. Patientenorganisaties HEE

22. HEE: Herstel, Empowerment en
ervaringsdeskundigheid
Herstel: persoonlijk proces waarin mensen met psychische
kwetsbaarheid de draad weer opnemen en hun leven nieuwe vorm en
inhoud geven.
 Bij herstel geef je datgene wat je overweldigt een plaats. Je laat je
leven niet langer door symptomen beheersen.
 Niet accepteren dat je onbehandelbaar of uitbehandeld bent, maar
ook niet doen alsof er niets aan de hand is.
Empowermement: herwinnen van de regie over je eigen lijf en leden,
versterking van eigenwaarde en zelfrespect en versterking van de
positie van ggz-cliënten als groep.
 Herstel vereist empowerment en leidt tot empowerment
 Het gaat om het ontwikkelen van het vermogen van mensen om
zich aan een hopeloze situatie te ontworstelen en een nieuwe
wending te geven aan hun leven.
Wilma Boevink, ZonMw
22

23. Nieuwe collega’s: ervaringsdeskundigen
Hulpverlening kan bijdragen tot herstel, maar kan het herstel ook
ondermijnen !
Werken met respect voor de ervaringsdeskundigheid van patiënten
vereist nieuwe competenties van de hulpverleners
HEE: GGZ cliënten nemen zelf het roer in handen
Herstelwerkgroepen om te leren zien wat de eigen kracht is en hoe
men pijnlijke ervaringen kan zien als een sterkte
Het verschil zien tussen wie we zijn en wat we aan kopzorg hebben”
www.hee-team.nl
Wilma Boevink, ZonMw
23

24. Rol van ervaringsdeskundige
24
• opgeleid in reguliere
hulpverleningsmethodieken en
aangeworven om tevens zijn
ervaringsdeskundigheid aan te
wenden en vooral bruggenbouwer
Hulpverlener met
ervaringsdeskundigheid:
• Op basis van zijn
ervaringsdeskundigheid
aangeworven en vooral
bondgenoot voor de patiënt,
gebruiker, bewoner
Ervaringswerker:

25. Wat is herstelondersteuning?
 Alle ondersteuning van herstel binnen en buiten de GGZ
 Alle ondersteuning van herstel binnen en buiten de GGZ
 Gegeven door lotgenoten, familie, vrienden, collega’s, buren,
maatschappelijke instanties en hulpverleners
 Hulpverleners hebben een belangrijke maar bescheiden plaats
 Moderne hulpverlening is erop gericht de herstelondersteuning door het
natuurlijke netwerk van de cliënt zoveel mogelijk te bevorderen
 Gegeven door lotgenoten, familie, vrienden, collega’s, buren,
maatschappelijke instanties en hulpverleners
 Hulpverleners hebben een belangrijke maar bescheiden plaats
 Moderne hulpverlening is erop gericht de herstelondersteuning door het
natuurlijke netwerk van de cliënt zoveel mogelijk te bevorderen
Alle ondersteuning van herstel binnen en buiten de
GGZ
Door de persoon zelf, lotgenoten, familie, vrienden,
collega’s, buren, maatschappelijke instanties en
hulpverleners
Hulpverleners hebben een belangrijke maar
bescheiden plaats
Hulpverlening is erop gericht de
herstelondersteuning door het natuurlijke netwerk
van de cliënt zoveel mogelijk te bevorderen

