Макроэкономика – бұл экономиканың тұтастай алғанда немесе оның ірі жиынтықтарының (агрегаттарының) мінез-құлқын зерттейтін ғылым, ал экономика экономикалық процестер мен құбылыстар мен олардың көрсеткіштерінің жиынтығы ретінде күрделі үлкен біртұтас иерархиялық ұйымдастырылған жүйе ретінде қарастырылады.
3. 3
Грек тілінен аударғанда "макро" сөзі "үлкен", ал "экономика" сөзі "үй
шаруашылығы« дегенді білдіреді.
1. Макроэкономикаға кіріспе
Макроэкономика – бұл экономиканың
тұтастай алғанда немесе оның ірі
жиынтықтарының (агрегаттарының) мінез-
құлқын зерттейтін ғылым, ал экономика
экономикалық процестер мен құбылыстар
мен олардың көрсеткіштерінің жиынтығы
ретінде күрделі үлкен біртұтас иерархиялық
ұйымдастырылған жүйе ретінде
қарастырылады.
4. 4
Рагнар Антон Киттил Фриш –
норвегиялық экономист.
Алғаш рет "макроэкономика" термині
1933 жылы өз мақаласында
қолданылған. 1969 жылы
"экономикалық процестерді талдауда
динамикалық модельдерді құрғаны және
қолданғаны үшін“ Нобель сыйлығының
лауреаты.
Экономист ғалымдар
5. 5
Қазіргі макроэкономикалық теория көрнекті ағылшын
экономисі, Кембридж мектебінің өкілі, Лорд Джон
Мейнард Кейнстің (John Maynard Keynes) негізгі
еңбегінен бастау алады. 1936 жылы оның "Жұмыспен
қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы" кітабы
жарық көрді, онда Кейнс макроэкономикалық талдаудың
негізін қалады. Кейнстің жұмысының маңыздылығы
соншалық, экономикалық әдебиеттерде "кейнсиандық
революция" термині пайда болды және кейнсиандық
макроэкономикалық модель немесе кейнсиандық тәсіл
экономикалық құбылыстарды зерттеуге, яғни
микроэкономикалық талдауға (классикалық модель) сол
уақытқа дейін болған дәстүрлі классикалық тәсілге қарсы
пайда болды.
Экономист ғалымдар
6. 6
• экономикалық өсу және оның қарқыны;
• экономикалық цикл және оның себептері;
• жұмыспен қамту деңгейі және жұмыссыздық мәселесі;
• жалпы баға деңгейі және инфляция мәселесі;
• пайыздық мөлшерлеме деңгейі және ақша айналымы мәселелері;
• мемлекеттік бюджеттің жай-күйі, бюджет тапшылығын
қаржыландыру проблемасы және мемлекеттік қарыз проблемасы;
• төлем балансының жағдайы және валюта бағамының мәселелері;
• макроэкономикалық саясат мәселелері.
Макроэкономиканың негізгі мәселелері:
7. Макроэкономиканы зерттеудің
маңыздылығы
7
• макроэкономикалық құбылыстар мен процестерді сипаттайды, бірақ олардың
арасындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді анықтайды, экономикадағы себеп-
салдарлық байланыстарды зерттейді;
• макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу экономикадағы жағдайды
бағалауға және оны жақсарту үшін не істеу керектігін, ең алдымен саяси қайраткерлер не
істеу керектігін көрсетуге мүмкіндік береді, яғни экономикалық саясат принциптерін
әзірлеуге мүмкіндік береді;
• макроэкономиканы білу болашақта процестердің қалай дамитынын болжауға, яғни
болжам жасауға, болашақ экономикалық проблемаларды болжауға мүмкіндік береді.
8. 2. Бәсекелестік
Бәсекелестік – бұл шектеулі
ресурстың белгілі бір түрінің көп
бөлігін алу құқығы үшін жарыс.
