3. Unit I
• अ) सांगीत रिनेिे सामान्य ज्ञान
• i ख्याल ii. भजन iii.ध्रुपद IV.गझल.
• i)ख्याल---ख्याल हा फारसी शब्द आहे यािा अर्थ कल्पना ककां वा वविार होतो सामान्यतः शास्रीय सांगीतामध्ये गीता च्या आधारे आलाप िोलतान िा प्रयोग करून सांपूणथ राग स्वरूप प्रस्तुत करतात त्या आधार गीत प्रकाराांना
सांगीताच्या भाषेत ख्याल असे म्हणतात .ख्याल गायकीमध्ये ताण ,खटका ,मुरकी ,अलांकार, कणस्वर ममांड इत्यादीांिा प्रमाणात प्रयोग क
े ल्या जातो.ख्यालािे दोन प्रकार आहेत १) िडाख्याल २) छोटाख्याल
• ii. भजन--- इश्वर स्तुतीच्या वणथन पर गीत काव्य रिनाांना भजन असे म्हणतात. भजन ननश्श्ित रागाांमध्ये ननिांध असावे असे िांधन नाही सूरदास तुलसीदास किीर आदी सांताांच्या रिना भजना मधून गायली जातात तसेि
क
े रवा, धुमाळी ,दादरा ,व भजनी ठेका मधील तालामध्ये भजन गीत प्रकारे गायली जातात
• धृपद---ख्याल गायन शैली अश्स्तत्वात येण्यापूवी ध्रुपद गायन शैली अचधक प्रिार होता परांतु ख्याल गायन शैली जशी लोकवप्रय तशी ध्रुपद गायन शैली िा प्रिार कमी झाला ध्रुपदा िे काव्य ईश्वर भक्ती वर आधाररत गांभीर
आणण रसपरीपोषक असतात. काही रिनाांमध्ये ऋतू वणथन आढळते ध्रुपद गायन शैली कररता वापरण्यात येणारा ताल िौताल, सुलताल, नतवरा, या ताला मध्ये होत असून ध्रुपद िार वाणी मध्ये होते गोिहार
वाणी,डागुरिानी,नोिहार वाणी आणण खांडहार वाणी तसेि ध्रुपद गायन हे िार भागाांमध्ये होते, स्र्ायी ,अांतरा ,सांिारी, अभोग परांतु आज कालीन युगामध्ये फक्त दोन भागाांिा प्रयोग आढळतो.
• गझल---गझल हा एक उदूथ भाषेतील गीत प्रकार असून मुश्स्लम सांप्रदायाांनी आपल्यािरोिर भारतामध्ये आणून सांगीतामध्ये प्रसाररत क
े ला हा गीतप्रकार शृांगार व भश्क्तरसात प्रधान आहे याच्या काव्यातून भक्ती व शृांगार असा
अर्थ ननघतो गझल गायकीिे हे वैमशष्ट्य ठरते शेर घेण्यािी खास पद्धत गझलमध्ये असते आलाप तानाांिा प्रयोग मुक्त प्रयोग शेर पद्धतीत क
े ला जातो .धुमाळी दीपिांदी रूपक इत्यादी तालाांिा प्रयोग गझलमध्ये होतो.
.
फलश्रुती –
या घटकाच्या अभ्यासानांतर ववद्यार्थयाांना ख्याल ही सांकल्पना समजून भजन द्रुपद या गीत प्रकाराांिी गायन शैलीच्या
अवगत होऊन.
ववद्यार्ी वगाथिा आवडीिा गीत प्रकार गझल या गीत प्रकारािी माहहती पूणथपणे अध्ययन
कर आत्मसात करता येईल.
4. b) राग ( यमन , दुगाथ , काफी )
ताल (रीताल,एकताल,झपताल) याांिी शास्रीय माहहती स्पष्टट करा.
राग ----- यमन. दुगाथ. काफी
र्ाट ---- कल्याण. बिलावल. काफी
जाती --- सांपूणथ- सांपूणथ. औडव – औडव. सांपूणथ – सांपूणथ
वादी ---- गाांधार. मध्यम (म). पांिम (प)
सांवादी -- ननषाद. षड्ज (सा). षड्ज(सा)
समय --- रारी िा प्रर्म प्रहर. रारीिा दुसरा प्रहर. मध्यरारी
आरोह--- नन रे ग मां ध नन साां. सा रे म प ध साां. सा रे ग॒ म प ध नन॒ साां
अवरोह - सा नन ध प मां ग रे सा. साां ध प म रे स. साां नन॒ ध प म ग॒ रे सा
पकड ---- नन रे ग रे , नी रे सा , प मां ग रे सा. म प ध , म रे ,म रे , ध़ स. सा सा रे रे ग॒ ग॒ म प
5. फलश्रुती – या घटका दरम्यान ववद्यार्थयाांना रागािी सांपूणथ शास्रीय माहहती समजण्यास
मदत होईल व रागािे आरोह अवरोह व रागािे स्वरूप म्हणजेि पकड वरून
राग कसा ओळखतात यािे ज्ञान होईल िरोिरि तालािी शास्रीय माहहती
व ताला िा ठेका कसा घ्यायिा यािा. िोध होईल
ताल – बरताल
मारा –१६
खांड – ४ (४-४ िा खांड )
टाळल्या – ३(१,५,१३ व्या मरे वर
काल – १ (९ मारे वर)
िोल – धा चधां चधांधा | धा चधांचधां धा | धा तीां तीां ता | ता चधां चधांधा
चिन्ह - × २ ० ३
ताल – एकतल
मारा –१२
खांड – ६ (२-२ माराांिा एक िा खांड )
टाळल्या – ४(१,५,९,११ व्या माररे वर)
काल – २ (३,७ मारे वर)
िोल – चधां चधां | धागे रक | तु ना | क त्ता | धागे रक | धी ना | धी
चिन्ह - × ० २ ० ३ ४ ×
ताल – झपताल
मारा –१०
खांड – प्रत्येक खांडात २-३ , २-३ या प्रमाणात मारा
टाळल्या – ३(१,३,८ व्या माररे वर)
काल – १ (६ मारे वर)
िोल – चध ना | धी धी ना |ती ना | धी धी ना | धी
चिन्ह - × २ ० ३ ×
6. a) पुढे हदलेल्या सांगीततज्ञाांिे जीवन िररर व त्याांिे सांगीतातील योगदान स्पष्टट करा
Unit II
लतामांगेशकर भीमसेन जोशी हहरािाई िडोदेकर अमीर खूसरो
7. i) लतामांगेशकर –
भारत भूषण लता मांगेशकर याांिा जन्म 28 सप्टेंिर 1929 मध्ये मध्यप्रदेश येर्ील इांदूर मधील मांगेशी या घराण्यात झाला. गोव्यातील महादेवाच्या अवताराच्या