26. 26

27. Diagnostiek van sterktes – psychiatrische anamnese
• Wat houdt je op de been ? Denk aan spiritualiteit, sociale rollen ,culturele en politieke identiteit, geloof in
zichzelf, vaardigheden, veerkracht, humor, steun van anderen, mogelijkheid tot expressie.
Huidige sterktes en hulpbronnen:
(ziektegeschiedenis)
• Hoe zou je je leven anders willen ? Wat zijn je dromen nu ? Hoe zijn die veranderd ?Persoonlijke doelen : (risico-taxatie)
• Hoe ben je vroeger door moeilijke periodes geraakt ? Welke steunbronnen heb je toen gevonden? Wat heeft
er gewerkt en wat niet ? Wat zou je willen dat er toen gebeurd was ?
Vroegere coping stijl : (vroegere
psychiatrische behandelingen)
• is er een geschiedenis van sterke mensen, die het gemaakt hebben, in je familie ? artiesten, auteurs, atleten,
academici?
Blijvende steunbronnen : (erfelijke
belasting)
• Toen je opgroeide, was er iemand die je echt bewonderde ? Welke belangrijke levenslessen heb je geleerd
tijdens je jeugd ?
Familiale omgeving [Familiale
omgeving]
• Wat hebben deze ervaringen je geleerd ? Hoe ben je in een positieve zin gegroeid als persoon ? Denk ook
aan dankbaarheid, altruïsme, empathie, medeleven, zelfaanvaarding, eigen effectiviteit en zingeving.
Leren uit het verleden [UItlokkende
factoren]
• Hoe was het leven voor jou toen je opgroeide ? Wat maakte je blij, wat zijn je beste herinneringen? Welke
vaardigheden en talenten ontdekte je bij jezelf ?
Ontwikkelingsgeschiedenis
[Ontwikkelingsgeschiedenis)
• Wat zou iemand die jou kent en die je apprecieert zeggen over jou ? Wat zou je willen dat ze over je zeggen
? Hoe ben jij waardevol voor anderen ?
Gewaardeerde sociale rollen
[Beroepsgeschiedenis]
• Op wie steun jij in moeilijke tijden ? Wie steunt op jou ?
Sociale steun [Relationele
geschiedenis]
• Wat is er speciaal aan jou ? Heeft iemand je een compliment gegeven ? Welke dingen heb je gedaan die je
een gevoel van fierheid gaven ?
Persoonlijke geschenken [Forensische
geschiedenis, drugs en alcohol)]
27

28. P3 P4 P6 P7 P8 P9 P10 Minimun Maximum Gemiddelde Mediaan
7 8 11 11 11 8 9 7 11 9,3 9
- Vaststellen van zorgbehoeftes 1 3 3 4 4 2 3 1 4 2,9 3
- Basale zorg 2 2 4 4 3 3 3 2 4 3,0 3
- Tijd en persoonlijke aandacht 4 3 4 3 4 3 3 3 4 3,4 3
7 6 7 7 6 6 6 6 7 6,4 6
- Breed aanbod van diensten 3 3 4 3 3 3 3 3 4 3,1 3
- Toegankelijkheid aanbod 4 3 3 4 3 3 3 3 4 3,3 3
9 8 13 12 11 10 9 8 13 10,3 10
- Bevordering netwerkcontacten 2 1 4 3 3 2 2 1 4 2,4 2
- Betrokkenheid omgeving 3 2 3 2 2 4 2 2 4 2,6 2
- Maatschappelijke re-integratie 2 2 4 4 3 2 2 2 4 2,7 2
- Stigmabestrijding 2 3 2 3 3 2 3 2 3 2,6 3
3 3 9 7 5 5 5 3 9 5,3 5
- Medezeggenschap 2 1 4 3 3 3 2 1 4 2,6 3
- Participatie in behandel- en begeleidingsplan 1 2 5 4 2 2 3 1 5 2,7 2
4 5 14 11 9 5 7 4 14 7,9 7
- Vaststellen van wensen en kwaliteiten 2 2 4 4 4 2 2 2 4 2,9 2
- Begeleidingsdoelen gebaseerd op mogelijkheden 1 2 5 4 2 2 3 1 5 2,7 2
- Begeleidingsdoelen gebaseerd op rollen 1 1 5 3 3 1 2 1 5 2,3 2
5 3 8 9 5 4 6 3 9 5,7 5
- Visiedocumenten, jaarplannen en brochures 1 1 4 4 2 1 2 1 4 2,1 2
- Variatie in zorgverlening 4 2 4 5 3 3 4 2 5 3,6 3
10 11 23 16 17 11 9 9 17 13,9 11
- Cliënt in regie 3 1 4 5 3 3 2 1 5 3,0 3
- Ziektemanagement (illness management) 2 3 4 2 3 2 3 2 4 2,7 3
- Financieel beheer 2 3 5 4 3 2 2 2 5 3,0 3
- Terugdringen van dwangmaatregelen 2 3 5 3 4 3 1 1 5 3,0 3
- Zelfbepaling in crisissituaties 1 1 5 2 4 1 1 1 5 2,1 1
8 7 15 15 9 6 8 6 15 9,7 8
- Visie op herstel 1 1 3 4 1 1 2 1 4 1,9 1
- Ondersteuning persoonlijk herstelproces 3 3 5 4 3 2 2 2 5 3,1 3
- Inzet van ervaringsdeskundigen 1 1 1 2 1 1 1 1 2 1,1 1
- Deskundigheidsbevordering 1 1 3 3 3 1 2 1 3 2,0 2
- Herstelwerkgroepen en lotgenotencontact 2 1 3 2 1 1 1 1 3 1,6 1
Zelfbepaling van de cliënt ( /25)
Focus op herstel en ervaringsdeskundigheid ( /25)
Tegemoet komen aan basale zorgbehoeftes ( /15)
Breed aanbod van diensten ( /10)
Sociale contacten en participatie ( /20)
Medezeggenschap en participatiemogelijkheden ( /10)
Zorg gebaseerd op de mogelijkheden van de cliënt ( /15)
Cliëntgerichtheid en keuzemogelijkheden ( /10)

