Şəbəkə haqqında slayd

1. Şəbəkə

2. Müasir konpütüer çəbəkələrini bir sıra əlamətlərə görə
təslifləndirmək olar:
 Kompüterlər arası olan masəfə
 Topologiya
 Təyinatı
 Göstərdiyi xidmətlərin sayı
 Mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarə
prinsipi
 Ötürmə mühitinin növləri və s.

3. Kompüter şəbəkəsi ərazi əlamətinə görə, yəni
şəbəkə əhatə etdiyi ərazini ölçüsünə görə
növlərə ayırırlar. Şəbəkələrin iki əsas
kateqoriyası mövcuddur – lokal və qlobal
şəbəkələr.Üçüncü kateqoriyaya regional şəbəkə
daxiıdir.

4. Lokal şəbəkəni aşağıdakı fərqləndirici xüsusuiyyətlərini
xarakterizə etmək olar
 Yüksət ötürməsürəti
 Ötürmə səhvlərinin sürətinin aşağı olması
 Yüksək səviyyəli rabitə kanallaının olması
 Mübadilənin idarə olunmasının səmərəli, tez təsirli
mexanizminin olması
 Şəbəkəyə qoşulan kompüterlərin sayının dəqiq və
məhdud sayda olması zərurəti

5.  Keyfiyyətli avadanlıqların alınmasına çəkilən böyük
xərclər
 Səmərəli şəbəkə proqram təminatının əldə olunması ilə
bərabər mütəmadi olaraq dəyişdirilməsinə çəkilən
xərclər
 Birləşdirici kabellərin çəkilməsi ilə əlaqədar izafi xərclər
 Şəbəkəhlükəsizliyinin tam təmin olunması üçün ucu-
bucağı görünməyən nəhayətsiz vaxt itkisi və maddi
xərclər
Lokal şəbəkənin çatızmazlıqları

6. Lokal şəbəkələr kompüterlərin qarşılıqlı faəliyyət üsuluna görə
iki yerə bölünürlər:
-birranqlı (peer-to-peer);
-seçilmiş serverli (server based)
Birranqlı şəbəkələrdə bütün kompyuterlər eyni hüquqa malik olur.
Server əsasında qurulan şəbəkələrdə isə mürəkkəb kabel birləşmələrindən istifadə
edilir və şəbəkənin idarə olunması server tərəfindən həyata keçirilir.

7. Lokal şəbəkələrin aşağıdakı əsas qurğuları mövcuddur.
Serverlər
İşçi stansiyalar
Kabellər
İnterfeys plataları( şəbəkə kartları)

8. Serverlər. Server kompüterlər nisbətən güclü
kompüterlər olmalıdır. Server kompüterlər
şəbəkədəki kompüterlərin resurslarını idarə etməklə
yanaşı, öz resurslarını digər kompüterlərə paylaya
bilir. Server kompüterlərdə şəbəkə əməliyyat sistemi
olmalıdır. Şəbəkə əməliyyat sistemlərinə misal olaraq
Unix, Linux, Windows Server, Windows NT və s.
əməliyyat sistemlərini misal göstərmək olar.

9. Şəbəkədə bir neçə server olarsa o zaman hər server
ona qoşulan İST-yə xidmət edir. Serverin
kompüterlər toplusuna və ona qoşulu olan İST-yə
domen deyilir.
Bəzi hallarda bir domendə bir neçə server ola
bilir. Bu serverlərdən biri baş (primary- ilkin)
server, qalanları isə ehtiyyat serveri və ya əsas
serverin məntiqi genişlənməsi olur.
Serverin əsas parametrləri:
• Prosessorun tipi
• Əməli yaddaşın tutumu
• Sərt diskin tipi və tutumu
• Disk kontrollerlərinin tipi

10. İşçi stansıyalar. İşçi stansıyalar sadə kompüterlər olub,
server kompüterlərin nəzarəti altında işləyir. Məsələn,
işçi stansyalar serverin qadağan etdiyi heç bir əməliyyatı
yerinə yetirə bilməz. İşçi stansiyalar eyni zamanda
serverin resurslarından istifadə edə bilir.

11. Kabellər –Şəbəkənin qurulması zamanı
informasıyanın ötürülməsində rabitə xətlərindən geniş
istifadə edilir.
Çəkilmə və istisar şərtlərindən asılı olaraq kabellər
daxili və xarici kabellərə ayrılırlar.Onlar isə öz
növbəsində yeraltı, sualtı və hava ilə çəkilən kabellərə
ayrılırlar.
Kompüter şəbəkələrində 3 növ kabeldən istifadə edilir:
 burulmuş mis naqillər əsasında kabellər;
 mis özəkli koaksial kabellər;
 lifli optik (fiber optik) kabellər.

