2.
Մայիսյան հերոսամարտերը Սարդարապատի (մայիսի 21–
29), Բաշ Ապարանի (մայիսի 23–29), Ղարաքիլիսայի (մայիսի
24–28) ճակատամարտերն են, որոնք ձախողել են հայերին
վերջնականապես բնաջնջելու երիտթուրքական ծրագիրը: Այդ
հաղթանակների շնորհիվ Արևելյան Հայաստանի մի մասում
վերականգնվել է հայկական պետականությունը. 1918 թ-ի
մայիսի 28-ին հռչակվել է Հայաստանի առաջին
հանրապետությունը:
3.
Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից (1917 թ.)
հետո ռուսական զորքերը լքել էին Կովկասյան ռազմաճակատը:
Տրապիզոնից մինչև Վանա լիճ՝ 400 կմ երկարությամբ, թուրքերին
դիմակայում էին գերազանցապես հայկական խմբեր և նոր
կազմավորվող զորամասեր:
Թուրքական զորքերը, խախտելով Անդրկովկասի կոմիսարիատի
հետ 1917 թ. դեկտեմբերի 5-ին կնքած զինադադարը, 1918 թ.
փետրվարի 10-ին անցնում են հարձակման և նվաճում Երզնկան,
Կարինը, Սարիղամիշը, Կարսը: Հայկական առանձին
բանակային կորպուսը` գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանի
հրամանատարությամբ, գերակշիռ ուժերի ճնշման տակ
նահանջում է. նրա հետ արտագաղթում են տասնյակ
հազարավոր արևմտահայեր, որոնց անվտանգությունն
ապահովում էր Անդրանիկի ջոկատը:
Մայիսի 15-ին` Ալեքսանդրապոլը (այժմ՝ Գյումրի) գրավելուց
հետո, թուրքական մի զորամաս արշավում է Ղարաքիլիսա (այժմ՝
Վանաձոր), իսկ 36-րդ դիվիզիան, Յաղուբ Շևքի փաշայի
գլխավորությամբ թափանցելով Արարատյան դաշտ, արշավում է
Սարդարապատի ուղղությամբ՝ Երևան ներխուժելու նպատակով:
5.
Մայիսի 22–29-ը Արագածի լանջերից մինչև Արաքս, Սարդարապատից
մինչև Սևան գիշեր-ցերեկ անդադար ղողանջում էին բոլոր եկեղեցիների
զանգերը: Ժողովուրդը զինվում և օգնության է հասնում զորամասերին:
Սարդարապատի պաշտպանության կազմակերպումը Թ. Նազարբեկյանը
հանձնարարեց Երևանի զորախմբի հրամանատար, գեներալ Մովսես
Սիլիկյանին: Պաշտպանական միջոցներ են ձեռնարկվում նաև Կողբի և
Իգդիրի ուղղությամբ. գնդապետ Տիգրան Բաղդասարյանի հետևակային 3-
րդ բրիգադը դիրքավորվում է Նախիջևան–Շարուր ուղղությամբ:
Սարդարապատի զորախումբը` գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանի
հրամանատարությամբ, դիրքեր է գրավում Սարդարապատի ուղղությամբ
հարձակվող թուրքական զորամասին դիմակայելու համար, իսկ 6-րդ
հեծյալ և 2-րդ պարտիզանական գնդերին հանձնարարվում է
սահմանապահ գումարտակի աջակցությամբ փակել Բաշ-Ապարանից
Երևան շարժվող թուրքական 9-րդ դիվիզիայի ճանապարհը: Թիկունքի և
Երևանի պաշտպանությունը ղեկավարում էր Արամ Մանուկյանը:
6.
Թուրքական բանակի առաջապահ ուժերը մայիսի 21-ին գրավում են
Սարդարապատ կայարանն ու նույնանուն գյուղը (այժմ՝ Հոկտեմբեր) և
Գեչռլուն (այժմ՝ գ. Մրգաշատ): Մայիսի 22-ին 5-րդ հրաձգային
(հրամանատար՝ գնդապետ Պողոս Բեկ -Փիրումյան), պարտիզանական
հետևակային , Իգդիրի հետևակային և Զեյթունի հեծյալ գնդերը
Քյորփալուից և Ղուրդուղլուից անցնում են հարձակման, Ղամշլու գյուղի
մոտ կոտրում թուրքերի դիմադրությունը, վերագրավում
Սարդարապատ կայարանն ու գյուղը և հարկադրում թշնամուն
նահանջել շուրջ 15–20 կմ:
Սակայն, երբ հայկական ուժերը դադարեցնում են հետապնդումը,
թուրքերը վերադասավորում են ուժերը և ամրանում Արաքս կայարանի
հյուսիսարևմտյան Չիմնի և Թուլքի բարձունքներում: Մայիսի 22–26-ի
մարտերի ընթացքում 3500 թուրք է զոհվում: Հակառակորդը որոշում է
համալրել Յաղուբ Շևքի փաշայի զորքը, սակայն հայերը հետ են մղում
նաև օգնության եկող Մյուրսել փաշայի 5-րդ դիվիզիան:
7.