29.  Inleiding : recente trends in de GGZ
– Deïnstitutionalisering
– Vermaatschappelijking
– GGZ hervorming in België
 Herstel en herstelgerichte zorg
– Herstel
– HEE beweging
– Participatie en ervaringsdeskundigheid
 Implicaties voor de praktijk van GGZ
– Bindende zorg
– Motivationeel interview en LEAP
– Shared decision making
 Uitdagingen voor de toekomst
Vermaatschappelijking en herstel

30. Evidence-based strategieën
 Illness Management and Recovery
 ACT
 Supported Employment (IPS)
 Omgaan met mantelzorgers
Maar bovenal: nieuwe vormen van bejegening !

31. Basisattitudes
van herstelgericht werken
Effectieve hulpverleners
 Actief luisteren naar persoon zelf
 Helpen prioritiseren in doelen voor herstel
 Geloof in eigen kracht
 Voorbeelden aanhalen
 Aandacht en belang aan doelen die persoon uit
ziekterol halen en bijdrage tot anderen
 Niet-ggz instanties aanduiden die kunnen helpen
 Aanmoedigen van zelfhulp
 Bespreek welke professionele hulp de persoon wenst
en nodig heeft
 Respectvolle bejegening en partnership, bereid om
een eind op weg te gaan
 Bewust van risico’s, mogelijk herval en mislukking,
toch continu steun bieden bij het zetten van stappen
om doelen te bereiken, hoop en positieve
verwachtingen
31(Shepherd, Boardman & Slade 2008)

32. Nieuwe competenties
Arbeidstrajectbegeleiding vereist specifieke competenties
die men al doende kan leren:
bv: de begeleider
 Zoekt en vindt banen die passen bij de interesses … van cliënten
 Herkent werkplekken
 Verwerft geschikte banen en bouwt werkrelatie op met
werkgevers
 Presenteert zich …
 Betrokken geloofwaardig …
 Houdt rekening met belangen van werkgever …
 Gedrevenheid, creativiteit, vertrouwen op eigen inzicht,
volharding …
 Geloof in de mogelijkheden van mensen met psychische
problemen, ook als het tegenzit
 Overtuiging dat iedereen die dat zelf wenst, kan werken als er
een passende werkomgeving gevonden wordt en er op de juiste
wijze begeleiding geboden wordt
 Zich verplaatsen in de cliënt, enthousiasmeren, hoop en
vertrouwen geven (Lochy, Van Weeghel & Hasker, 2009)

33. • Vaststelling dat langdurig zorgbehoevenden uit de boot vallen,
• door ondermeer het verlies van sociale verbanden,
• veranderde opvattingen over paternalisme versus autonomie
• Cliënten hechten zich eerder aan zorg als zij op zoek gaan naar nieuwe
doelen en zelfverwerkelijking
• Principes van een bindende zorg
• Band met de hulpverleners
• Ervaringsdeskundigen
• Praktische hulp
• Assertieve zorg met kleefkracht
• In de buurt
• Familiebanden
• Structureren
• Gebonden aan verslaving
• Drang en dwang
• Attractieve zorg
(R.Van Veldhuyzen, 2010)
Bindende zorg: contact krijgen en houden