कृ पाप्रसादाने सुववख्यात माननीय हदनानार् मांगेशकर व मातोश्री शुद्धमती याांना सप्तस्वरा िी गांधवथकन्या लताहदहदिे पालकत्वप्राप्त झाले . लता जेष्टठ कन्या
मीना आशा उषा हृदयनार् अशी ही भावांडे गायन आणण सांगीत हदग्दशथन अग्रेसर होत गेली हदनानार् मांगेशकर नाटकात काम करीत असत व शास्रीय सांगीतािे
मैकफलीिे शास्रशुद्ध ज्ञान असणारे ईश्वर सांपन्न देणगीिे प्रनतभासांपन्न गायक कलाकार हे लता मांगेशकर याांिे वपता असून ते लतादीदीांना वयाच्या पािव्या
वषाथपासून शास्रीय सांगीतािे ज्ञान देण्यास प्रवृत्त झाले पहाटे उठू न ते दीदीांना गायनािी तालीम देत त्यामुळे लहान वयाति गळ्यातील सुांदर हरकती ममांड,कण,
मूररथकक तसेि िांहदशी,ठू मरी,दादरे इत्यादीांिा प्रभाव लतादीदीवर िालवयाति पडत गेला .यािे सांपूणथ श्रेय लतादीदी आपले वडील हदनानार् मांगेशकर याांना देतात.
लतादीदीांिे शालेय मशक्षण साांगली येर्े झाले परांतु दुदैवाने पुढील शालेय मशक्षणािी सांधी लतादीदीांना ममळू शकली नाही कारण 24 एवप्रल 1942 रोजी हदनानार्
मांगेशकर स्वगथवासी झाले जे वय हसू न खेळून शालेय मशक्षण घ्यवयािे होते त्या वयात सांपूणथ क
ु टुांिािी जिािदारी लतादीदीांनी वर येऊन पडली. परांतु वाईट
प्रसांगला नघािरता प्रसांगाला सामोरे जाऊन त्याांनी यशस्वीपणे ही धुरा साांभाळली .आणण स्वतःिे नव्हे तर सांपूणथ मांगेशकर क
ु टुांिाांिे नाव सांगीत क्षेरात अजरामर
क
े ले क
ु .टुांिािी सांपूणथ जिािदारी लता दीदीवर आल्याने त्याांनी ममळालेले क
ु ठलेही काम त्या स्वीकारत असत स्वगीय दीनानार् मांगेशकराांिे परमममर ववनायक
पटवधथन याांनी लतादीदीांना कोल्हापूरला आणले चिरपट सृष्टटीतील लतादीदीांिे हे पहहले पाऊल होय सांगीता मशक्षणािरोिर लतादीदी याांनी श्री पाांगे याांच्याकडे
कर्क नृत्यािे धडे घेतले .सांगीतािे मशक्षण लतादीदी याांनी गांडा िांधन पद्धतीने ररतसर अमानात अली खान तसेि तुलसीदास शमाथ व िडे गुलाम अली खााँ याांच्या
कडे घेतलें. लतादीदीांच्या गायन कौशल्यािा वविार करून पाश्वथगायना साठी लतादीदीांच्या स्वराांिा उपयोग होऊ लागला त्याि िरोिर ख्याल ,ध्रुपद, धमार ,दादरा,
ठू मरी,अनेक लोकगीते ,भावगीते ,भजन ,आरती ,ओवी ,िालगीते ,भाांगडा अशी 175 गुण अचधक सांगीत हदग्दशथनात 150 पेक्षा अचधक गीतप्रकार याांिी गीते 100
गायक व 60 गानयका याांच्यािरोिर लतादीदीांनी गायन क
े ले आहे .’ए मेरे वतन क
े लोगो’ हे गीत ऐक
ू न पांडडत जवाहरलाल नेहरू
ां च्या पण डोळ्यातून अश्रू ओघळले.
त्याििरोिर ‘पसायदान ‘ ‘अल्ला तेरे नाम’ ‘ ममले सुर मेरा तुम्हारा ‘अशी नवीन व जुनी गीते लतादीदीांनी अजरामर क
े ली . त्याांना ममळालेले पुरस्कार जगातील
क
ु ठल्याही नावाजलेल्या व्यक्तीला जे सन्मान ममळाले असतील त्यामध्ये पहहला क्रमाांक लतादीदीांिा लागतो .िालपणी खाजाश्ज चिरपट स्पधेत प्रर्म
पाररतोवषक दीलरुिा व रोपे पदक प्राप्त झाले. इसवी सन 1961 मध्ये ममया तानसेन पुरस्कार 1969 पद्मभूषण 1990 मद्रास येर्े राजलक्ष्मी पुरस्कार 1958 1962
1965 1969 या िारही वषी कफल्मफ
े अरिा सवोत्कृ ष्टट पाश्वथगानयका पुरस्कार 1990 मध्ये दादासाहेि फाळक
े पुरस्कार चगनीज िुक ऑफ वल्डथ रेकॉडथ मध्ये
लतादीदीांच्या नावािी नोंद 1993 मधे व्ही शाांताराम पुरस्कार 1993िा वपांना मनेनी व्यांकटेश्वर राव सीता फाउांडेशन पुरस्कार 1996 राज्यपालाांच्या हस्ते आहदत्य
बिरला कला मशखर पुरस्कार 1993 मध्ये राष्टरीय एकता गाांधी पुरस्कार 1997 मधला सद्भावना पुरस्कार मशवाजी ववद्यापीठ कोल्हापूर खैरागड सांगीत ववद्यापीठ
मध्य प्रदेश जवाहरलाल तांरज्ञान ववद्यापीठ हैदरािाद पुणे ववद्यापीठ अशा अनेक ववद्यापीठाांनी डडलीट ही मानद पदवी दीदीांना भाग क
े ली 2000 मध्ये जीवन
गौरव पुरस्कार राज्यसभेिे सदस्यत्व 23 मािथ 1999 मध्ये पद्मभूषण पुरस्कार अशा अनेक पुरस्काराांनी लतादीदीांिा सन्मान करण्यात आला. लता मांगेशकर
याांिा स्वभाव शाां,त धाममथक, अध्यात्मावर ववश्वास असणारा होता. दीदी दानशूर असून त्याांनी मांहदर कॉलेज रुग्णालय अनेक सामाश्जक सांस्र्ाांना त्या सढळ
हाताने मदत करीत असत . वडडल हदनानार् मांगेशकर याांच्या स्मृनतप्रीत्यर्थ त्याांनी मुांिई येर्े दीनानार् मांगेशकर ना्यगृह स्र्ापन क
े ले .अखांड अवववाहहत राहून
क
े वळ गायन कलेसाठी दीदीांनी आपले सांपूणथ आयुष्टय अपथण क
े ले. अशा लतादीदी मांगेशकर सहा फ
े ब्रुवारी दोन हजार िावीस रोजी वृद्धापकाळाने वयाच्या 93 व्या
वषी स्वगथवासी झाल्या.