Հայկական հրամանատարությունը համալրում ստանալուց հետո
ստեղծում է հարվածային զորախումբ՝ փոխգնդապետ Կարապետ
Հասան-Փաշայանի (Ղասաբբաշյան) հրամանատարությամբ, և
թուրքերի շրջապատման պլան մշակում.խմբի կազմում էին Երզնկայի
հետևակային գունդը, Մակուի առանձին գումարտակը,
Խնուսի գնդի 1 վաշտը, 2 էսկադրոն (ընդամենը 4 հրանոթով), որոնք
Պանդուխտի (Միքայել Սերյան) գլխավորած մշեցիների ջոկատի հետ
շրջանցել են թուրքերին և հարվածել թիկունքից, միաժամանակ
հայկական հիմնական ուժերը գրոհում են ճակատից:Թուրքական
բանակի մնացորդները խուճապահար փախչում են Ալեքսանդրապոլ:
Ճակատամարտն ավարտվում է թուրքական գերակշիռ ուժերի դեմ
լիակատար հաղթանակով:
Այդ հաղթանակը բարձրացրեց զորքի և ժողովրդի տրամադրությունը։
Հարկ է նշել, որ հայրենիքի և Երևանի պաշտպանության համար ոտքի
ելավ Երևանի ու Արարատյան դաշտի ողջ հայ բնակչությունը։
8. Գյուղացիները տրամադրում էին
փոխադրամիջոցներ, փամփուշտ, սննդամթերք,
մտնում աշխարհազորայինների շարքերը, փորում
խրամատներ։ Հերոսամարտը համաժողովրդական
բնույթ ստացավ, հայ ժողովուրդը համախմբվել, մի
բռունցք էր դարձել, որովհետև յուրաքանչյուր հայ
գիտակցում էր, որ ինքը մարտնչում է հանուն
հայրենիքի, հանուն կյանքի ու ազգային
արժանապատվության:
Սարդարապատի ճակատամարտի վայրում 1968 թ.
կառուցվել է հերոսամարտին նվիրված
հուշահամալիրը:
Հարյուրավոր մարդիկ, անկախ
կուսակցական պատկանելությունից,
մասնագիտությունից, քաղաքական
համոզմունքներից ու տարիքից,
ներկայանում էին զորամաս և կամավոր
մեկնում ճակատ։
11.
Թուրքական հրամանատարությունը Բաշ-Ապարան (այժմ՝ ք.
Ապարան) ուղարկած 9-րդ դիվիզիայով փորձում է հյուսիսից
արշավել Երևան, անցնել Սարդարապատի շրջանում
հակահարձակման անցած հայկական զորամասերի թիկունքը
և նրան կտրել Երևանից:
Այդ ծրագիրը խափանելու նպատակով հայկական
հրամանատարությունը Սարդարապատի ճակատամարտից
Դրոյի (Դրաստամատ Կանայան) գլխավորությամբ շտապ
ուժեր (6 հզ. մարդ) է տեղափոխել Բաշ -Ապարան: Մայիսի 24-
ին Դրոյի զորաջոկատը մտել է Ալի Քուչակ (այժմ՝ Քուչակ)՝
դեպի Բաշ- Ապարան արշավող թուրքերին դիմակայելու
համար:
12. Մայիսի 29-ին Բաշ-Ապարանում ջախջախվել է
հակառակորդի 2 գունդ և ոչնչացվել ծանր հրետանին:
Թշնամին, մարտադաշտում թողնելով 200-ից ավելի սպանված
զինվորներ և մեծաքանակ ռազմավար, հետ է մղվում Բաշ-
Ապարանից արևմուտք:
Ճակատամարտում հայկական զորամասերին մեծ
աջակցություն են ցույց տալիս նաև եզդի
աշխարհազորայինները (1500 հեծյալ)՝ Ջհանգիր աղայի
գլխավորությամբ: Բաշ- -Ապարանի ճակատամարտով
կասեցվեց թուրքական զորքերի արշավանքը Երևան և
Արարատյան դաշտ:
Բաշ- Ապարանի ճակատամարտին նվիրված հուշակոթողի
(1979 թ.) մոտ 2000 թ. մայիսի 28-ին վերաթաղվել է Դրոյի
աճյունը:
14.
