1.
Cost Accounting
• परिव्ययाचे घटक
(Elements of Cost)
Dr. Suhas Telang

2.
• कोणत्याही वस्तूच्या उत्पादनासाठी लागणणा्या सवव
प्रकारच्या एक
ू ण खर्ावर्ी बेरीज उत्पादन पररव्यय
होय.
• उत्पादन पररव्ययात मुख्य तीन घटक असतात.
(१) सामग्री/कच्चा माल (Material)
(२) श्रम (Labour)
(३) इतर व्यय (Other Expenses)

3.
कोणत्याही वस्तूर्ी नननमवती या तीन घटकाांनमूू न होत
असते. म्हणून सामग्री, श्रम व व्यय याांना पररव्ययार्े घटक
असे म्हणतात. या नतन्ही घटकाांर्े प्रत्यक्ष आनण अप्रत्यक्ष
असे दोन भागण पडतात.

4.
⮚ सामग्री (Material) –
• वस्तूच्या नननमवतीकररता उपयोगणात आणावयाांर्ा माल
म्हणजे सामग्री होय. सामग्रीनिवाय वस्तूर्ी नननमवती
करणे िक्य नाही. सामग्री व्यय म्हणजे पररव्ययार्े
एक प्रमुख अांगण होय. उत्पादनासाठी वापरण्यात
येणा्या सामग्रीर्े दोन भागणात नवभाजनां क
े ले जाते. . .

5.
(अ) प्रत्यक्ष सामग्री
(ब) अप्रत्यक्ष सामग्री
• (अ) प्रत्यक्ष सामग्री (Direct Material) –
• जी सामग्री वस्तूर्े अांगण बनते ती प्रत्यक्ष
सामग्री होय. पक्का माल तयार करण्यासाठी
प्रत्यक्षपणे ज्या सामग्रीर्ा वापर करण्यात येतो नतला
प्रत्यक्ष सामग्री असे म्हणतात.

6.
• प्रत्यक्ष सामग्रीत खालील विविध प्रकािच्या सामग्रीचा समािेश होतो :
(I) उत्पादनसाठी गणोदामातून मानगणतलेली सामग्री. .
(ii).एखादे कायव अथवा आदेि पूतीसाठी खरेदी क
े लेली सामग्री. .
(iii) खरेदी क
े लेले नक
ां वा ननमावण क
े लेले नक
ां वा सांग्रहालयातून मानगणतलेले सुटे
भागण.
(iv) उत्पादनकायावसाठी एका नवधेतून दुस्या नवधेला स्थानाांतररत क
े लेली
सामग्री.
(v) वेष्टनाकररता वापरण्यात येणारी सामग्री; उदा. कागणद, डबे, निश्या,
काडवबोडव इत्यादी. '.

7.
• (ब) अप्रत्यक्ष सामग्री (Indirect Material) –
• उत्पादनार्ी प्रनिया सुरूीतपणे सुरू ठे वण्याकररता जी सामग्री
वापरली जाते परांतु ती नननमवत वस्तूर्ा अांगण बनतां नाही नतला अप्रत्यक्ष
सामग्री असे म्हणतात. अप्रत्यक्ष सामग्रीर्ी.खालील उदाहरणे आहेत.
• (i) ननमावणीतील सामग्री उदा. तेल, ग्रीस, वांगणण, नर्ांध्या आनण लहान
अवजारे इत्यादी.
• (ii) सेवा नवभागणाद्वारे.वापरलेली सामग्री उदा. पॉवर हाऊस, क
ॅ न्टीन
इत्यादी अनुत्पादक नवभागणाांनी वापरलेली सामग्री.
• (iii) अनत अल्प प्रमाणावर लागणणारी सामग्री उदा. फननवर्रच्या
कारखान्यात लागणणारे खखूे , फ
े खिकॉल इत्यादी.

8.
2. श्रम (Labour)
श्रम हा उत्पादन कायावर्ा महत्त्वपूणव घटक होय.
श्रमार्ेही प्रत्यक्ष श्रम व अप्रत्यक्ष श्रम असे दोन प्रकार पडतात.
• (अ) प्रत्यक्ष श्रम (Direct Labour)
• कच्च्च्या मालार्े पक्क्क्या मालात रूपाांतर करण्याच्या
प्रनियेत खर्ी झालेल्या श्रमाला प्रत्यक्ष श्रम असे
म्हणतात. प्रत्यक्ष श्रमालार् 'उत्पादक श्रम' नक
ां वा
'प्रनिया श्रम' असेही म्हणतात. .

9.
• प्रत्यक्ष श्रमार्ी खालील उदाहरणे आहेत.
• (i) प्रत्यक्ष उत्पादन कायावत उपयोगणात आणलेले श्रम
• (ii) एखाद्या उत्पादनासाठी लागणणारी सामग्री
हाताूण्यासाठी उपयोगणात आणलेले श्रम.
• (iii) एखाद्या उत्पादन कायाविी नक
ां वा नवभागणािी
सांबांनधत असलेले पयववेक्षक आनण ननरीक्षकार्े वेतन.

10.
• अप्रत्यक्ष श्रम (Indirect Labour) –
• ज्या श्रमार्ा उत्पादन कायाविी प्रत्यक्षपणे व
नसतो; परांतु कारखाना कायवक्षमतेने सुरू ठे वण्यासाठी
जे श्रम आवश्यक असतात या श्रमाला अप्रत्यक्ष श्रम
असे म्हणतात. दुस्या िब्दात, प्रत्यक्षपणे उत्पादनात
गणुांतलेले श्रनमक सोड
ू न इतर श्रनमकाांर्े कायव म्हणजे
अप्रत्यक्ष श्रम होत.

11.
• अप्रत्यक्ष श्रमार्ी खालील उदाहरणे आहेत.
(i) ननमावणी व्यवस्थापक, ननरीक्षक आनण पयववेक्षक याांर्े श्रम.
(ii) ननमावणीतील गणेट नकपर, वॉर्मन, सफाई कामगणार व नलपीक
इत्यादीांर्े श्रम.
iii) नवनवध सेवा नवभागणात ननयुक्त क
े लेल्या श्रनमकाांर्े श्रम.
(iv) निकाऊ उमेदवार, प्रनिक्षणाथी आनण अध्यापक यावरील
खर्व.
(v) सामग्रीर्ी अांतगणवत वाहतूक व हाताूणी करण्यासाठी ननयुक्त
क
े लेले श्रनमक.
(vi) समय कायावलय व सुरक्षा कायावलयात ननयुक्त क
े लेले श्रनमक