8. पांडडत भीमसेन जोशी –
पांडडत भीमसेन जोशी िालपणापासूनि सांगीताववषयी आकवषथत होते .भीमसेन जोशी िे
आजोिा श्री भीमािायथ साधक, प्रविनकार, व स्वरसाधना करायिे भीमािायथ याांच्या
ननधनानांतर वयाच्या सातव्या वषी मभमसेन याांनी धुळीने भरलेला तानपुरा िाहेर काढला हे
पाहून भीमसेन जोशी िे वपता गुरुनार् जोशी याांना आपल्या वपत्याच्या रूपात पुर प्राप्त
झाल्यािी अद्भुत घटनेिा प्रत्यय आला. पांडडत भीमसेन जोशी याांिा जन्म 14 फ
े ब्रुवारी 1922
रर्सप्तमीला झाला तीन महहन्यानांतर वपता गुरुनार् जोशी याांनी पुर भीमसेन जोशी याांिा
िेहरा पाहहला त्याि वेळी गुरुनार् जोशी याांना समजले की आपला पुर मोठा होऊन सांगीतज्ञ
होईल भीमसेन याांना सवथप्रर्म ‘ रामाय रामभद्राय ‘ मलहहणे मशकववले त्यातूनि त्याांिी प्रगती
सुरू झाली भीमसेन याांच्या घराजवळ वाहणारी नदी मश्जीत, प्रार्थना घर ,तसेि वाद्याांच्या
आवाजावर आकवषथत होऊ लागले .वयाच्या दहाव्या वषी हामोननयम िी मशक्षा प्राप्त करून
अगसक िन्नाप्पा याांच्याकडे राग मभांपलासी मशकण्यास प्रारांभ क
े ला. या रागामध्ये भीमसेन
जोशी मग्न होऊन जायिे ही वारांवाररता सात-आठ महहन्यापयांत िालायिी काही हदवसाांनी
भीमसेन याांनी घरून पलायन क
े ले व मुांिई येर्े गायन करून पैसे कमवून श्जश्जपूर येर्े सांगीत
मशकण्याकररता आले त्याांिा असा ववश्वास होता की घरापासून दूर राहील्यवरि इच्छा पूणथ होते.
मोठ्या मोठ्या कलाकाराांपासून ते काही ना काही ग्रहण करायिे. रामभाऊ क
ुां दगोळकर सवाई
गांधवथ याांच्या सांपकाथत येऊन त्याांना सांतोष प्राप्त झाला. आणण त्याांच्या पासूनि त्याांनी उच्ि
सांगीत मशक्षा प्राप्त क
े ली.१८४४ मध्ये भीमसेन जोशी याांिा वववाह झाला. पांडडत भीमसेन जोशी
याांिी सांगीत ननष्टठा हदवसेंहदवस वाढू लागली पांडडत भीमसेन जोशी याांना ककराणा घराण्यािे
श्रेष्टठ गायकाच्या रूपात ख्याती प्राप्त झाली .िुलांद आवाज स्वराांिा खरोखर लगाव रागाांिा
ववस्तार का ताणा मधील ववववधता आणण अद्भूत सुरु सौंदयाथिे प्रदशथन करून पांडडत भीमसेन
जोशी भारतािे सवाथचधक लोकवप्रय श्रेष्टठ गायक मसद्ध झाले. सन १८७२ मध्ये भीमसेन जोशी
याांना पद्मश्री अलांकाराने ववभूवषत करण्यात आले.
9. हहरािाई िडोदेकर –
गाणारी स्री म्हणजे स्रीत्वाला समाजाला लागलेला कलांक आहे अशी क
ु श्त्सत व ववकृ त सामाश्जक दृष्टटी िाळगणार
समाजाच्या िांधनातून मुक्त करून सांगीताच्या आराधनेत प्रवृत्त करणाऱ्या कलावांत या नावाने सवथ स्री कलावांताांच्या त्या
आद्यगुरू झाल्या .हहरािाई याांनी सतत पन्नास वषथ सांगीतािी सेवा व प्रिार क
े ला .हहरािाईनी महाराष्टरात व महाराष्टरािाहेर
अफाट प्रमसद्धी ममळववली त्याकाळात पुरुष कलावांताांमध्ये करीम खााँ साहेि याांना श्जतकी कीती ममळाली नततकी कीती स्री
कलावांताांमध्ये हहरािाई च्या वा्याला आली .सांगीत क्षेरामध्ये हहरािाई नी आपले नाव अजरामर क
े ले स्वातांत्र्य पूवथकाळातील
कतुथत्ववान स्री-हहरािाई िडोदेकर याांिे नाव अग्रगण्य आहे .िालत आलेला सांगीत वारसा घेऊन जन्माला आलेल्या हहरािाई
िडोदेकर याांिा जन्म 29 मे 1905 मध्ये ममरज येर्े झाला.हहरािाई िे मुळ घराणे गोव्यािे होते .त्याांच्या आईिे नाव तारािाई
होते हहरािाई ही िार भावांडे होती पहहले सुरेश िािू माने दुसरी हहरािाई नतसरे कृ ष्टणराव िौर्ी सरस्वतीिाई राणे .
