According to modern science Rheumatoid arthritis is autoimmune disorder occurred by infection to the joints and occur bone deformity and according to Ayurveda changing in foods and sedentary lifestyle joints becomes painful, swollen, redness on the bone, heat on touch, called it as Aamvata in ayurvedic treatment of Rheumatoid arthritis cover fastly and occurrence rate is very rare but there is no permanent treatment in modern science so thats why Rheumatoid arthritis is basically treated by ayurvedic tratments

1. Aamvatam
StudentNames:
1.Manisha Dagadkhari
2.Siddhi Sonwane
3.SumitGaikwad
Introduction
Amavatais a conditonexplainedinLaghu thrayees,butnotinBrihat Thrayees.
• FirstexplainedinMadhavaNidana,by. Madhavakarawholivedbetween600
700AD, that isone centuryafterVagbhata Laterbookslike YogaRatnakara, Bhaishajya
Ratnavali etcquotedthe slokasof Madhava Nidanatoexplainthe diseaseAmavatal withoutmuch
change.
Corelationwithmoderndisease
Most of the Ayurvedicscholarscorrelate Aamvata
withRhumatismespeciallyRhumatoidArthritis.
Some scholarscorrelate itwithfibromayalgia.
हेतू
'ववववववववववववववववववववववववववववववववववववववव च।
स्निग्धं भुक्तवतो हयन्िं व्यायामं कु ववतनतथा ।।'
-मा.नि./ आमवात/ १
ज्याचा अस्ग्ि मंद आहे व जो नियममतपणे व्यायाम करीत िाही, अशा व्यस्क्तिे ववरुद्धाशि क
े ले ककं वा
अनतस्निग्ध आहार घेऊि लगेच व्यायाम क
े ला तर आमवात उत्पन्ि होतो.

2. संप्रास्तत
'वववववव वववववववव वववव ववववववववववववववववववववव ।
तेिात्यथं ववदग्योऽसौ धमि ीः प्रनतपद्यते।।
वातवपत्तकफै भूवयो दूवितीः सोऽन्िजो रसीः ।
नरोतांनयमभष्यन्दयनत िािावणोऽनतवपस्छिलीः ।।
जियत्याशु दौर्वल्यं गौरवं हृदयनय च ।
व्याधधिामाश्रयो ह्येि आमसंज्ञोऽनतदारुणीः ।।
'वववववववववववववववववववववववववववववववववववव।
नतब्धं च कु रुतो गारमामवातीः स उछयते।।'
- वव.वव./ववववव/२वव ५
ETIOLOGY & PATHOPHYSIOLOGY
Viruddahara- meansunwholesomefoodsor
combinationof foodswhicheffectsadversely.
Poordigestionpower,defectivemetabolism
Sedentarylife style andalsotoomuchexercise
- So affecteddefective metabolismwiththe influence
of Vataalsoaffectsthe normal functioning,andthe
productsof thisreachesDhamanis(bloodvessels)
and circulatesall overthe bodyespeciallytothe sites
of Kafaand producessymptoms.

3. आमच व्याख्या
मलसंग ऊष्मणोऽल्पर्लत्वेि धातुमाद्यमपाधचतम् ।
दुष्टमामाशयगतं रसमामं प्रचक्षते ।। २५ ।।
-वा.सु.13
'वववववववव ववववववववव वववववववव ववववववववववववववववव वववव
ववववववववव वववववववववववववववव'वव.वव./ववववव/५वववव
असे म्हटलेले आहे. या आमामुळे उत्पन्ि होणारी स्रोतोरोध, र्लभ्रंश, गौरव आदद सवव लक्षणे आमवातातही
साहस्जकच उत्पन्ि होत असतात. आमवातात संधध ववकृ नत असते त प्रामुख्यािे मोठ्या संध च . मणणर्ंध,
क
ू पवर, अंस, गुल्फ, जािु, वंक्षण आणण त्ररक संधध यांच ववकृ नत अधधक प्रमाणात ममळते.
कफाच नथािे -
उरीः कण्ठमशर:क्लोमपवावण्यामाशयो रसीः ।
वववव वववववव चववववववचवववववववववववववव ||३||
वा.सु.12
अथव- उर:नथाि, कण्ठ, मशरीःप्रदेश, क्लोम, पवव (र्ोटांचे लहाि
संधध), आमाशय, रस, मेद, घ्राण आणण स्जह्वा ही कफाच नथािे
आहेत. त्यापैकी 'उर:नथाि' हे कफाचे ववमशष्ट नथाि आहे.
सामान्यलक्षणे
अंगमदव, अरुधच, तृष्णा, आलनय, शरीरगौरव, ज्वर, खाल्लेल्या अन्िाचे पचि ि होणे, शोथ ही
आमवाताच