Өндірушілердің бәсекелестігі –
бұл тауарларды немесе
қызметтерді өндіру мен сатудың
тиімді шарттары үшін
фирмалардың бәсекелестігі.
Экономиканың әртүрлі
салаларында сатушылар саны бір
және өте көп болуы мүмкін.
8
8
9. жетілген бәсекелестік; жетілмеген бәсекелестік.
9
Нарықтағы сатушылар санына және олардың арасындағы
қатынастарға байланысты бәсекелестіктің екі түрі бар:
10. Жетілген
бәсекелестік
Жетілген бәсекелестік – бұл көптеген шағын
фирмалар бірдей (стандартты, біртекті) өнімдер
шығаратын және оның бағасын бақылауға мүмкіндігі
жоқ нарық. Жетілген бәсекелестік нарығында
сатушы сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттесуі
нәтижесінде белгіленетін нарықтық бағаны
қабылдауға мәжбүр, ол баға алушы (price-taker).
10
10
11. 11
Бұл нарықтағы сатып алушылар саны да өте көп.
Нарықтың осы түріне қатысушылардың
ешқайсысында басқалардан артық ақпарат жоқ.
Нарықтың бұл түрі теориялық модель
болып табылады: нақты өмірде
мұндай жағдайлар толығымен
орындалатын нарықтар жоқ.
Мысал ретінде ауылшаруашылық
өнімдерінің нарықтары, балық
нарығы, қор нарығы (бағалы
қағаздарды сату) жатады.
13. 13
Монополиялық бәсекелестік – бұл көптеген шағын фирмалар
ұқсас (бірақ біртекті емес) өнімдер шығаратын және олардың
бағасын бақылау мүмкіндігі бар нарық түрі.
Монополиялық бәсекелестік
Монополиялық бәсекелестік
нарықтарының мысалдары: шағын
бөлшек сауда дүкендері, гүл
дүңгіршектері, кітаптар,
наубайханалар және т.б.
Шынайы өмірде бұл нарықтық
бәсекелестіктің ең көп таралған түрі.
14. 14
Егер тауар бәсекелес тауардан асып кетсе ғана
тауардың бағасын көтеруге болады. Аналогтардан
басқа өнімді құру процесі дифференциация (саралау)
деп аталады.
Өнімді саралаудың бірнеше әдісі бар:
өнім сапасын арттыру,
тұтынушыларға қызмет көрсету сапасын арттыру,
жарнама.
15. 15
Олигополия – бұл бірнеше ірі фирмаларға тиесілі нарық түрі. Олигополия
нарығында баға бәсекелестігі онша тиімді емес: егер фирма бағаны
төмендетсе, қалғандары да солай жасайды, нәтижесінде барлық
фирмалардың кірісі төмендейді. Олигополия нарығындағы өнімнің бағасы
баға көшбасшылығы қағидаты бойынша белгіленеді: Сала көшбасшысы өз
бағасын белгілейді, қалғандары оны ұстанады.
Олиголопия
Олигополия нарығында бәсекелестік тауарлардың тұтынушылық
қасиеттері төңірегінде жүреді. Олигополия жағдайында фирмалар
жарнамаға үлкен қаражат жұмсайды. Теледидардағы, радиодағы, көліктегі
және т.б. қымбат жарнамалардың барлығы дерлік олигополиялардың
жарнамасы болып табылады. Ұялы байланыс қызметтерінің нарықтары
бұған айқын мысал бола алады.
16. 16
Олигополия жағдайында
фирмалар саны аз, өйткені
салаға кіруге жеткілікті
жоғары кедергілер бар:
бастапқы капитал
сомасы;
қызметті лицензиялау
қажеттілігі;
коммерциялық құпия;
авторлық құқық.
17. ҚР олигополист компаниялар
• Электр энергиясы нарығы: "Самұрық-Энерго", "Қазақстандық Коммуналдық
жүйелер", "Орталық Азия электр энергетикалық корпорациясы" компаниялар тобының
жиынтық үлесі 50%-дан асады, жекелеген шекараларда іс жүзінде 100% - ға дейін
монополияланған.
