ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΝΟ 33

1. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣΔΙΑΒΗΤΗΣ
Φ Ρ Ο Ν Τ Ι Δ Α Γ Ι Α Ο Λ Ο Υ Σ
Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2013 # 33
ISSN:1791-4574
ΣΕ ΣYΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ
τεύχος
33
Χρήστος Μαντζώρος, τακτικός καθηγητής παθολογίας της ιατρικής σχολής
Harvard και καθηγητής παθολογίας της ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου
της Βοστώνης: «Η έρευνά μας εστιάζεται στην αιτιολογία και θεραπευτική της
παχυσαρκίας και των επιπλοκών της.»
Πολλαπλές ενέσεις, ή αντλία ινσουλίνης στην αντιμετώπιση του ΣΔ1;
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στο σχολείο
ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣΔΙΑΒΗΤΗΣ-ΦΡΟΝΤΙΔΑΓΙΑΟΛΟΥΣ
www.elodi.org
Ε Π Ι Σ Η Μ Η & Α Π Ο Κ Λ Ε Ι Σ Τ Ι Κ Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Σ Η Τ Η Σ Ε Λ . Ο . Δ Ι .
• Καταχώριση της δόσης ινσουλίνης μετά από κάθε μέτρηση
• Τεχνολογία Second-Chance sampling, που σας επιτρέπει εντός 30
δευτερολέπτων να τοποθετήσετε περισσότερο αίμα στην ίδια ταινία σε
περίπτωση που το πρώτο δείγμα δεν είναι αρκετό
• Χρησιμοποιεί τις νέες ταινίες μέτρησης CONTOUR®
NEXT, με πατενταρισμένο
μεσολαβητή, προσφέροντας ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια μέτρησης
• Τεχνολογία πολλαπλού-παλμού που αξιολογεί ένα δείγμα αίματος 7 φορές,
βελτιώνοντας περισσότερο την απόδοση του συστήματος
• Ενσωματωμένο λογισμικό διαχείρισης διαβήτη GLUCOFACTS™ DELUXE για να
βλέπετε και να συζητάτε τις πληροφορίες σας από οποιονδήποτε υπολογιστή
Το Bayer (κατ/νο), ο Σταυρός της Bayer (κατ/νο), το CONTOUR, το GLUCOFACTS, και το No Coding είναι εμπορικά σήματα της Bayer.
© 2013 Bayer HealthCare. Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος.
Σύστημα Παρακολούθησης
Γλυκόζης Αίματος
Απλοποίηση της πληροφορίας.
Βελτίωση της επικοινωνίας.
Ο νέος μετρητής CONTOUR®
NEXT USB της Bayer τώρα με νέα
χαρακτηριστικά και ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια μέτρησης.
Υψηλή απόδοση σε ακρίβεια και αξιοπιστία.Υψηλή απόδοση σε ακρίβεια και αξιοπιστία.
ΤαινίεςΜέτρησηςΓλυκόζηςΑίματος
ΝΕΟΝΕΟΝΕΟ
PRO.0002.13
• Καταχώριση της δόσης ινσουλίνης μετά από κάθε μέτρηση
• Τεχνολογία Second-Chance sampling, που σας επιτρέπει εντός 30
δευτερολέπτων να τοποθετήσετε περισσότερο αίμα στην ίδια ταινία σε
περίπτωση που το πρώτο δείγμα δεν είναι αρκετό
• Χρησιμοποιεί τις νέες ταινίες μέτρησης CONTOUR®
NEXT, με πατενταρισμένο
μεσολαβητή, προσφέροντας ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια μέτρησης
• Τεχνολογία πολλαπλού-παλμού που αξιολογεί ένα δείγμα αίματος 7 φορές,
βελτιώνοντας περισσότερο την απόδοση του συστήματος
• Ενσωματωμένο λογισμικό διαχείρισης διαβήτη GLUCOFACTS™ DELUXE για να
βλέπετε και να συζητάτε τις πληροφορίες σας από οποιονδήποτε υπολογιστή
Το Bayer (κατ/νο), ο Σταυρός της Bayer (κατ/νο), το CONTOUR, το GLUCOFACTS, και το No Coding είναι εμπορικά σήματα της Bayer.
© 2013 Bayer HealthCare. Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος.
Σύστημα Παρακολούθησης
Γλυκόζης Αίματος
Απλοποίηση της πληροφορίας.
Βελτίωση της επικοινωνίας.
Ο νέος μετρητής CONTOUR®
NEXT USB της Bayer τώρα με νέα
χαρακτηριστικά και ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια μέτρησης.