िालपणापासूनि हहरािाई ना गाण्यािी ओढ होती .म्हणून मुांिई येर्े आल्यावर हहरािाईणी वहीद खााँ नावाच्या गुरूकडे सांगीतािे
मशक्षण सुरू क
े ले 1928 ते 1922 पयांत हहरािाईनी सांगीतािी तालीम वहीद खााँ याांच्याकडे कळक मशस्तीत व ननयमाांिे पालन
करीत घेतले.हहरा िाईनी वयाच्या तेराव्या वषाथपासून सुरेशिािू माने याांच्यासमवेत गाण्याच्या मैकफली पूणथ क
े ल्या अशी क
ु ठली
सांगीत पररषद नव्हती ज्यात हहरािाई गायल्या नाही . हहरािाई िे पहहले गाणे 1922 मधे गाांधवथ महाववद्यालयािे सांगीत
पररषदेत झाले. १५ ऑगस्ट 1947 स्वतांर भारतािे राष्टरगीत म्हणण्यािा पहहला मान हहरािाई िडोदेकर याांना प्राप्त झाला
इसवी सन 1937 सली कलकत्त्याच्या अणखल भारतीय सांगीत पररषदेत रमसक श्रोते खुश होऊन हहरा िाईंना 12 सुवणथपदक िहाल
क
े ली पुण्याच्या ककलोस्कर सभागृहात िुन्नीलाल मेहता याांच्याकडून गानहहरा ही पदवी ममळाली दादासाहेि खापडे याांच्याकडून
गाणां कोककळा ही पदवी तर िालगांधवथ पुरस्कार 1966 महाराष्टर शासनाकडून िाांदीिी ववना शाल श्रीफळ देऊन सत्कार 1965
िाली सांगीत नाटक अकादमीिा राष्टरीय पुरस्कार कलकत्त्याच्या आयटीसी सांगीत सांशोधन सांस्र्ेत हजार रुपयािे पाररतोवषक
1970 पद्मभूषण पुरस्कार आयटीसी तफ
े आिायथ पदावर ननयुक्ती .1947 ववष्टणुदास भावे सुवणथ पदक .1924 सारी
माणणकिांद गाांधी याांच्यािरोिर हहरािाई नी गांधवथ वववाह क
े ला .अशा अव्वल दजाथच्या गानयका उत्तम गृहहणी उच्िकोटीच्या
मागथदमशथका उत्कृ ष्टट नटी आदशथ युगािी हदशा देणाऱ्या हहरावा याांिे 20 नोव्हेंिर 1989 म्हणजे वयाच्या 84 व्या वषी पुणे येर्े
ननधन झाले.
10. अममर खुसरो – अममर खुसरो याांिे वपता अमीर मुहम्मद सैफ
ु द्दीन िलिन िे ननवासी होते भारतात आल्यानांतर
अममर खुसरो याांिा जन्म झाला .एका लेखकाच्या मतानुसार खुसरो याांिा जन्म हहजरी 653
इ.सन 1234 मध्ये झाला असावा खुसरो याांिा जन्म स्र्ान एटा श्जल््यातील पहटयाला नामक
स्र्ानात झाल्यािी मान्यता आहे .ते अत्यांत ितुर आणण िुद्चधमान होते त्या अममर खुसरो
गुलाम घराण्यािे हदल्लीपती गयासुद्दीन िलिन याांच्या आश्रया मध्ये राहू लागले. परांतु काही
कालाांतराने गुलाम करण्यािा अांत झाला आणण गुलाम घराणे हे सल्तनत अल्लाउद्दीन खीलजी
याांच्या कािीज झाले अन्तः खुसरो सुद्धा णखलजी याांच्या वांशािे गुलाम झाले अल्लाउद्दीन
णखलजीने इ.स.1264 मध्ये देवचगरी व िढाई क
े ली तेव्हा अमीर खुसरो त्याांच्यािरोिर होते त्या
लढाईमध्ये देवगीरी राजािा पराजय झाला त्या काळात देवचगरी पवथतावर गोपाल नायक नामक
एक उत्कृ ष्टट सांगीत ववद्वान राहत असत .अमीर खुसरो याांनी छल पूवथक राजदरिारमध्ये एक
सांगीत प्रनतयोचगता ठेवण्यािा प्रस्ताव राजा पुढे माांडला व त्या प्रनतयोगी ते मध्ये िातुयथ िलािा
वापर करून गोपाल नायक याांिा पराभव क
े ला परांतु ते हृदयातून गोपाल नायक याांिा आदर करू
लागले .म्हणुनि हदल्लीला परत येताना अमीर खुसरो िरोिर गोपाल नायक सुद्धा आले हदल्ली
मध्ये आल्यावर अमीर खुसरो याांनी सांगीत कलेिी क्राांती पसरववली त्याांनी दक्षक्षण शुद्ध स्वर
सप्तकािे योजना करून प्रिमलत सुद्धा क
े ले लोकरूिी अनुक
ू ल नवीन नवीन रागाांिी रिना क
े ली
राग वगीकरण िा एक नवीन प्रकार रागा मधील गृहीत सुराांमधून काढला त्याांनी रागाांच्या नवीन
नवीन रिना तयार क
े ल्या पुढे िालून ्या गीतरिना ख्याल नावाने प्रमसद्ध झाल्या तेव्हापासून
ख्यालािा जन्मदाता अमीर खुसरो याांना मानल्या जाऊ लागले. अमीर खुसरो याांनी सांगीत
ववषयात ककत्येक फारशी पुस्तक
े मलहहली .भारत आणण फारशी सांगीतािे ममश्रण करून अनेक
रागाांिी रिना क
े ली त्यात साजचगरी ,उश्शाकश्जला, सरपदाथ आदी अववस्मरणीय आहेत .अमीर
खुसरो याांनी एका नवीन गीतववधा जन्मास आणली ज्याला कव्वाली असे म्हणतात अशा प्रकारे
सांगीत क्षेरामध्ये चिरस्मरणीय कायथ करून वयाच्या िहात्तराव्या 72 वषीवषी देहाांत वास झाला.