• Отын-энергетика кешенінде, оның ішінде мұнай өнімдері нарығында Petrosun, KMG,
Petroleum operating үш ірі жеткізушілерінің үлесі " 80% - дан асады.
• Сұйытылған мұнай газында 70% - дан астамы CNPC, Petrosun,KMG.
• Коммуналдық-тұрмыстық көмір нарығында екі ірі жеткізушінің үлесі 70% - дан
асады. Бұл "Шубарколь Комир« және "Қаражыра".
• Жеткізу нарығында "Богатырь Комир" басым.
• Әуе көлігінде, оның ішінде жекелеген ішкі жолаушылар тасымалында "Эйр Астана",
SCAT басым орынға ие.
• Ұялы байланыс қызметтері нарығы жоғары шоғырлану деңгейімен дуополистік болып
табылады. Нарықта екі ойыншы бар – "Қазақтелеком" (60%) және "Кар-Тел".
18. 18
Монополия - бұл бірегей (алмастырғышы жоқ) тауардың жалғыз сатушысы
бар нарық түрі. Монополия тұтынушыларға қолайсыз: монополист өз
өнімдерінің сапасын жақсартуға мүдделі емес, ол жиі жоғары бағаларды
белгілеуге құқылы. Жаңа монополиялардың пайда болуына жол бермеу үшін
мемлекет монополияға қарсы саясат жүргізеді.
Монополия
Кейбір салаларда бәсекелестік тиімсіз болуы мүмкін: қосымша негізсіз
шығындарды тудырады. Әр пәтер әртүрлі жеткізушілердің құбырларын
жеткізген кезде үйдегі сумен жабдықтауды елестетіп көріңіз. Мұндай
бәсекелестік біздің шығындарымызды арттырады.
Бұл жағдайларда табиғи монополиялар құрылады.
19. 19
Табиғи монополия – бұл кәсіпорын бірнеше кәсіпорындарға
қарағанда аз шығынмен өнім шығара алатын жағдай.
Қазақстандағы табиғи монополиялар деп
аталатындардың маңыздылығы қазақстандық электр
желілерін басқару компаниясы (KEGOC) (электр
желісінің ұлттық операторы), ҚазТрансОйл (елімізде
тасымалданатын барлық мұнайдың 80%-ын құрайтын
Қазақстандағы мұнайдың ұлттық тасымалдаушысы)
және "Қазақстан темір Жолы" ұлттық компаниясы
сияқты ірі қазақстандық корпоративтік
империялардың, табиғи монополиялар саласында
ресми түрде реттелуге жатады.
Табиғи монополия
20. • сатушы жалғыз, ал тауар бірегей, сондықтан
нарықтық билікті пайдалана отырып, монополист
өз өнімдерінің бағасын белгілейді, яғни баға
белгілеуші (баға жасаушы) болып табылады.
"Монополия"
ұғымы екі
маңызды тармақты
қамтиды:
Мемлекет монополиялық қызметті шектеу бойынша
монополияға қарсы саясат жүргізеді.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы
заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді және осы Заңнан және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады.
Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және даму
агенттігі - табиғи монополиялар салаларында және
реттелетін нарықтарда басшылықты жүзеге асыратын,
үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы орган.
21. 3. Ұлттық шоттар жүйесі
Ұлттық шоттар жүйесі (ҰШЖ)
— экономикалық теория
қағидаттарына негізделген
макродеңгейде шоттар жүргізу мен
есепке алудың нақты қағидаларына
сәйкес экономикалық қызмет
көрсеткіштерін есептеу бойынша
халықаралық деңгейде келісілген
ұсынымдардың стандартты
жиынтығы.
21
21
22. 22
• қаржылық емес корпорациялар және квази корпорациялар;
• қаржы корпорациялары және квази корпорациялар;
• мемлекеттік басқару;
• үй шаруашылықтары;
• үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар.