Υψηλή απόδοση σε ακρίβεια και αξιοπιστία.
ΤαινίεςΜέτρησηςΓλυκόζηςΑίματος
ΝΕΟΝΕΟ
PRO.0002.13

2. www.medtronic-diabetes.gr
Μόνο η Medtronic παρέχει ένα πραγματικά
ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης του διαβήτη
Ôá óôïé÷åßá ðïõ áðáñôßæïõí ôï óýóôçµá Paradigm Veo ëåéôïõñãïýí óõµðëçñùµáôéêÜ.
ÊÜèå óôïé÷åßï áðïôåëåß µÝñïò µéáò èåñáðåßáò ðïõ âåëôéþíåé ôá êëéíéêÜ áðïôåëÝóµáôá
1. MiniLink™ ðïµðüò êáé áéóèçôÞñáò
óõíå÷ïýò êáôáãñáöÞò ãëõêüæçò –
Áóýñµáôç, ïëïêëçñùµÝíç
åðéêïéíùíßá
2. Bayer CONTOUR™ LINK
ÌåôñçôÞò ãëõêüæçò – Áóýñµáôç
µåôÜäïóç, áêñéâÞò ðëçñïöüñçóç
3. CareLink™ ëïãéóµéêü
äéá÷åßñéóçò èåñáðåßáò –
ÁíáöïñÝò ãéá êáëýôåñç
êáôáíüçóç êáé Ýëåã÷ï
Paradigm Veo
Áíôëßá Éíóïõëßíçò
Medtronic Hellas A.E.
Αγίας Βαρβάρας 5, Χαλάνδρι, 152 31, Αττική - Τηλ.: 210 6779099
Αδριανουπόλεως 6, Καλαμαριά, 551 33, Θεσσαλονίκη - Τηλ.: 2310 402100
1. MiniLink™ ðïµðüò êáé áéóèçôÞñáò
óõíå÷ïýò êáôáãñáöÞò ãëõêüæçò –
Áóýñµáôç, ïëïêëçñùµÝíç
åðéêïéíùíßá
2. Bayer CONTOUR™ LINK
ÌåôñçôÞò ãëõêüæçò – Áóýñµáôç
µåôÜäïóç, áêñéâÞò ðëçñïöüñçóç
3. CareLink™ ëïãéóµéêü
äéá÷åßñéóçò èåñáðåßáò –
ÁíáöïñÝò ãéá êáëýôåñç
êáôáíüçóç êáé Ýëåã÷ï
Paradigm Veo
Áíôëßá Éíóïõëßíçò
MEDTRONIC 21x28_Layout 1 1/12/2011 1:59 μμ Page 1

3. ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
ΕΛΟΔΙ, Γ’ Σεπτεμβρίου 90,
Πλ. Βικτωρίας, 104 34 Αθήνα
τ: 210 88 38 113, φ: 210 82 17 444
EKΔΟΤΗΣ
Αλέξανδρος Κόντος
akontos@alfaconcept.gr
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ
Ευαγγελία Ματθαίου
lmattheou@alfaconcept.gr
ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ & ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΥΛΗΣ
Μαρία Χατζηδάκη
maria_hatzidaki@alfaconcept.gr
ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ
Σοφία Νέτα
ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Ευαγγελία Ματθαίου
lmattheou@alfaconcept.gr
ΑRT DIRECTOR
Αγαμέμνων Μπεγνής
begnism@alfaconcept.gr
ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Δημήτρης Χατζησταύρου
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ
Shutterstock
ΕΚΤΥΠΩΣΗ
Print Team - ΑΦΟΙ Στάντζου και ΣΙΑ ΕΕ
ΕΚΔΟΣΗ
ALFA CONCEPT ΕΠΕ, Γ. Θεοτόκη 11, 185 38
Πειραιάς / τ: 210 45 29 440-5, φ: 210 45 29 446
ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ Γ.Γ.Ε. 018331
Επικοινωνήστε μαζί μας για ό,τι σας απασχολεί στο
τηλέφωνο 210 8838 113 και fax 210 8838 118
ή στo email: elodi@elodi.org
Οι απόψεις των συντακτών και των αρθρογράφων δεν αποτελούν
αναγκαία τις απόψεις του εκδότη και του ιδιοκτήτη του περιοδικού.
Για τα αποστελλόμενα έντυπα, κείμενα και φωτογραφίες,
ο εκδοτικός οίκος παίρνει αυτομάτως το δικαίωμα δημοσίευσης.