11. •फलश्रुती – या हदग्गज सांगीत कलावांताांच्या जीवन िररर च्या अध्ययना
वरून ववद्यार्ी वगाथला या र्ोर सांगीत कलावांताांिे गुण
आत्मसात करण्यास मदत होऊन आपल्या भारत वषाांला
कदाचित या तरुण वपढीतील ववद्यार्ी वगाथतून एक र्ोर
सांगीततज्ञ ममळू शकतो.
12. Unit III
a) सांगीतािा पररिय- त्यािी उत्पत्ती आणण व्याप्ती. नाद
आणण त्यािे प्रकार- आहतनाद,
अनाहतनाद,सप्तक-मांद्र, मध, तार.
b) दुगुनसह तालाांिे नोटेशन लेखन.
फलश्रुती – या घटकाच्या अध्ययना नांतर
ववद्यार्थयाांना सांगीतािा पररिय होऊन
सांचगतािी उत्पत्ती व व्याप्ती ववषयी माहहती सांकमलत
करता येईल िरोिरि सांचगतािी शास्रशुद्ध साधाना हह
नादच्या साहाय्याने क
े ल्यास स्वरज्ञान होईल.िरोिर
तालािी दुप्पट कशी करावी यािे आकलन होईल.
13. सांगीत पररिय – त्यािी उत्पत्ती आणण व्याप्ती ,नाद आणण त्यािे प्रकार आहतनाद,अनाहतनाद
सांगीतािा पररिय—
गायन वादन नतथन ्या तीन कलाांच्या समुदायाला सांगीत असे म्हणतात सांगीत ही एक कला आहे सांगीतामुळे सौंदयाथिा
आस्वाद घेता येतो सांगीत हे रांजक व आनांददायी असते सांगीतामुळे श्रमपररहार होतो सांगीतािे स्वरूप या प्रकारे साांगता येईल
सुखीनी सुख ननधानां दु:खीतानां ववनोद:|सदय ह्रदयहारी मन्मर्स्याग्रदुत||
म्हणजे सांगीत हे मनोवेधक असून दुःखी लोकाांना त्यािा आधार वाटतो उत्तम आणण गीत म्हणजे काव्य उत्तम पद्धतीने
काव्यािे गायन करणे म्हणजे सांगीत होय सुखािा ठेवा वाटतो योग्य स्वरात तालात गायली जाणारी गीत म्हणजे सांगीत होय
स्वराांिा अर्थ पांडडत दामोदर याांनी पुढील प्रमाणे ववशद क
े लेला आहे सा शब्द रे ररषभ ग गांधार मध्यम धैवत ननषाद सा रे ग म प
ध नी सा स्वर आहेत मोरा कडून षड्ज िातका कडून ररषभ िकरी कडून गांधार कावळ्या कडून मध्यम कोककळे कडून पांिम
िेडूका कडून धैवत आणण हत्ती कडून ननषाद या स्वरा िी ननममथती झाली असल्यािे सांगीत शास्रात स्पष्टट आहे.
सांगीता िी उत्पत्ती –
गीताच्या उत्पत्ती सांदभाथत अनेक ववद्वानाांिे ववमभन्न मत आहेत सांगीता िी उत्पत्ती सृष्टटीच्या आरांभािी वेदाांिे ननमाथता ब्रम्हा
कडून झाली असल्यािे स्पष्टट आहे. ब्रम्हाणी ही कला मशव याांना हदली मशव याांनीही कला सरस्वतीला अपथण क
े ली म्हणून
सांगीत आणण साहहत्य या कलेिी अचधष्टठारी म्हणून सरस्वतीला मान आहे सरस्वती कडून सांगीतकला नारद याांना प्राप्त
झाली नारद याांनी ही कला स्वगाथ मधील गांधवथ ककन्नर अप्सरा याांना हदली तेर्ूनि भरत नारद हनुमान आधी ऋषी याांनी
सांगीत कलेमध्ये पारांगत होऊन ही कला भूलोकावर प्रिारार्थ अवतीणथ क
े ली.
. द्रुहहणते यदश्न्वष्टटां प्रयुक्त भरतेनि| महादेव भरत पुरतस्तन्मागाथख्य ववमुक्तदमर||
अर्ाथत ब्रम्हाने या सांगीतािा शोध लावून भरत मुनी महादेव याांच्यासमोर ज्यािा प्रयोग क
े ला आणण जो मुक्ती दायक आहे
त्याला सांगीत असे म्हणतात.
14. • नाद---. नकारां प्राणमामानां दककरमनांल बिांदु| जात:प्राणाग्नीसांयोगात्तेन नादोऽमभधीयते||
• अर्ाथत नकार प्राणा वािक द कार अश्ग्न वािक आहे अतः जो वायू आणण अग्नी या योगातून उत्पन्न होतो त्याला नाद असे म्हणतात .उत्पन्न होणाऱ्या ध्वनी
मधून जो ध्वनी सांगीत उपयोगी व सांगीतक्षम असतो त्याला नाद असे म्हणतात.
• अहतोऽनाहतश्िेती श्व्दधा नाांदो ननगद्यते| सोऽय प्रकाशते वपांगे तस्तातवपांडोऽमभधीयते||
• अर्ाथत नादािे िे दोन प्रकार मानल्या गेलेले आहे आहत नाद आणण अनाहत नाद
• आहतनाद---जो नाद दोन वस्तूच्या घषथणाने उत्पन्न होतो जो श्रवणगोिर असतो जो ऐकायला येतो व रांजक असतो त्याला आहात नाद असे म्हणतात. हा नाद
सांगीत उपयोगी असतो. “ स नादस्त्वाहतो लोक
े रांजको भवभांजक | श्रुत्याहद व्दारतस्तस्मात्तदुत्पत्तीननथरूप्यते ||
• अर्ाथत नाद प्रत्यक्षात श्रुती इत्यादी स्वराांनी रांजक व भव भांजक होते .आहात नादामुळे ब्रम्हा नादािी प्राप्ती होते
• अनाहत नाद---जो नाद क
े वळ अनुभवता येतो तो अनाहत नाद होय तो स्वयांभू असतो हा नाद क
ां पनाने ककां वा घषथणाने उत्पन्न होत नाही जेव्हा ऋषी म्हणी
ध्यानधारणा करतात त्यावेळी त्याांना स,,,स,,,स,,, आवाज आल्यािा अनुभव होतो तोि अनाहत नाद होईल यािा उपयोग ऋवषमुनी मोक्षप्राप्तीसाठी करतात.