4. सामान्य लक्षणे आहेत.
पण त्याचर्रोर्र हनत, पाद, (मशर गुल्फ, त्ररक, जािु, उरु यादठकाण असणाऱ्या संधमध्ये शोथ व
उत्पन्ि होतो. त्यादठकाण त व्र नपशावसहत्व, उष्णनपशी व आरक्तवणवता ही लक्षणे असतात. कियाल्पता,
सशूलकिया वा
कियाहाि ही लक्षणे उत्पन्ि होतात.
आमवातात असणारा संध शूल व शोथ यामध्ये संचाररत्व असते. एका सांध्याकडूि दुसऱ्या सांध्याकडे या
लक्षणांचे
आवतवि घडत असते. आम शरीरात संचार करतािा ज्या संध छया दठकाण जाऊि पोहोचेल त्यादठकाण
शोध,
शूल, आरक्तवणवता, उष्णनपशव, नपशावसहत्व ही लक्षणे उत्पन्ि होतात. पण त्याचवेळ पदहल्या ववकृ त
संध प्रदेश
असलेला शोथ, शूल व अन्य लक्षणे मार एकदम कम झालेली ददसतात.
संध प्रदेश असणारी वेदिा अत्यंत त व्र नवरूपाच , असह्य अश असते म्हणूिच याच तुलिा वृस्चचकदंश
वेदिेश
क
े ली जाते.
याखेरीज आमवातात अिेक साववदेदहक लक्षणे उत्पन्ि होतात. अस्ग्िमांद्य, लालाखाव, अरुधच, गौरव,
उत्साह हाि ,
मुखवैरनय, शरीरदाह, र्हुमूरता, कु क्षक्षप्रदेश कादठण्य व शूल, हृग्रह, मलावष्टंभ, निद्राधधक्य ही महत्त्वाच
साववदेदहक
लक्षणे आहेत.

5. प्रकार
आमवाताचे क
े वल वातज, वपत्तािुर्ंध , कफािुर्ंध असे प्रकार क
े ले जातात.
'वववववववववववववववव चववववववववववववववव
स्नतममतं गुरुकण्डूं च कफदुष्टं तमाददशेत्।।'- मा.नि./आमवात/ ११
आमवातात वपत्तािुर्ंध असतािा दाह व आरक्तवणवता, क
े वळ वातज असतािा अत्यधधक प्रमाणात प डा व
कफािुर्ंध असतािा नतैममत्य, गौरव, क
ं डू ही लक्षणे उत्पन्ि होतािा ददसतात.
उपद्रव
'वववववववववववववववववववववव ववववववववव वववववववववववववव ।
जाड्यान्रक
ू जिमािाहं कष्टांचचान्यािुपद्रवाि्।।'- मा.नि./आमवात/ १०
तृष्णा, ि ं, भ्रम, मूछिाव, हृद्ग्रह, मलावष्टंभ, आंरक
ू जि, आध्माि हे आमवाताचे प्रमुख उपद्रव आहेत.
याखेरीज
अन्य अिेक उपद्रव आमवातात उत्पन्ि होऊ शकतात.
उदक
व - संधधसंकोच, हनतपाद विता, हृद्रोग.
साध्यासाध्यत्व
एकदोिज आमवात साध्य, द्ववदोिज यातय, सवव शरीरव्यावप, शोथयुक्त व सास्न्िपानतक आमवात
कृ छरसाध्य असतो.