Κείμενα και φωτογραφίες που αποστέλλονται στο περιοδικό προς
δημοσίευση δεν επιστρέφονται. Απαγορεύεται η αναπαραγωγή
ή η μετάδοση όλου ή μέρους του περιοδικού χωρίς την έγγραφη
άδεια του εκδότη
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Θεόδωρος Αλεξανδρίδης, καθηγητής παθολογίας
- ενδοκρινολογίας, διευθυντής ενδοκρινολογικού
τμήματος Πανεπιστημίου Πατρών
Ανδριανή Βαζαίου, παιδίατρος, αναπλ. διευ-
θύντρια Α΄ παιδιατρικής κλινικής, υπεύθυνη
Διαβητολογικού Κέντρου, Νοσοκομείο Παίδων
«Π. & Α. Κυριακού»
Χαράλαμπος Βασιλόπουλος, ενδοκρινολόγος,
αναπληρωτής διευθυντής τμήματος ενδοκρινο-
λογίας - μεταβολισμού, Διαβητολογικό Κέντρο
Νοσοκομείο «Ο Ευαγγελισμός»
Αικατερίνη Δάκου-Βουτετάκη, ομότιμη καθη-
γήτρια παιδιατρικής - ενδοκρινολογίας Ιατρικής
Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών
Γεώργιος Δημητριάδης, καθηγητής παθολογίας,
Β΄ προπαιδευτική παθολογική κλινική & μονάδα
έρευνας Πανεπιστημίου Αθηνών, ΠΓΝ «Αττικόν»
Χρήστος Ζούπας, ειδικός παθολόγος - διαβη-
τολόγος, διευθυντής διαβητολογικής κλινικής
Νοσοκομείο «Υγεία»
Χριστίνα Κανακά, παιδίατρος - παιδοενδοκρι-
νολόγος - διαβητολόγος, αναπληρώτρια καθη-
γήτρια παιδιατρικής ενδοκρινολογίας - νεανικού
διαβήτη, Α΄ παιδιατρική κλινική, Ιατρική Σχολή
Πανεπιστημίου Αθηνών
Βασίλειος Καραμάνος, αναπληρωτής καθηγητής
παθολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου
Αθηνών
Δημήτριος Καραμήτσος, ομότιμος καθηγητής
παθολογίας - διαβητολογίας Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ
Νικόλαος Λ. Κατσιλάμπρος, ομότιμος καθηγη-
τής παθολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου
Αθηνών, αντιπρόεδρος Εθνικού Κέντρου Έρευνας
Πρόληψης και Θεραπείας του Σακχαρώδη Διαβή-
τη και των Επιπλοκών του (ΕΚΕΔΙ)
Νικόλαος Κεφαλάς, παιδίατρος-ενδοκρινολόγος
Όλγα Κορδονούρη, καθηγήτρια παιδιατρικής,
υπεύθυνη Διαβητολογικού Κέντρου Νοσοκομείο
Παίδων, Ανόβερο, Γερμανία
Χρήστος Μανές, ειδικός παθολόγος - διαβητολό-
γος, αναπλ. διευθυντής Γ΄ παθολογικής κλινικής,
υπεύθυνος Διαβητολογικού Κέντρου ΓΠΝΘ «Πα-
παγεωργίου»
Ασημίνα Μητράκου, αναπληρώτρια καθηγήτρια
παθολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών
Ζαδάλλα Μούσλεχ, ενδοκρινολόγος, διδάκτωρ
Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ
Αλεξάνδρα Μπαργιώτα, επίκουρη καθηγήτρια παθο-
λογίας-ενδοκρινολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Χρήστος Μπαρτσόκας, ομότιμος καθηγητής παιδι-
ατρικής, διευθυντής παιδιατρικής κλινικής Νοσο-
κομείου «Μητέρα»
Μαριάννα Μπενρουμπή, παθολόγος, διευθύντρια
Διαβητολογικού Κέντρου ΓΝΝ Αθηνών «Πολυκλι-
νική»
Ηλίας Μυγδάλης, παθολόγος, διευθυντής Β΄ πα-
θολογικής κλινικής και Διαβητολογικού Κέντρου
Νοσοκομείο «ΝΙΜΤΣ»
Κωνσταντίνος Πολυχρονάκος, καθηγητής παιδια-
τρικής, διευθυντής του εργαστηρίου ενδοκρινολο-
γικής γενετικής, Πανεπιστήμιο McGill, διευθυντής
τμήματος παιδιατρικής ενδοκρινολογίας, Νοσοκο-
μείο Παίδων Μοντρεάλ
Σωτήριος Ράπτης, καθηγητής παθολογίας, ενδοκρι-
νολογίας μεταβολισμού και σακχαρώδη διαβήτη
των Πανεπιστημίων Αθηνών και Ουλμ Γερμανίας,
πρόεδρος Εθνικού Κέντρου Έρευνας Πρόληψης
και Θεραπείας του Σακχαρώδη Διαβήτη και των