Ալեքսանդրապոլը գրավելուց հետո Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ
շարժվող թուրքական զորամասը մայիսի 20-ին գրավում է Ջաջուռը,
Աղբուլաղը (այժմ՝ Լուսաղբյուր), Ղալթաղչին (այժմ՝ Հարթագյուղ),
մայիսի 21-ին՝ Վորոնցովկան (այժմ՝ ք. Տաշիր): Ջալալօղլիի (այժմ՝ ք.
Ստեփանավան) մոտ մայիսի 21–22-ի մարտերից հետո Անդրանիկի
ջոկատը կենտրոնանում է Դսեղ գյուղում, ապա շարժվում դեպի
Դիլիջան:
15.
Հայկական զորքը 6 հզ. զինվոր, 10 հրանոթ և մոտ 20 գնդացիր
է ունեցել, թուրքական զորքը (հրամանատար՝ Ջավադ բեյ)՝ 10
հզ. զինվոր, 70 հրանոթ և 40 գնդացիր:Հայկական զորքին
օգնության են հասնում նաև Ղարաքիլիսայի շրջակա գյուղերի
բնակիչները: Հայկական ուժերը հիմնական հարվածները
թուրքերի գերակշիռ ուժերին հասցնում են Ղշլաղ (այժմ՝
Դարպաս) գյուղի մոտ, Բզովդալի (այժմ՝ Բազում)
մատույցներում և Մայմեխ լեռան լանջերին՝ թշնամուն
հարկադրելով նահանջել դեպի Համամլու (այժմ՝ ք. Սպիտակ):
Գեներալ Նազարբեկյանի հրամանով 1-ին դիվիզիան և 2
լեռնային մարտկոցներ փոխադրվում են Շահալի , մնացածները
կենտրոնանում են Դիլիջանի մոտ:
16.
Ղարաքիլիսայում և շրջակա գյուղերում թուրք ջարդարարները
կոտորում են հայ բնակչությանը (շուրջ 5000 մարդ), ավերում
բնակավայրերն ու անցնում Ղազախ:
Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի շնորհիվ թուրքական զավթիչները
հրաժարվում են Թիֆլիս գնալու մտադրությունից և չեն կարողանում
մտնել Սևանի ավազան:
Այսպիսով՝ Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի
հերոսամարտերում հայ ժողովուրդը կարողացավ թշնամուն արժանի
հակահարված տալ և վիժեցնել Արևելյան Հայաստանը զավթելու ու
տեղի հայությանը ոչնչացնելու երիտթուրքերի ծրագիրը։
Այս դեպքերով, կարելի է ասել, փակվում է հայ ժողովրդի ողբերգական
և հերոսական իրադարձություններով հարուստ նոր պատմության
շրջանը, և սկսվում նորագույն՝ հայկական պետականությունների
պատմության ժամանակաշրջանը։
Հայերը զգալի կորուստներ են կրում(սպանված, վիրավոր և գերի): Մեծ
էին նաև թուրքերի կորուստները, սակայն, համալրում ստանալով, նրանք
անցնում են հակահարձակման, և հայկական ուժերը հարկադրված
նահանջում են Դիլիջան:
18.
«1918 թ. մայիսին օրակարգում էր դրված հայ ժողովըրդի լինել-
չլինելու, իր Հայրենիքի մի փոքր անկյունում՝ Արևելյան
Հայաստանում, ապրելու, գոյատևելու խընդիրը: Հայ ժողովուրդը
հերոսաբար լուծեց այդ պատմական խնդիրը, կարողացավ
ջախջախել թուրքական զորքերին և զենքով ձեռք բերել իր սեփական
Հայրենիքում ապրելու և զարգանալու իրավունքը»:
Լենդրուշ Խուրշուդյան,
Պատմաբան
«Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը «....բացառիկ ճակատամարտ էր
այս պատերազմի պատմության մեջ:
....Ղարաքիլիսայի մոտ հայերը ցույց տվեցին, որ նրանք կարող են
աշխարհի լավագույն զինվորները լինել»:
Վեհիբ փաշա,
Կովկասում թուրքական բանակի հրամանատար