6. उपद्रवयुक्त आमवात ववशेितीः हृद्रोग उपद्रवात्मक असतािा कष्टसाध्यच र्ितो.
व्याध छया गंभ र अवनथेत, व्याध ज णव झाला असतािा हृद्रोग हा महत्त्वाचा उपद्रव अिेक रोग्यांत उत्पन्ि
धचककत्सा
'ववववव ववववववव वववववववववववव ववववव च।
ववरेचिं निेहपािं र्नत्यचचाममारुते।।
रूक्षीः नवेदो ववधातव्यो वालुकापोटलैनतथा ।
उपिाहाचच कतवव्यानतेऽवप निेहवववस्जवता।।'- योगरत्िाकर
(अ
) वववववववववववववव
आमपाचिासाठ व ववरेचिासाठ एरंडनिेह हा उत्कृ ष्ट समजला जातो. आमवातात जे निेहपाि धचककत्सा
सूरात सांधगतले आहे ते क
े वळ एरंडनिेहाचे होय. अन्य निेह हे सववनव निविद्धच ठरतात. आमवातात
एरंडनिेह हा एक व्याधधप्रत्यि क म्हणूि वापरला जातो. योगरत्िाकरामध्ये एरंडनिेहाच प्रशनत सांगतािा
'ववववववववववववववव वववववववववववव । वववववववववववववववव
वववववववववववववववव'

7. असे म्हटले आहे. शरीररूप विात संचार करणाऱ्या आमवातरुप गजेंद्राचा िाश करण्यासाठ एरंडनिेहरुप
मसंह हा एकमेवअसतो.
आमवातास कारण भूत ठरणारा आम हा अनतवपस्छिल असतो (िािावणोऽनतवपस्छिलीः). या वपस्छिलतेमुळेच
नत्यािता निमावण होणे ककं वा शरीरधातूंश लीि होऊि राहणे हे आमाचे अन्यर आढळणारे गुण या
व्याध त असत िाहीत. मशवाय वायुमुळे या आमाला गत प्रातत झालेली असते आणण म्हणूिच संचाररत्वही
असते. आमवातात याप्रमाणे धातुलीिता िसल्यािे व आमाला संचाररत्व असल्यािे ववरेचिाद्वारे या
आमाचे निहवरण करणे, कोणतेही दुष्पररणाम ि घडवता निहवरण करणे सहज शक्य होते.
(I) वववव-वववव-आम
ववव पाचिासाठ खालीलऔिध द्यावे
मारा-3-6ववववव
अिुपाि-उष्णोदक
(i) ववववववववववव
(ii) वववववववव ववववव
(iii) ववववववव ववववव
(iv) वववववव-वववव ववववव-20वव.वव.x 2 ववरा
आमवातात ववरेचिाप्रमाणेच वातासाठ र्स्नतप्रयोगही क
े ले जातात. दशमूलक्वाथाचा निरूह व एरंडनिेहाचा
अिुवासि
यांचा व्यत्यासात प्रयोग क
े ला जातो.

8. आमवातात ज अन्य पाचि धचककत्सा क
े ली जाते त्यात र्चिागाचे कल्प हे आमपाचि व
वेदिाप्रशमिासाठ अग्रगण्य
समजले जातात. या कल्पांछया उपयोगािे आमवातात असणारे ज्वर लक्षणही कम होण्यास सहाय्य
ममळते. त्ररभुविकीनतव,
वातववध्वंस, आमवातववध्वंसि रस हे यात ल काही महत्त्वाचे र्चिागाचे कल्प आहेत.
मसंहिाद गुग्गुळु, (रानिगुग्गुळु, सहचर गुग्गुळु, त्ररफळा गुग्गुळे हे ववववध गुग्गुळु कल्पही आमवातात
उपयुक्त
ठरतात. रानिापंचक काढा, रानिासततक काढा, महारानिादद काढा, पंचकोलासव, वातववध्वंस,
महावातववध्वंस, भल्लातकासव,
भल्लातकपपवटी हे आमवातात उपयुक्त ठरणारे आणख काही महत्त्वाचे कल्प आहेत.
ववववववव आहार
आमवातात द्यावयाचा आहार रूक्ष, लघु, उष्ण, दीपिपाचि करणारा हवा. या दृष्टीिे र्ाजरीच भाकरी
खाण्यास देणे अधधक चांगले. र्ाजरी ही वरील सवव गुणांि युक्त आहे व म्हणूिच आमवातात देणे
लाभदाय ठरते.
परंतुअनतरूक्ष असल्यािे त्यामुळे वातप्रकोप अधधक होण्याच शक्यता लक्षात घेऊि र्ाजरीछया
भाकरीर्रोर्र लसूण
वापरणे आवचयक ठरते.
लसूण उष्ण, त क्ष्ण, स्निग्ध असूि उत्कृ ष्ट आमपाचक व वातघ्िही आहे. लसण छया (स्निग्ध
गुणामुळे र्ाजरीत ल रूक्षता सुसह्य होते.