या नादािा सांगीताशी काहीही सांिांध नसतो अर्ाथत हा नाद सांगीत उपयोगी नाही.
• सप्तक---सा रे ग म प ध नी या स्वराच्या समूहाला सप्तक असे म्हणतात .या सप्तका मध्ये सात शुद्ध स्वर िार कोमल स्वर एक तीव्र स्वर असे एक
ू ण िारा
स्वर असतात .असे सप्तक 3 आहेत १)मांद्र सप्तक २) मध्य सप्तक ३)तार सप्तक
• १)मांद्र सप्तक. ---या सप्तकातील स्वर आपल्या ननयत हठकाणापेक्षा खाली गायले जातात त्याला मांद्र सप्तक असे म्हणतात. हे सप्तक हामोननयमच्या डाव्या
िाजूला असून या सप्तकात भातखांडे स्वरपद्धतीत स्वरा च्या खाली भरीव हटांि हदल्या जातो .यालाि आपण खजथ सप्तक सुद्धा म्हणतो .(उदा नी ध़ प़)
• २)मध्य सप्तक --- गाणारा ककां वा वाजववणारा साधारणपणे ज्या सप्तकात गातो ककां वा वाजवीतो त्याला मध्य सप्तक असे म्हणतात .मध्य सप्तकातील स्वर
आपल्या ननयत हठकाणी श्स्र्र असतात साधारण व्यवहारात जे िोलतो ते म्हणजे मध्य सप्तक होय त्यालाि आधार सप्तक ककां वा शुद्ध सप्तक असे
म्हटल्या जाते हे सप्तक हामोननयम च्या मध्यभागी असून या सप्तकातील स्वराांना कोणतेही चिन्ह नसते ( उदा सारेगम)
३) ताल सप्तक --- जे स्वर आपल्या ननयत हठकाणाांपेक्षा उांि गानयले ककां वा वाजववले जातात त्याांना तार सप्तक असे म्हणतात. मध्य सप्तका पेक्षा उांि म्हणजे
तार सप्तक होय हे सप्तक हामोननयम च्या उजव्या िाजूला असते या सप्तकातील स्वराांच्या डोक्यावर भरीव हटांि असतो असते .(उदा साां रें गां मां )
15. (Unit III) b) दुगुनसह तालाांिे नोटेशन लेखन
१)ताल बरताल
एक पट
१ २ ३ ४ | ५ ६ ७ ८ | ९ १० ११ १२|१३ १४ १५ १६
धा चधां चधां धा | धा चधां चधांधा | धा तीां तीां ता | ता चधां चधांधा.
× २ ० ३
दुप्पट (९ व्या मारे पासुन)
१ २ ३ ४ | ५ ६ ७ ८ | ९ १० ११ १२ |१३ १४ १५ १६
धा चधां चधां धा | धा चधां चधांधा | धाचधां चधांधा धाचधां चधांधा | धातीां तीांता ताचधां चधधा
× २ ० ३
२) ताल एक ताल
एकपट
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० १ १२
चधां चधां | धागे रक | तु नन | क त्ता | धागे रक | धी ना
× ० २ ० ३ ४
दुप्पट (७ मार पासून)
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२
चधां चधां | धागे रक | तु नन | चधांचधांधागेरक | तुना कत्ता | धागेरक चधना
× ० २ ० ३ ४
३) ताल झपताल
एकपट
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १०
चध ना | धी धी ना |ती ना | धी धी ना
× २ ० ३
दुप्पट (६ मार पासून)
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १०
चध ना | धी धी ना |चधना चधचध | नानत नाचध धीना
× २ ० ३
16. Unit IV
a) वाद्यवगीकरण – ततर, ववततर, अवनध्य,घन आणण
सुमशरवाद्य
b) व्याख्या –अलांकार, सरगम, लक्षणगीत, श्रुती, स्वर, र्ाट,
वादी,सांवादी,अनुवादी,आरोह,अवरोह,
पाकड, स्र्यी, अांतरा, आलाप, तान, वववाहद स्वर
फलश्रुती – या घटकाच्या अध्यना नांतर ववद्यार्थयाांना
वाद्यािा फरक समजून वाद्याांिे तुलना करता येईल
िरोिरि सांगीतातील ववववध पररभाषाच्या अध्ययना नांतर
ववद्यार्थयाांना राग सांकल्पना सहजतेने आत्मसात करता
येईल.
17. • A) वद्यवर्गीकरण – तत्, ववतत, अवनध्द, घन आणण सुशिरवाद्य
“ततां वाद्य तु देवानाां,गांधवाथणाांि शोवषरमर| अवनध्दमरराक्षसानाांतु, ककन्नाराणाां धनांववदु||
यािा अर्थ त त वाद्य देवताांशी सुवषर वाद्य गांधवाांिी अवध्य वाद्य राक्षसाांशी आणण घन वाद्य ककन्नर अांशी सांिांचधत आहे .आपल्या भारतीय सांगीताला प्रािीन
परांपरा लाभली आहे. आणण त्याि प्रािीन काळापासून वादन कक्रया प्रािीन व प्रभावी ठरत आलेली आहे.आहदमानव कालीन जगात उपलब्ध होणारी हत्यारे ही वाद्य
सांगीतािी उगमस्र्ाने होत. शारीररक अवयवाांिा उपयोग एक वाद्य कल्पनेिा प्रारांभ काल मानला जातो .
सांगीत शास्रज्ञाांनी अशा या वाद्य सांगीतावर िरेि सांशोधन करून त्यािे एक शास्र िनववले सांगीतािा मूळ आधार प्रािीन ग्रांर् भरतािे ना्यशास्र यात अठ्ठा
ववसावा अध्याय वाद्य सांगीतावर आधाररत असून त्यात वाद्यवगीकरण सांिांधीिे वववेिन हदले आहे
. “वाद्यतन्री ततां वाद्य सुशीरां मत्सर िमाथवनध्दवदनमवनध्द तु वाद्यते | धनो मु रनतथ: साऽमभधाताव्दधते यन्र तध्दनमर|| अर्ाथत वाद्याांिे ४ प्रकार आहेत.