12. Burulmuş cüt – Burulmuş cüt kabellər rəqəmsal formatda olan
informasiyanı ötürmək üçün istifadə edilir. Burulmuş cüt
kabellər 8 ədəd naqildən ibarət olur. Bu naqillər iki-iki burulmuş
şəkildə olur. Yəni 4 cüt naqil olur. Hər cüt naqillər öz aralarında
bir-birinə burulmuş şəkildə olur. Burulmuş cüt kabellərin
aşağıdakı növləri var.
 UTP (Unshielded Twisted Pair – Ekranlaşdırılmamış cüt)
 STP (Shielded Twisted Pair- Ekranlaşdırılmış cüt)
Burulmuş cütlərin qoşulması üçün RJ-45 ucluqlarından istifadə
olunur.Onlar 8 kontaktlı olur.
Adətən burulmuş cütlər verilənlərin bir istiqamətdə ötürülməsi
üçün , yəni ulduz və dairəvi topologiyalarda istifadə olunur.

13. Standarta uyğun olaraq ekranlaşmamış burulmuş cüt əsasında 5
kabel kateqoriyası mövcuddur.
I kateqoriya- səs verilənlərinin ötürülməsi üçün istifadə olunur.
Əksər hallarda rəqəmsal verilənləri ötürmək üçün nəzərdə
tutulmur.
II kateqoriya- 1 Mhs-ə qədər olan tezlik zolağında 4Mbit/san şox
olmayyan sürətlə verilənlərin ötürülməsi üçün istifadə olunur.
III kateqoriya- 16 Mhs-ə qədər olan tezlik zolağında 16
Mbit/san-yə qədər sürət ilə verilənlərin ötürülməsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Lokal şəbəkələr üçün standart tərəfindən nəzərdə
tutulan ən sadə kabel növüdür.
IV kateqoriya- 20 Mhs-ə qədər olan tezlik zolağında 16
Mbit/san-yə qədər sürət ilə verilənlərin ötürülməsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
V kateqoriya- ən geniş yayılmış mühitdir və 100 Mbit/san sürətlə
100 MHs-ə qədər tezlik zolağında verilənlərin ötürülməsi üçün
istifadə olunur.

14. Koaksial kabel mərkəzi naqil və metal hörgüdən ibarət, bir-
birindən dielektrik qatı ilə ayrılmış və ümumi xarici örtükdə
yerləşdirilmiş elektrik kabeldir
. Kaoksial kabelin iki növü mövcuddur:
1. Diametri 0.5 sm olan nazik elastik kabel – Bu kabellər 185
metr məsafəyə məlumat ötürə bilir.
2. 2. Diametri 1 sm olan bərk yoğun kabel – Bu kabellər 500
metr məsafəyə məlumat ötürə bilir.
Koaksial kabellər, əsasən, şin topologiyasında istifadə olunurlar.

15. Optik-lifli (Fiber-Optik) kabel – informasiya elektrik siqnalları ilə
deyil, işıq siqnalı vasitəsilə ötürülür. Siqnalların elektrik impulsları
şəklində ötürüldüyü mis naqillərdən fərqli olaraq, optik lifli kabel şüşə
və ya plastik liflə işıq impulslarını (fotonları) ötürür ki, onların
vasitəsilə kompüterin generasiya etdiyi ikilik siqnallar ötürülür.
Optik lifli kabellərin aşağıdakı növləri var:
 Single Mode Fiber (bahalı, yaxşı xüsusiyyətə malik birmodalı
kabel) – Bu kabellər eyni zamanda bir işıq sıqnalı ötürə bilir, eyni
anda qəbulediciyə çatırlar və siqnalın fomrası praktiki olaraq təhrif
olunmur. Çox uzaq məsafələrə məlumat ötürə bilir. Maksimim 100
km.
 Multi Mode Fiber ( ucuz, aşağı keyfiyyətli çoxmodalı kabel) – Bu
kabellər eyni zamanda bir neçə ışıq sıqnalını ötürə bilir. Single
Mode kabellərdən ucuz başa gəlir ama onlar qədər uzaq məsafəyə
məlumat ötürə bilmir. Bu kabellər maksimum 2 km məsafəyə
məlumat ötürə bilir.