Επιπλοκών του (ΕΚΕΔΙ)
Βασιλική Σπηλιώτη, καθηγήτρια Παιδιατρικής
Ενδοκρινολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου
Πατρών, υπεύθυνη Μονάδας Παιδιατρικής Ενδο-
κρινολογίας και Διαβήτη
Νικόλαος Τεντολούρης, αναπληρωτής καθηγητής
παθολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνος
Διαβητολογικού Κέντρου ΓΝΑ «Λαϊκό»
Στέλιος Τίγκας, επίκουρος καθηγητής ενδοκρινολο-
γίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Χαράλαμπος Τούντας, αναπληρωτής καθηγητής
παθολογίας, διευθυντής παθολογικής κλινικής
«Βιοκλινική Αθηνών»
Αγαθοκλής Τσατσούλης, καθηγητής παθολογίας -
ενδοκρινολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Δημήτριος Χιώτης, παιδίατρος - ενδοκρινολόγος,
διευθυντής σύνταξης περιοδικού της ΕΛΟΔΙ
Γεώργιος Χρούσος, καθηγητής παιδιατρικής, δι-
ευθυντής Α’ παιδιατρικής κλινικής Πανεπιστημίου
Αθηνών
Helen Vlassara, MD, the Mount Sinai Chair on Diabe-
tes and Aging, professor of geriatrics, medicine and
molecular medicine, director, Division of Experimen-
tal Diabetes and Aging, Brookdale Department of
Geriatrics, Mt Sinai School of Medicine
ΥΠO ΤΗΝ ΑIΓIΔΑ
Ε.ΚΕ.ΔΙ
ΕΠΙΣΗΜΗ & ΑΠΟΚΛΕΙΣ ΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡ ΩΣΗ ΤΗΣ Ε Λ.Ο.ΔΙ.

4. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201322 ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013
4
6
20
24
28
14
22
20
42
42
38
περιεχόμενα # 33
ΠΡΟΟΙΜΙΟ
Γεώργιος Ν. Κουκούλης
Διευθυντής σύνταξης περιοδικού ΕΛΟΔΙ
ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΟ
Τέτ α τετ συνέντευξη με το Χρήστο Μαντζώρο,
τακτικό καθηγητή παθολογίας της ιατρικής σχολής
Harvard και καθηγητή παθολογίας της ιατρικής
σχολής του πανεπιστημίου της Βοστώνης
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ
Η σημασία της διατροφής και της άσκησης
στην πρόληψη των καρδιαγγειακών επιπλοκών
σε άτομα με ΣΔ2
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ
Όταν έρχονται τα πάνω κάτω...
Η υπογλυκαιμία σε ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη
ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΑ
Νέα και ειδήσεις για το διαβήτη από την Ελλάδα
και τον κόσμο
ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΗ
Θεραπευτική αντιμετώπιση του ΣΔ1,
πολλαπλές ενέσεις, ή αντλία ινσουλίνης;
ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ
Σακχαρώδης διαβήτης και άσκηση
ΔΙΑΒΗΤΗΣ Η ΑΙΤΙΑ
Επιστροφή στα θρανία - Οι δυσκολίες που
αντιμετωπίζουν τα παιδιά στο σχολείο
ΔΙΑΤΡΟΦΗ & ΑΜΥΝΑ
Τα λαχανικά, ως αντιοξειδωτικοί παράγοντες,
στη διατροφή μας
14

5. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 33ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013
48
ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΗ
Χρειάζεται ενθάρρυνση, ώστε να αντιμετωπίζεται το
μέλλον με αισιοδοξία και να ενισχύεται η προσωπική
συμμετοχή σε θέματα διαχείρισης της ασθένειας με
σκοπό την προώθηση της αυτονομίας
ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
Γνωρίζοντας το άθλημα της πετοσφαίρισης (Βόλεϋ)
ΑΠΟΔΡΑΣΕΙΣ
Ρόδος - το νησί του ήλιου και της απόλαυσης
ΔΙΑΤΡΟΦΗ & ΑΛΛΑ
Ισορροπημένη διατροφή
μετά τις καλοκαιρινές διακοπές!