१). ततरवाद्य. --- तांतु वाद्य २) सुवषर वाद्ये. ---. वायु वाद्य ३). अवनध्द वाद्ये. ---. िमथ वाद्य ४). घन वाद्य. ---. वायु वाद्य
१) तांतु वाद्य --- या वाद्य प्रकारात ताराांच्या वाद्यािा समावेश होतो. तांतू वाद्याांिी दोन प्रकार आहेत . १) ततर वाद्य. २). ववततरवाद्य
ततरवाद्य --- या तांत्त रवाद्यप्रकारात छेडून वाजवायिी वाद्ये येतात. तांिोरा ,सतार, सरोद, एकतारी , वाद्य कच्छपी वीणा इत्यादी तांतुवाद्य येतात.
ववततरवाद्य --- ततू वाद्याांच्या प्रकाराांमधील वाद्याांमध्ये गजा च्या सहाय्याने वाजववण्यात येणारी वाद्ये येतात.उदा. सारांगी, हदलरुिा ,व्हायमलन ,इसराज .
२). सुवषर वाद्य ---. हवेच्या सहाय्याने वाजववली जाणारी वाद्ये सुवषर वाद्ये सांिोधली जातात. उदा अलगुज, तुतारी, िासरी ,सनई ,शांख ,हामोननयम, ऑगथन .
३). अवनध्द वाद्ये --- िमथवाद्य जी वादे प्राण्याांच्या कातड याांनी मढवलेली असतात त्याांना अवध्य वादे म्हणतात ही वाद्ये आघात करून वाजववली जातात
तिला ,मृदुांग ,सांिळ ,माांदळ ,दूदुांभी,घुमट, िौघडा ,आडांिर, खांजेरी ,डफ, डमरू ,इत्यादी अवध्य वाद्याांमध्ये येत असून याांना िमथवाद्य सुद्धा म्हणतात
४) घन वाद्य. ---. दोन वस्तू एकमेकावर आदळल्याने ध्वनी ननमाथण होतो त्या वाद्याांना घनवाद्य म्हणतात .ववववध धातूांिी िनववलेली वाद्ये या गटात येतात.
याला धातू वाद्य असे म्हणतात .करताल, ककां ककणी, घांटा, घांटातरांग , चिपळ्या ,चिमटा ,झाांज ,टाळ ,जलतरांग ,मांजीरा ,हटपऱ्या ,वपयानो या वाद्याांना घनवाद्य अस
म्हणतात.
Unit IV
18. • Unit IV (b) संगर्गताच्या पररभाषा.
• सांचगत --- गायन वादन नृत्य या तीन कलाांच्या समूहाला सांगीत असे म्हणतात.
• श्रुती --- जो आवाज स्पष्टट श्रवण करण्याजोगा असेल त्यास श्रुती असे म्हणतात.
• स्वर --- ववमशष्टट क
ां पनी सांख्येिा कायम उांिीिा कानाला मधुर ऐक
ू येणारा िराि वेळ हटकणारा ध्वनन ककां वा नाद त्याला स्वर असे म्हणतात.
• शुध्दस्वर --- जे स्वर आपल्या ननयत श्रुतीवर श्स्र्र असतात ककां वा कमी जास्त उांिीवर गायीले,वाजववले जात नाही अशा स्वराांना शुद्ध स्व असे म्हणतात.
• कोमल स्वर --- जे स्वर आपल्या ननयत श्रुनत पेक्षा कमी उांिीवर गाईले व वाजवले जातात त्याि स्वरानाां कोमल स्वर असे म्हणतात.
• नतव्र स्वर --- जे स्वर आपल्या ननयत श्रुतीपेक्षा वर िढतात व जास्त उांिीवर गायीले ककां वा वाजववले जातात त्या स्वराांना तीव्र स्वर असे म्हणतात.
• अलांकार --- ववमशष्टट वणथसांदभथम रअलांकारम प्रिक्षते|एका ववमशष्टट ननयमाने एक एक स्वर िढत जाणे व खाली उतरत येणे या आरोही अवरोही स्वर रिनेला
• आरोह --- ‘सा रे ग म प ध नी साां ‘ या सात स्वरा च्या िढत्या क्रमाला आरोह असे म्हणतात.
अवरोह --- ‘साां नी ध प म ग रे सा’ या स्वराच्या उतरत्या क्रमाला अवरोह असे म्हणतात.
पकड --- रागवािक मुख्य स्वर समुहाला पकड असे म्हणतात.तो स्वर समुह गानयल्यावर रागािे स्वरूप स्पष्टट होते.
राग --- “योयां ध्वनी ववशेषस्तु स्वर वणथ ववभुवषत:| रांजको जन चित्तानामरस: कर्थर्यते: िुधे:||
स्वराांिा असा स्वर समूह की जो वणाांनी ववभूवषत क
े लेला असून जणू चित्तािे रांजन करतो त्याला राग असे म्हणतात.” रांज्जनत ईती राग:”|
र्ाट --- सातस्वरािा समूह की ज्यात राग ननमाथण करण्यािी क्षमता असते त्याला र्ाट ककां वा मेल असे म्हणतात ‘मेल स्वर समूह राग व्यांजन शश्क्तमान’|
वाहद स्वर --- “वादी राजाऽर चगयते” रागातील सवाथत महत्त्वाच्या स्वराला वादी स्वर असे म्हणतात.
सांवादी स्वर --- वादी स्वराशी सांवाद करणारा साहाय्यक स्वर ककां वा वादी स्वर पेक्षा कमी पण इतर स्वरापेक्षा अचधक महत्त्वाच्या स्वराला सांवादी स्वर म्हणतात.
अनुवादी स्वर --- वादी सांवादी स्वरामशवाय रागात लागणायाथ इतर स्वराना अनुवादी स्वर म्हणतात.
वववादी स्वर --- जो स्वर रागात वजथ आहे पण त्या वश्जथत स्वरािा प्रयोग रागािे रांजकत्व वाढववण्यासाठी क
े ला जातो त्या स्वराला वववादी सवथर असे म्हणतात.
सरगमगीत --- रागा मधील स्वर-ताल िध्द सवथर रिनेला ककां वा स्वरमालीक
े ला सरगमचगत असे म्हणतात.