16. İnterfeys plataları ( Şəbəkə adapteri NIC (network interface
card)). Bu qurğular kabelləri kompüterlərə birləşdirmək üçün
istifadə edilir. Şəbəkə kartları xüsusi ixtisaslaşmış prosessorlara
sahib olurlar. Bu ixtisaslaşmış prosessorlar modulyasiya-
demodulyasiya prosesini həyata keçirirlər.
Şəbəkə adapterləri 3 əsas
xarakteristikaya malikdir
• Kompüterin qoşulduğu şinin tipi
• Şəbəkə mərtəbələrinin sayı
• Yaradılan şəbəkənin topologiyası

17. Kompüter şəbəkələrinin əlavə
avadanlıqları

18. UPS (Unit Power System-fasiləsiz qida mənbəyi) - Fasiləsiz
qida mənbələri elektrik şəbəkəsinin dayanıqlı işləməsini artırır
və elektrik şəbəkəsi açıldıqda serverdə olan verilənlərin
itməməsini təmin edir.
Transiver-İşçi stansiyaları yoğun koaksikal kabelinə qoşur,
şəbəkə adapterinin bir hissəsidir

19. Terminatorlar- açıq kabellərə şəbəkənin qoşulması zamanı
xəttin sonunun enerji uducusu rolunu oynayan müqavimət
(rezistor ) kimi istifadə oluna bilər, həmçinin açıq qalan yerlərin
torpaqlanması üçün istfadə olunur.
Konnektorlar (birləşdiricilər) - Kompüterlərin şəbəkə
adapterlərini nazik kabellə birləşdirmək üçündür.

20. Modem – Kompüterə verilənləri telefon xətti ilə ötürməyə imkan
verir və ya telefon xətti vasitəsilə LKŞ və ya ayrıca kompüteri
qlobal şəbəkəyə qoşan qurğudur.
HUB (Qovşaq) – şəbəkə konsentratoru, HUB (hab) konsentrator
və ya təkraredici şəbəkədə qovşaq rolunu oynayır, ulduz
topologiyasında düyün nöqtələrini birləşdirməyə imkan verir, ona
daxil olan bütün informasiyanı, sadəcə olaraq ötürür. Yəni,
qovşağın portuna qoşulmuş qurğuların hamısı eyni informasiyanı
alır. Burada ötürülmə zamanı iki siqnalın toqquşmasına kolliziya
deyilir.

21. Şəbəkə keçidi – Şlüz (gateway). Müxtəlif tipli şəbəkələr arasında
informasiya mübadiləsi gerçəkləşdirmək üçün birləşdirici qurğudur.
Verilənlərin ötürülməsindən başqa, onların filtrasiyasını da yerinə
yetirə bilir. Şlüzün iki növü var daxili və xarici şlüz.
Repeater (Təkrarlayıcı) - şəbəkənin iki seqmentini və ya kabelinin
birləşdirilməsi üçün (şəbəkənin böyüdülməsi üçün) istifadə olunan
sadə qurğudur. Repeater həmçinin paketləri marşurutlaşdırmadan və
ya filtrasiya etmədən siqnalları bir kabeldən digərinə ötürən aralıq
qurğudur.

22. Switch (Çevirici) - Kompüter şəbəkələrində əlaqələrin yaradılması
üçün istifadə olunan kommutator və ya keçirmə qurğusudur. HUB kimi
qovşaq rolunu oynayır, lakin daha ağıllı qurğudur.
Körpü (bridge). Şəbəkəni alt şəbəkəyə ayırmaq vəya birləşdirmək
üçün istifadə olunan qurğu və yaxud uyğun proqram təminatı olan
kompüterdir. Eyni protokollu, müxtəlif topologiyalı kompüterləri və
lokal şəbəkələri birləşdirən aparat və proqram təminatı qurğusudur.

23. Yönləndirici (router – marşurutlaşdırıcı) – Müxtəlif topologiyalı
və müxtəlif protokollu şəbəkələri birləşdirən aparat-program
təminatlı qurğudur. Marşrutlaşdırıcılar protokol yönümlüdür, statik və
dinamik şəkildə olurlar.
Statiklərdə şəbəkə administratoru marşurut cədvəlini özü daxil edir,
dinamiklərdə isə marşurutlaşdırıcı onu özü yaradır.
HOST (Hybrid Open System Tecnology) - şəbəkəyə qoşulmuş və
TCP/İP protokollarını istifadə edən istənilən qurğudur
Telefon xəttini modemə və telefona ayrılıqda qoşmaq üçün splitter
qurğusundan istifadə edilir.

24. Lokal şəbəkələrinin topologiyaları
Elementlərin şəbəkəyə qoşulma konfiqurasiyasına topologiya
deyilir.
Üç əsas topologiya növü mövcuddur:
Şin topologiyası
Ulduzvari
topologiya
Halqavari
topologiya

25. Şin (Ümumşin - BUS) topologiyası
Şin topologiyalı lokal şəbəkələr ən sadə struktura malikdirlər. Bu
topologiyada bütün kompüterlər paralel olaraq magistral və ya
seqment adlanan şinə qoşulurlar. Şin, kompüterləri bir-birinə bağlayan
kabel sistemidir.