9. कु लत्य यूि हाही आमवातावरील एक महत्त्वाचा धचककत्सोपिम आहे. काही वेळा तर अन्य धचककत्सेिे
उपशम ि
ममळालेले आमवाताचे रुग्ण क
े वळ कु लत्थ यूिाछया प्रयोगािे चांगले र्रे होतािा ददसतात. यासाठ २ चमचे
कु ळ थ
(ववववव)वववववव ववववववववव वववव वववववव कढण
वववववववववव.वव ववव वववण
ववववव वववववववववववववववववववववववववव.
आत्यनयक धचककत्सा
आमवातात संधधप्रदेश वृस्चचकदंशाप्रमाणे असह्य वेदिा असतात आणण म्हणूिच या लक्षणाच धचककत्सा
प्रामुख्यािे
कराव लागते. खुरासि ओवा, शुंठ , कु लत्थ इत्यादींचा ककं वा त्ररभुविकीनतव, वातववध्वंस, वातरररस
यासारख्या कल्पांचा
उपयोग करूिही अिेक वेळा वेदिा कम होत िाहीत. अशा वेळ वेदिाप्रशमिासाठ सद्य: फलदाय
म्हणूि अदहफ
े िाचे
कल्प वापरावे लागतात. अदहफ
े िाछया उपयोगािे वेदिेचा उपशम त्वररत होत असला तरी अदहफ
े ि नतंभि
करणारे
असल्यािे आमाच वृद्धध होते, स्रोतोरोधही वाढतो व थोड्याच वेळात पुन्हा पदहल्यापेक्षाही अधधक वेदिा
उत्पन्ि होतािा ददसतात.
यावर उपाय म्हणूि अदहफ
े िाछया कल्पार्रोर्र कारनकर कल्प वापरले जातात. अदहफ
े िामुळे वेदिाशमि
तर कारनकरामुळे अदहफ
े िािे उत्पन्ि होणारा अवष्टंभ, स्रोतोरोध िष्ट क
े ला जातो. सामान्यतीः निद्रोदय
रस २५० ममचव,

10. व शूलहरवटी २५० मम. ग्रॅ. असे ममश्रण वापरल्यािे दुष्पररणाम टाळूि अपेक्षक्षत वेदिा प्रशमिाचे कायव
घडवूि आणता
येते.
पथ्यापथ्य
'वववव ववववववववववववववववववववववव ववववववववव ।
वानतुक
ं मशप्रु विावभूीः कारवेल्लं पटोलकम्।।
आद्रवक
ं ततति रं च लशुिं तिसंनकृ तम्।
जांगलािां तथा मांसं सामवातगदे दहतम्।।' - योगरत्िाकर
आमवातात संपूणव ववश्रांत हव . आहारात यव, कु लत्थ, वरी-िाचण सारख क्षुद्र धान्ये, रक्तशामलिष्टीक,
शेवगा,
कारली, पुििववा, पडवळ, आले, लसूण, जांगलमांस व उष्णोदक हे पथ्यकर पदाथव असावेत.
भल्लातक, गोमूर, नतक्त व कटू रसांचे पदाथव हेही दहतकर ठरतात. सवव प्रकारचे वातकफहर पदाथव, ति
हेही
पथ्यकर समजले जातात.
.'वववववववववववव ववववववववववववववववववववववव ।
दुष्टि रं पूवववातं ववरुद्धान्यशिानि च।।
असात्म्यं वेगरोघं च जागरं वविमाशिम्।
वजवयेदामवातातों गुवमभष्यन्दकानिच।।'-योगरत्िाकर

11. दही, मासे, गूळ, दूध, तळलेले पदाथव, उडदाचे पदाथव, िासलेल्या दुधाचे पदाथव हे ववशेि अपथ्यकर असताि
ववरुद्धाशि, असात्म्यभोजि, वविमाशि, रार जागरण, ददवानवाप, वेग ववधारण व मारुतसेवा ही ववशेि
अपथ्ये आहेत.