लक्षणचगत --- रागािी सांपुणथ माहहती ज्या चगतातुन साांचगतली जाते त्या चगताला लक्षणगीत असे म्हणतात.
स्र्ायी-अांतरा --- रागा मधील िांहदशीिे दोन भाग असतात पहहल्या भागाला स्र्ायी तर दुसयाथ भागाला अांतरा म्हणतात.
आलाप --- राग ननयमाच्या िौकटीत राहुन स्वराांिा सांर् गतीने ववस्तार करणे म्हणजे आलाप होय .आकारात गानयलेले मधुर स्वराना आलाप म्हणतात.
तान. --- कलावांत रागाांच्या ननयमात स्वराांना जलद गतीने लयिद्ध गुांफण करून जे स्वर गातो ककां वा वाजवीतो त्याला तान असे म्हणतात
19. Unit V
अ) एका रागातून ४८४ रागाांिी गणणती
व्युत्पत्ती.
फलश्रुती –
. या घटकाच्या अध्यना नांतर
ववद्यार्थयाांना रागाच्या मुख्य जाती 3 व
त्याच्या उपजाती नऊ व त्या उपजाती
मधून ४८४ राग पां व्यकटमखी च्या
गणणतीय मसध्दाताांने कसे तयार होतात
यािा िोध होईल.
20.
21. • पांडडत व्यांकट मुखी याांनी एका ताटातून 484 राग िनववण्यािा गणणती ननयम साांचगतला. रागाांच्या ववमभन्न जातीांच्या आधारावर ही रिना साांचगतली रागाांच्या मुख्य तीन जाती मानल्या या जातीांच्या ववववध
ममश्रणातून नऊ जाती िनवल्या या जातीांच्या आधारावर एका र्ाटातून 484 रागािी उत्पत्ती कशी होते हे खालील माहहतीवरून स्पष्टट होईल.रागाच्या मुख्य तीन जाती
• १). सांपूणथ --- सप्तकाच्या आरोह रोहा मध्ये सांपूणथ सातही स्वर आहेत तो राग सांपूणथ जातीिा राग होईल
• २) षाडव --- सप्तकाच्या आरोह-अवरोह मध्ये एक स्वर वश्जथत करणे म्हणजे षाडव जाती होय.
• ३) औडव --- सप्तका च्या आरोह-अवरोह मध्ये दोन स्वर पूणथतः वज्यथ करणे म्हणजे औडव जाती होय.्या रागाच्या मुख्य तीन जाती असून त्यातील ९ उपजाती पुढील प्रमाणे.
*सांपूणथ – १) सांपूणथ- सांपूणथ. २) सांपूणथ-षाडव ३) सांपूणथ- औडव.
*षाडव – ४) षाडव – सांपूणथ ५) षाडव- षाडव ६) षाडव – औडव
*औडव –७) औडव – सांपूणथ ८) औडव- षाडव ९) औडव – औडव.
१) सांपूणथ – सांपूणथ_ या जातीिा एकि आरोह िनतो कारण सांपूणथ जातीच्या आरोहात सातही स्वराांिा प्रयोग क
े ल्या जातो म्हणून त्याांिा एक आरोह तयार होतो.
२) सांपूणथ – षाडव_ या जातीिे सहा राग उत्पन्न होतील प्रत्येकािा आरोह सांपूणथ जातीिा असल्याने एकि राहणार पण अवरोह िदलणार प्रर्म अवरोहात रे,द्ववतीय- ग ,तृतीय- म
ितुर्थ -प ,पांिम -ध ,षष्टटम- नी वजथ राहील अशा प्रकारे एकाि आरोहला प्रमाणे सहा अवरोह ममळाल्याने ६ राग उत्पन्न होऊ शकतात.
३) सांपूणथ -- औडव _ या जातीिे आरोह सांपूणथ असून अवरोहात क्रमाने प्रत्येकी २-२ स्वर वश्जथत क
े ल्यास एक
ु ण १५ राग होतील.जर षाडव जातीिा दुसरा आरोह ज्यात ग वजथ आहे आणण
वरील १५ अवरोह क्रमाने जोडले तर षाडव - औडव जातीिे इतर नवीन राग तयार होतील. अशाप्रकारे षाडव जातीिे उवथररत ४ अवरोह औडव जातीिे 15 अवरोह
क्रमाने जोडल्यास एक
ू ण ६×१५=९० रागाांिी रिना होईल.
४) षाडव -- सांपूणथ _ या जातीिे आरोहातुन प्रत्येकी १ सवथर वश्जथत क
े ल्यास व अवरोह सांपुणथ असल्यास एक
ु ण ६ राग तयार होतील.
५) षाडव -- षाडव _ जर या आरोहातुन व अवरोहातुन प्रत्येकी १-१ स्वर वश्जथत क
े ला तर ६ × ६ = ३६ तयार होतील.
६) षाडव – औडव _ षाडव जातीिे ६ आरोह व औडव जातीिे १५ अवरोह तयार झाल्यास.आरोह अवरोह क्रमाने जोडल्यास एक
ू ण ९० राग तयार होतील.
७) औडव – सांपूणथ _ या जातीच्या 15 रागाांिी रिना होईल प्रत्येकात क
े वळ आरोहात िदल होईल व अवरोह तोि राहील कारण औडव जातीिे एक
ू ण १५ आरोह तयार होऊ शकतील.
. त्यामुळे आवडगाव सांपूणथ जातीिे एक
ू ण १५ ×१ = १५ राग िनतील.
८) औडव – षाडव _ या जातीिे एक
ू ण ६× १५ = ९० रागाांिी रिना होईल व औडव जातीिे १५ आरोह व षाडव जातीिे ६ अवरोह तयार होऊ शकतात.वरील प्रमाणे आरोह-अवरोह क्रमाने
. जोडल्याने ९० रागाांच्या रिना तयार होतील.
९) औडव – औडव _ या जातीिे १५ × १५ = २२५ राग तयार होतात व हे राग वररल ननयमा प्रमाणे तयार होतात.
अश्या प्रकारे एक
ु ण १+६+१५+६+३६+९०+१५+९०+२२५ = ४८४ राग उत्पन्न होतात .अश्या प्रकारे पांडडत व्यांकटमखीच्या गणणतीय पध्दतीने ४८४ राग उत्पन्न होतात.