26. Şin topologiyalı lokal şəbəkələrin əsas üstünlükləri
aşağıdakılardır:
-Hər hansı bir kompüterin sıradan çıxması şəbəkənin işinə təsir
etmir;
-Şəbəkəyə yeni kompüterlərin daxil edilməsi asandır;
-Şəbəkə kartları (adapterləri) ucuzdur.
Şin topologiyasının mənfi cəhətləri aşağıdakılardır.
-Kabelin sıradan çıxması şəbəkənin işini dayandırır.
-Xətaların tapılması çox çətindir.
-Şəbəkənin etibarlılığı çox aşağıdır.

27. Halqavari topologiyalı lokal şəbəkələrdə hər bir kompüter (işçi
stansiya) bir-biri ilə halqavari şəkildə, yəni birinci kompüter ikinci ilə,
ikinci kompüter üçüncü ilə, üçüncü kompüter dördüncü kompüter ilə
və s., sonuncu kompüter isə birinci kompüterlə birləşdirilir. Bu
topologiyalı şəbəkədə məlumatlar müəyyən bir istiqamətdə (məsələn,
saat əqrəbi istiqamətində) bir kompüterdən qonşu kompüterə
ötürülmək şərti ilə lazımi ünvana (kompüterə) çatdırılır
Halqavari (dairəvi topologiya - RİNG)

28. Halqavari topologiyalı şəbəkələrin əsas üstünlükləri:
• Hər bir kompüter yalnız qonşu kompüterlə birbaşa bağlıdır;
• Hər bir kompüterin məlumat göndərə bilməsi üçün ona müəyyən
vaxt verilir.
• Dairəvi topologiya artıq yüklənmələrə ən dayanıqlı topoligiyadır.
Halqavari topologiyalı şəbəkələrin əsas çatışmayan cəhətləri:
• Hər bir kompüter informasiyanın ötürülməsində iştirak edir. Buna
görə də hər hansı bir kompüterin adapterinin sıradan çıxması
şəbəkənin işini pozur;
• Şəbəkə adapteri daima işçi vəziyyətdə olmalıdır.
• Hər bir kompüterə iki kabel çəkilməlidir (biri ehtiyatda qalır).

29. Ulduzvari topologiya (STAR)
Ulduzvari topologiyalı lokal şəbəkələr mərkəzi qovşaq üzərində
qurulur. Kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi mərkəzi qovşaq
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Mərkəzi qovşaq kimi hub (konsentrator),
kommutator və ya xüsusi server kompüteri istifadə oluna bilər.
Kabeldə olan nasazlıq ancaq bu kabelə qoşulan kompüterə təsir edir və
təkcə konsentratorun nasazlığı şəbəkəni sıradan çıxarır.

30. Praktikada digər topologiyalardan da ağacvari (iyerarxik), qarışıq
istifadə oluna bilər.
Ulduz-şin topologiyası

31. Ulduz-halqavari topologiya

32. Şəbəkə texnologiyaları.

33. Standart lokal şəbəkələrə
Ethernet
Fast Ethernet, Giqabit
Ethernet şəbəkələri
Token Ring
FDDI
100 VG-AnyLAN
ArcNet
texnologiyaları əsasında qurulan şəbəkələri misal göstərmək
olar.

34.  IEEE 802.3 standartı əsasında hazırlanıb.
 Topologiya – şin
 Ötürmə mühiti - kaoksial kabel
 Ötürmə sürəti – 10 Mbit/san
 Şinin maksimal uzunluğu – 5 km
 Abunəçilərin maksimal sayı 1024
 Şəbəkə seqmentinin uzunluğu- 500 m
 Bir seqmendə abunəçiləin sayı-100-ə qədər.
Klassik ethernet şəbəkəsində iki cür (nazik və yoğun) kaoksial
kabeldən istifadə olunur. Lazkin son zamanlar ötürmə mühiti kimi
burulmuş cüt naqlillərdən də istifadə olunur. Bu şəbəkədə optik-
lifli kabeldən də istifadə olunur.
Fast Ethernet 100 Mbit/san sürət ilə işləyən və ötürmə mühiti
kimi burulmuş cüt və ya optik kabeldən istifadə edir.
Gigabit Ethernet 1000 Mbit/san sürət ilə işləyən standart kimi
qəbul edilmişdir.
Ethernet şəbəkəsi

35.  10Base-5 - yoğun koaksil adlanan, diametri 0,5 düym olan
koaksil kabel. Seqmetin maksimal uzunluğu 500 m-dir.
 10Base-2 – nazik koaksil adlanan, diametri 0,25 düym olan
koaksil kabel. Seqmentin maksimal uzunluğu 200 m-dir.
 10Base-T - ekranlaşmamış burulmuş cüt əsasında kabel.
Konstentrator əsasında ulduzvari topologiyanı təşkil edir.
 10Base-F - optik-lifli kabel. 10Base – T standartının
topologiyasına oxşar topologiyadır.
Ethernetin ötürmə mühitləri