Ұлттық шоттар жүйесін қандай субъектілер бөледі?
ҰШЖ-ның негізінде ұдайы өндіріс процесінің әртүрлі кезеңдерінде экономиканың жұмыс істеуінің
жалпылама макроэкономикалық көрсеткіштерінің жүйесі жатыр: өнімдер мен қызметтерді өндіру;
кірістерді қалыптастыру, бөлу, қайта бөлу және түпкілікті пайдалану (ағындар шоттарында); әртүрлі
активтерді жинақтауға жалпы жинақты пайдалану (жинақтау шоттарында); сыртқы экономикалық
байланыстар және экономикалық қызметтің басқа кезеңдерінде.
Көрсеткіштер жүйесі негізінде ҰШЖ экономикалық процестерді және олардың нәтижелерін сипаттайды,
осы процестер арасындағы байланысты көрсетеді. Осылайша, ҰШЖ – бұл әртүрлі экономикалық
операцияларды жүргізу процесінде экономикалық агенттер арасындағы өнімдер мен олардың қаржылық
эквиваленттерінің ағындарын көрсететін өзара байланысты баланстар (шоттар) негізінде елдің, оның
аймақтарының және секторларының экономикалық қызметін кешенді зерттеу үшін қолданылатын
экономиканың өзіндік моделі.
23. 23
Макроэкономика – бұл экономиканың тұтастай алғанда немесе оның ірі жиынтықтарының
(агрегаттарының) мінез-құлқын зерттейтін ғылым, ал экономика экономикалық процестер мен
құбылыстар мен олардың көрсеткіштерінің жиынтығы ретінде күрделі үлкен біртұтас иерархиялық
ұйымдастырылған жүйе ретінде қарастырылады. Алғашқы экономист ғалымдары: Рагнар Антон Киттил
Фриш және Джон Мейнард Кейнс.
Бәсекелестік – бұл тауарларды немесе қызметтерді шығару мен сатудың тиімді шарттары үшін
фирмалардың бәсекелестігі. Бәсекелестік түрлері:
1. Жетілген бәсекелестік – нарықта көптеген шағын фирмалар біртекті өнім шығарады және оның
бағасына әсер ету мүмкіндігі жоқ.
2. Монополиялық бәсекелестік – бұл көптеген шағын компаниялар сараланған өнімдер шығаратын және
оның бағасын ішінара бақылай алатын жетілмеген бәсекелестік нарығы.
3. Олигополия – бұл бірнеше ірі компанияларға тиесілі нарық. Мұндай фирмалардың саны салаға кірудегі
жоғары кедергілерге байланысты шамалы.
4. Монополия – бірегей (яғни алмастырғышы жоқ) тауардың немесе қызметтің бір ғана сатушысы бар
нарық.
Ұлттық шоттар жүйесі (ҰШЖ) — экономикалық теория қағидаттарына негізделген макродеңгейде
шоттар жүргізу мен есепке алудың нақты қағидаларына сәйкес экономикалық қызмет көрсеткіштерін
есептеу бойынша халықаралық деңгейде келісілген ұсынымдардың стандартты жиынтығы.
4. Қорытынды
24. Королёва Г. Э. Экономика. 10-11 классы: Учебник для учащихся
общеобразовательных учреждений / Г. Э. Королёва, Т. В. Бурмистрова. – М. :
Вентана-Граф, 2017. – 192 с. : ил. – С. 49–57.
https://lsm.kz/kto-dominiruet-v-ekonomike-kazahstana
https://almaty.tv/news/dgana-kazakstan/1853-v-kazakhstane-iz-za-oligopolii-
stradaet-mestnyy-potrebitel-eksperty
https://www.gov.kz/memleket/entities/krem?lang=kk
https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39265546&pos=4;-50#pos=4;-50
https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z080000112_
https://ibrain.kz/ru/ekonomika/sistema-nacionalnyh-schetov-sns
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