34.  Laten organiseren van zorg door gebruikers =>
binding neemt toe
 Aantrekkelijk behandelplan opstellen:
– Medicatie = zelden attractief: steeds opnieuw
bespreken van noodzaak, werkzaamheid &
bijwerkingen
– Vaardigheidstrainingen
– Inloop- en recreatieve activiteiten
– Non-verbale therapieën
– Cliëntgestuurde activiteiten
Attractieve zorg
34

35. Motiveren bij psychose
 Ontbrekend ziektebesef, dus LEAP toepassen
 Verleiden tot accepteren van hulp
 Opbouwen van een langdurige relatie
 Kiezen in overleg
 24/24 en 7/7 bereikbaarheid
 Opname voorkomen
Iedere patiënt die je kwijtraakt is een falen van jouw werk.
Alles is geoorloofd om de klant te binden.
35

36. Motivationeel interviewen
Miller & Rollnick
De hulpverlener
1. Is empathisch
2. Ontwikkelt discrepantie
3. Vermijdt argumentatie
4. Hanteert de weerstand op een
positieve manier
5. Stimuleert empowerment

37. LEAP
 Listen
 Empathise
 Agree
 Partner
Xavier Amador, 2007

38. STAP 1
Praten over
het feit DAT
er keuze is
• Checken of men dit begrijpt
• Gelijkwaardigheid van de opties
• Waardegevoeligheid van de beslissing
STAP 2
Praten over
de opties
en keuzes
• Informatie delen: tweerichtingsverkeer
• Voor- en nadelen, wikken en wegen
• Ondersteunen bij de afweging: van een initiële naar een
definitieve voorkeur
STAP 3
Praten over
beslissing
of
eindkeuze
• Focus op persoonlijke voorkeuren
• Ondersteunen in de richting van een eindkeuze
• Mogelijkheid geven om terug te komen op de eindkeuze

39.  Inleiding : recente trends in de GGZ
– Deïnstitutionalisering
– Vermaatschappelijking
– GGZ hervorming in België
 Herstel en herstelgerichte zorg
– Herstel
– HEE beweging
– Participatie en ervaringsdeskundigheid
 Implicaties voor de praktijk van GGZ
– Bindende zorg
– Motivationeel interview en LEAP
– Shared decision making
 Uitdagingen voor de toekomst
Vermaatschappelijking en herstel

40. Gebruikers van voorzieningen Burgers met leerkansen
van bedden naar stoelen
van grootschalig naar kleinschalig
van veel naar minder begeleiding
van beperkingen naar sterktes
Strukturele verbeteringen
Kwaliteit van zorg
een actief persoonlijk bestaan
keuzemogelijkheden
ergens bijhoren
praktische steun bij dagelijks functioneren
in leven en werk
‘Anders gewoon kijken’ naar de persoon
Kwaliteit van leven en relaties
De stap naar burgerschap blijft een uitdaging

41. Hinderpalen voor herstel : stigma
• verlies van rechten en van gelijke behandeling
• discriminatie op het vlak van educatie, tewerkstelling en
woongelegenheid
• zorgsystemen die beperkte keuzemogelijkheden
impliceren of die het gevoel van zelfcontrole
ondermijnen

42. Grootste uitdagingen voor GGZ
 Treatment gap:
 onderbehandeling
 overbehandeling
 Paradigmashift:
 Van ziekte-genezingsmodel naar visie op herstel
 Van paternalisme/advies naar overleg en participatie
 Mensenrechten, stigmatisering & sociale uitsluiting
 Grote groepen hebben geen toegang tot passende zorg
 Wetgeving, beleid, programmatie en planning
 Artikel 107 omzetten in vaste regelgeving
 Financiële en humane middelen
 Van ziekenhuis naar eerste lijn
 Onderzoek en monitoring
 Evidence based practice: generieke en specifieke componenten
 Actieve monitoring van zorgnoden en interventies

43. Dank voor uw aandacht
meer info:
www.KULeuven.be/LUCAS
Chantal.Vanaudenhove@med.kuleuven.be
43