36.  Token Ring əsasında IEEE 802.5 standartı qəbul olunmuşdur.
 Konsentratorların maksimal sayı – 12
 Şəbəkə abunəçilərinin maksimal sayı – 96
 Abunəçi ilə konsentrator arasında kabelin maksimal uzunluğu –
45 m
 Konsentratoralararası kabelin maksimal uzunluğu – 45 m
 Verilənlərin ötürülmə sürəti – 4 Mbit/s və 16 Mbit/s.
Token Ring

37.  Şəbəkə dairəsinin maksimal uzunluğu – 20 km;
 Şəbəkə abunəçilərinin maksimal sayı – 1000;
 Şəbəkə abunəçiləri arasında maksimal məsafə – 2 km;
 Ötürmə mühiti – çoxmodalı optik-lifli kabel;
 İnformasiyanın ötürmə sürəti – 100 Mbit/san;
FDDI şəbəkəsi

38.  İEEE 802.1 standartına uyğundur
 Ötürmə sürəti – 100 Mbit/s;
 Topologiyası – genişlənmə imkanı olan ulduz;
 Müraciət üsulu – mərkəzləşdirilmiş qaydada, münaqişələr olmada;
 Ötürmə mühiti – dörtqat ekranlaşmamış burulmuş cüt və optik-
lifli kabel;
 Konsentratorlarla abunəçi və konsentartorlararası kabelin
maksimal uzunluğu – 100m.
 100VG-AnyLAN şəbəkəsində iki mübadilə rejimi nəzərdə
tutulubdur: yarımdupleksli və tamdupleksli
100VG-AnyLAN şəbəkəsi

39. Texnologiya Topologiya İstifadə olunan kabel Ötürmə
sürəti
Ethernet şin koaksial 10 Mbit/san
Fast Ethernet ulduz və ya
şin
burulmuş cüt, fiberoptik 100 Mbit/san
ArcNet ulduz burulmuş cüt, koalsial,
fiberoptik
2,5 Mbit/san
Token Ring halqa burulmuş cüt, koalsial,
fiberoptik
4 Mbit/san, 16
Mbit/san
FDDI halqa çoxmodalı fiberoptik 100 Mbit/san
100VG-
AnyLAN
ulduz burulmuş cüt, fiberoptik 100 Mbit/san

40. Açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi modeli
– Open System Interconnection
– OSI modeli.

41. OSI modelində qarşılıqlı əlaqə vasitələri 7 səviyyəyə bölünür:
1. Fiziki səviyyə
2. Kanal səviyyəsi
3. Şəbəkə səviyyəsi
4. Nəqliyyat səviyyəsi
5. Seans səviyyəsi
6. Təqdimetmə səviyyəsi
7. Tətbiqi səviyyə
Fiziki səviyyə OSI modelinin ən aşağı səviyyəsidir.
Tətbiqi səviyyə isə OSI modelinin ən yüksək səviyyəsidir.

42. Fiziki səviyyə fiziki əlaqə kanalında informasiyanın (bitlərin)
ötürülməsi ilə xarakterizə olunur.
• Fiziki cəhətdən şəbəkənin qurulması
• Bitlər ardıcıllığı şəklində ötürülmə
Kanal səviyyəsində ötürülmə mühiti, səhvlər təyin edilir və
səhvlərin düzəlişi yoxlanılır. Bunun üçün informasiya bitləri
kadrlarda (frame) qruplaşdırılır.
• Kadrlara bölünmə
• Baytlar ardıcıllığı şəklində ötürmə
• Səhvlər barədə xəbərdarlıq
Şəbəkə səviyyəsi bir neçə şəbəkəni birləşdirən vahid nəqliyyat
sisteminin yaradılmasına xidmət edir.
• Paketlər ötürülür
• Paketləri qəbul edir
• Növbəti ötürmə marşurutunu təyin edir
• Şəbəkə birləşmələri, səhvlər haqqında xəbərdarlıq
• Birləşmənin açılması
• Axının idarə olunması

43. Nəqliyyat səviyyəsi yuxarı tətbiqi və seans səviyyələrinə
verilənlərin tələb olunan etibarlı dərəcədə ötürülməsini təmin
edir.
• Verilənlərin etibarlı formada ötürülməsi
• Ötürülməyə nəzarət
• Nəqliyyat birləşməsinin təyin edilməsi
• Verilənlərin ötürülməsi
• Nəqliyyat birləşməsinin ləğvi
Seans səviyyəsi –dialoqun idarə edilməsini təmin edir, cari anda
aktiv tərəfi qeyd edir, sinxronlaşdırma vasitələrini təqdim edir.
Yuxarı və aşağı səviyyələr arasında əlaqəni təyin edir.
• Seans birləşməsinin təyin edilməsi
• Seans birləşməsinin ləğv edilməsi
• Adi verilənlərin ləğv edilməsi
• Qarşılıqlı əlaqənin idarə olunması

44. Təqdimetmə səviyyəsi – informasiyanın məzmununu
dəyişdirmədən onun təsvir olunma formasını təyin edir.
• Sintaksisin seçilməsi
• Sintaksis səhvlərin yoxlanması
• Sintaksisin dəyiçdirilməsi
• Verilənlərin şifrələnməsi, açılması, sıxılması
Tətbiqi səviyyə– istifadəçinin fayllara, printerlərə, hipermətnli
web səhifələrə və s. müraciəti təmin edən protokollar aiddir.
• Əlaqə qurmaq istəyən proseslərin hazır olmalarının təyini
• Səhvlərin aşkar olunması
• Verilənlərin tamlığının idarə olunması
• Semantikanın təyini

45. OSI səviyyələri Qurğular
Fiziki səviyyə Repeater, Hub
Kanal səviyyəsi
Gateway, Bridge, Switch, NIC
(Network InterfaceCard)
Şəbəkə səviyyəsi Router
Nəqliyyat səviyyəsi Gateway
Seans səviyyəsi Gateway
Təqdimetmə
səviyyəsi
Gateway
Tətbiqi səviyyə Gateway

46. OSI səviyyələri Protokollar və texnologiyalar
Fiziki səviyyə
(Physical layer)
X.25(X.21 bis), IRDA, WIFI,
Bluetooth, DSL, ISDN
Kanal səviyyəsi
(Data Link)
PPP, HDLC, Frame relay,
Ethernet, Token Ring
Şəbəkə səviyyəsi
(Network Layer)
IP, IPX, ARP, ICMP, RIP
Nəqliyyat səviyyəsi (Transport
Layer)
TCP, UDP, SPX, ATP, GRE
Seans səviyyəsi
(Session Layer)
RTP, PPTP, netBIOS
Təqdimetmə səviyyəsi
(Presentation Layer)
MİME, SSL, TLS, XDR
Tətbiqi səviyyə (Application) SMTP, IMAP, POP3, DNS,
HTTP, FTP, TELNET, SSH,
NNTP, DHCP, RDP

47. QLOBAL ŞƏBƏKƏLƏR

48. Şəbəkələri əlaqə vasitələrinə görə də təsnifata ayırmaq olar:
• Simli – bu şəbəkədə kompüterlər bir-biri ilə müxtəlif kabellər
vasitəsilə birləşirlər.
• Simsiz (hava ilə) – bu şəbəkədə isə kompüterlər və digər
qurğular arasında informasiya mübadiləsi infraqırmızı şüalar
və ya radiodalğaların siqnalları vasitəsilə yerinə yetirilir.

49. PAN (Personal Area Network - fərdi şəbəkə) – 10 m. məsafədə
yerləşən fərdi kompüterləri və digər qurğuları (məs., mobil
telefonları, printerləri və s.) əlaqələndirən şəbəkədir.
WPAN fərdi simsiz şəbəkənin ən geniş istifadə olunan
texnologiyası Bluetooth-dur.
WLAN (Wireless Local Area Network - simsiz lokal şəbəkə) – 100
m məsafədə yerləşən kompüterlərin əlaqələndirilməsi üçün istifadə
olunur. Bu şəbəkələrin köməyi ilə bir binada, universitet ərazisində
resurslardan istifadə mümkündür. Kiçik təşkilatlarda adətən belə
şəbəkələr simli əlaqələri tamamilə əvəz edə bilər.

50. WWAN (Wireless Wide Area Network - simsiz geniş əhatəli
şəbəkə) – mobil istifadəçilərə İnternetdən və korporativ
şəbəkələrdən istifadəyə imkan verən simsiz əlaqədir. Burada hələ
ki liderlik edən standart mövcud deyil, lakin hal-hazırda ən çox
GPRS texnologiyasından istifadə edilir.
CAN (Campus Area Network – kampus şəbəkəsi) – böyük
olmayan coğrafi ərazidə (məs., universitet şəhərciklərində,
sənaye komplekslərində, hərbi bazalarda və s.) bir neçə lokal
şəbəkənin birləşməsidir (başqa sözlə, regional şəbəkənin bir
növüdür).

51. Protokol dedikdə, eyni səviyyədə informasiya mübadilisinin
idarə olunması qaydası başa düşülür.
Protokol Təyinatı
TCP Verilənlərin ötürülməsinin idarə edilməsi protokolu
IP Qarşılıqlı əlaqəli şəbəkələrarası protokolu
HTTP Hipermətinlərin ötürülməsi protokolu
FTP Faylların ötürülməsi protokolu
SMTP Elektron məktubların göndərilməsi protokolu
POP3 və
ya İMAP
Elektron məktubların alınması protokolu
NNTP Telekonferensiya protokolu
ARP Ünvanların müəyyən edilməsi protokolu
İCMP
İP – maşrutizatorlara və şəbəkənin əsas
kompüterlərinə səhvlər haqqında məlumatların,
idarəedici informasiyanın göndərilməsinə xidmət edən
protokol

52. Xəbəri ünvana çatdırmaq üçün onu ünvanlaşdırmaq lazımdır. TCP/IP
stekində 3 tip ünvandan istifadə edilir:
 IP (Internet Protocol) ünvanı
 Lokal – MAC (aparat ünvanı da adlanır)
 İşarə domen adlar sistemi – DNS (Domain Name System).

53. IP (İnternet Protocol) ünvan
İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş hər bir kompüter unikal ünvana
malikdir. İnternetdə verilənlərin ötürülməsi üçün rəqəm və ad
tipli ünvanlardan istifadə edilir. Şəbəkə səviyyəsində paketlər İP
ünvanlar vasitəsi ilə ötürülür. Bu ünvanlar oktet adlanan dörd
hissədən ibarət olurlar və hər bir hissə 1 bayt ilə kodlaşdırılır.
Deməli İP ünvan 4 bayt ilə kodlaşdırılır. İP ünvanlarda hər bir
hissə 0 ilə 255 arasında bir qiymət ala bilər. İp ünvanda istifadə
olunan rəqəm 255-dən böyük,0-dan kiçik ola bilməz. Yalnız
rəqəmlərdən ibarət ola bilər və ip ünvanın tərkibində yalnız
.(nöqtə) ayrıcı kimi işlənə bilər. Bu .(nöqtələr)in sayı yalnızca
üç dənə ola bilər.

54. Lokal (MAC-Media Access Control)
Lokal ünvanlar şəbəkə adapteri istehsalçıları tərəfindən təyin edilir.
MAC – ünvan (Media- Access Control – Müraciətin idarə olunması) –
Ethernet şəbəkəsinə daxil olan hər cihaz, ya da kompüter node (düyün
nöqtəsi, qovşaq) adlandırılır. Şəbəkəyə yalnız kompüterlər qoşulu
olmur. Digər cihazlarında qoşulu ola biləcəyi üçün “Router”lərin,
“hub”ların qoşulma nöqtələrini sadələşdirilərək node adlandırırlar.
Ethernet şəbəkəsində kompüterlər və cihazlar bir-birlərindən sahib
olduqları anoloqu olmayan MAC ünvanları ilə ayırd edilir. Hər node
və ya sadəcə hər Ethernet kartı dünyada təkrarı olmayan bir ünvana
malikdir. Bütün mövcud lokal şəbəkə texnologiyalarında MAC
ünvanlar 6 baytlıq formata malik olur. Yəni 48 bitlə
kodlaşdırılır.Lokal ünvanlar ya 2-lik yada 16-lıq say sitemində təyin
edilir. Hər bir şəbəkə qurğusunun bir lokal ünvanı olur. Məsələn,
16-liq lokal ünvan - 1F-AC-17-3D-EB-01.
2-lik lokal ünvan -
111011011011101101010101010101101001101010101011

55. DNS (Domain Name Service) ünvan
Rəqəm ünvanı kompüterlərin mübadiləsi zamanı istifadə olunur.
İnsanlar arasında çox zaman ad ünvanlarından istifadə olunur.
Ona görə də şəbəkədə kompüterlərə adlar verilir. İnternetdə
kompüterlərin ünvanı Domain Name Service (DNS) adlanan –
domen adlar xidmətindən istifadə olunur.
Domen adları iyerarxik ardıcıllıqla yazılır və soldan-sağa
istiqamətində oxunur. Domen ünvanlarda ən solda ən aşağı
səviyyəli domen, sonra alt domenlər, ən sağda isə ən yuksək
səviyyəli domen yazılır. Məsələn WWW.Tqdk.gov.az domen
ünvanını gözdən keçirək. Burada WWW-internet xidməti, Tqdk-
ən aşağı səviyyəli domen, gov-alt domen və ünvanın hökümət
təşkilatına aid olduğunu bildirir, az-ən yüksək səviyyəli domen
və ünvanın Azərbaycana aid olduğunu göstərir.

56. I səviyyəli domenlər II səviyyəli domenlər
az –Azərbaycan
tr – Türkiyə
de – Almaniya
ru – Rusiya
ch – İsveçrə
uk – Böyük Britaniya
fr – Fransa
ua – Ukrayna
ca – Kanada
com - kommersiya təşkilatları
edu - təhsil müəssisələri
mil - hərbi müəssisələr
gov - dövlət təşkilatları
net - şəbəkə agentlikləri və ya
provayderlər
int - beynəlxalq təşkilatlar
org - qeyri kommersiya təşkilatla

57. İnternet xidmətləri və
protokolları

58. İnternet xidmətləri (servis) dedikdə, İnternet şəbəkəsində fəaliyyət göstərən
serverlərin xidməti funksiyaları nəzərdə tutulur. Saytları internetdə yerləşdirmə
xidməti hostinq adlanır.
World Wide Web
Ümumdünya hörümçək toru xidməti
WWW – İnternet xidməti
tərkibində mətn, cədvəl, diaqram,
şəkil, qrafika, təqdimat, video, audio
və s. növlü informasiyalar olan
hipermətnli sənədlər toplusu;
E-mail
elektron poçt xidməti – elektron
məlumatların ötürülməsi və qəbul
edilməsi imkanları;
Usenet, News
telekonferensiyalar və xəbərlər bloku –
müxtəlif şəbəkə informasiya vasitələri
və ya elanlar lövhəsi;
FTP faylların ötürülmə xidməti;
ICQ
real zaman çərçivəsində klaviaturanın
köməyi ilə qarşılıqlı münasibətlərin
qurulması xidməti;
Telnet
uzaqda yerləşdirilmiş terminalların
emulyasiyası sistemi;
Gopher
iyerarxik menyu sistemi vasitəsilə
mətn fayllarının axtarışı və ötürülməsi.
- , _ , .

59. Axtarış sistemləri . Sosial şəbəkələr.

60. İnternetin resurslarına müraciət edən proqramlar – brauzerlər
adlanır. Brauzer Web-səhifələrə baxış vasitəsidir.
Axtarış sistemləri- Axtarış sistemləri , informasiyanın axtarılması
üçün nəzərdə tutulan avtomatlaşdırılmış kompüter sistemidir.
Axtarış sistemləri adətən 3 komponentdən ibarəedir:
 Agent – şəbəkə üzərində hərəkət edərək, informasiyanı toplayır,
 İstinadların verilənlər bazası – agentlər tərəfindən təqdim
olunan bütün informasiyaları əks edə biləcək istinadları özündə
saxlayır,
 Axtarış sistemləri – insanların verilənlər bazası ilə əlaqəli
anlaşmasını əks etdirmək üçün lazım olan istifadəçi interfeysi.
Axtarış sistemlərinin əsas xarakteristikaları aşağıdakılardır:
 tamlıq
 dəqiqlik
 aktuallıq
 arama sürəti
 əyanilik

61. Brauzerlər
Internet Explorer, Netscape Navigator, Firefox,
Opera, Google Crome, Safari, Maxton,
Mosaic(İlk yaranan)
Elektron poçt proqramları
Ms Outlook, Eudora
Çat proqramları
Windows Messenger, Yahoo Messenger, ICQ
Axtarış sistemləri
Google, Yandex, Altavista, Rambler, Aliweb, Ask,
Bing, Yahoo
Sosial şəbəkələr
Facebook Odnoklasnik Bkontakt . Linkedin
Odigo . Myspace Badoo, Myspace, Twitter,
Classmates, Google + VK Tsu Muut Ello Xing
OkCupid Loveplanet
Media məzmun mübadiləsi
Youtube . Instaqram . Flickr . Vimeo . Snapchat

62. Bulud Texnologiyası
Son zamanlarda “Bulud Texnologiyası" tez-tez eşitdiyimiz bir
şeydir. Bəs bu Bulud Texnologiyası nədir?Bulud texnologiyası
tətbiqetmələrin və xidmətlərin internetdəki server üzərində
saxlanılması və internetlə əlaqəli olan proqramlarla bunların işə
salınmasıdır.

63. Ən çox istifadə olunan “Bulud Texnologiyaları" aşağıda
verilmişdir
Dropbox
Cloud Mail.ru
Apple iCloud
Google Drive
Amazon Cloud Drive
Yandex Disk
Slax Drive
Mobile Me
iOmega Cloud
Box.net
Windows Sky Drive
Ubuntu One
Ttnet net disk

64. Qeydlər
 Dövlətin hər hansı bir sahəsinə (təhsil, elm, müdafiə və s.) xidmət
edən şəbəkələr korporativ şəbəkə adlanır.
 İnformasiya şəbəkə üzrə ona qoşulmuş bütün kompüterlər eyni
zamanda göndərilə bilər. Şəbəkənin bu funksiyasıa
“broadkastinq” deyilir.
 Protokolun qoyulan tələblərə uyğun gəlməsini yoxlamaq üçün onu
sınaqdan keçirirlər. Bu sınaq ratifikasıya adlanır
 Ünvan sahibi tərəfindən gözlənilməyən məktubların alınması spam
adlanır