ΔΕΛΤΙΑ ΤΥΠΟΥ
Τα νέα της αγοράς
ΙΑΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
Νέες κυκλοφορίες για να είστε πάντα ενήμεροι
ΧΡΗΣΤΙΚΑ
Ο οδηγός των διαβητολογικών κέντρων
σε όλη τη χώρα
ΣΗΜΕΙΑ ΔΙΑΝΟΜΗΣ
Γίνετε δωρεάν συνδρομητές στο περιοδικό
Σακχαρώδης Διαβήτης Φροντίδα για όλους
ΑΝΟΙΧΤΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Οι γιατροί απαντούν στις πιο συχνές
ερωτήσεις για το διαβήτη
3ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013
44
51
54
56
58
60
63
64
44
28
38

6. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/20134 ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ || ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013| 7-9/2013| 7-9/2013| 7-9/2013| 7-9/201344
Αγαπητοί αναγνώστες,
Μετά την χαλάρωση και την ξεκούραση των διακοπών του καλοκαιριού - έστω
και περιορισµένων για όσους µπόρεσαν - µπήκαµε στο φθινόπωρο που σηµα-
τοδοτεί την επάνοδο σε κανονικούς ρυθµούς εργασίας για τους µεγάλους και
την επιστροφή στο σχολείο για τους νεώτερους. Δυστυχώς, τα µηνύµατα είναι
δυσοίωνα αν λάβουµε υπόψη την απεργία των καθηγητών στα σχολεία πριν καν
αυτά ανοίξουν, τη δύσκολη οικονοµική συγκυρία, την διαφαινόµενη κοινωνική
αναστάτωση λόγω απεργιακών κινητοποιήσεων και την απουσία στοιχειώδους
συναίνεσης των πολιτικών δυνάµεων για την αντιµετώπιση των προβληµάτων
της χώρας µας.
Η παραπάνω κατάσταση δεν πρέπει να µας αποθαρρύνει, αλλά αντίθετα να µας
ωθεί σε αύξηση της δραστηριοποίησης µας ώστε να διαχειριστούµε µε απο-
τελεσµατικό τρόπο, σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο, τα όποια προβλήµατα
υγείας ή άλλα κοινωνικής φύσεως. Η εκδήλωση αλληλεγγύης, τα τελευταία
χρόνια, προς αναξιοπαθούντες συµπολίτες µας αποτελεί ελπιδοφόρο µήνυµα
και δείχνει ότι ως κοινωνία επιστρέφουµε στις αξίες του Ελληνορθόδοξου
τρόπου ζωής. Κοινωνία πολιτών δεν υπάρχει χωρίς το στοιχείο της κοινωνικής
αλληλεγγύης.
Σηµαντικό, αλλά όχι µοναδικό, πεδίο δραστηριοποίησης µας είναι η «εκπαί-
δευση» των ατόµων µε διαβήτη, η οποία αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την
αποτελεσµατική ρύθµιση του σακχάρου. Εκπαιδευτές και εκπαιδευόµενοι θααποτελεσµατική ρύθµιση του σακχάρου. Εκπαιδευτές και εκπαιδευόµενοι θα
έχουµε την ευκαιρία να ανταλλάξουµε απόψεις και να ενηµερωθούµε στο 9οέχουµε την ευκαιρία να ανταλλάξουµε απόψεις και να ενηµερωθούµε στο 9ο
Πανελλήνιο Συνέδριο (5-6 Οκτωβρίου στα Καµένα Βούρλα). Τα κείµενα τωνΠανελλήνιο Συνέδριο (5-6 Οκτωβρίου στα Καµένα Βούρλα). Τα κείµενα τωνΠανελλήνιο Συνέδριο (5-6 Οκτωβρίου στα Καµένα Βούρλα). Τα κείµενα των
εισηγήσεων θα δηµοσιευτούν προοδευτικά στο περιοδικό ώστε οι πληροφορίεςεισηγήσεων θα δηµοσιευτούν προοδευτικά στο περιοδικό ώστε οι πληροφορίες
που αφορούν νέα φάρµακα και επίκαιρους θεραπευτικούς χειρισµούς να φθά-που αφορούν νέα φάρµακα και επίκαιρους θεραπευτικούς χειρισµούς να φθά-
σουν και σε όσους δεν θα µπορέσουν να παρακολουθήσουν τις εργασίες του.σουν και σε όσους δεν θα µπορέσουν να παρακολουθήσουν τις εργασίες του.
Ευελπιστώ ότι πέρα από τον εκπαιδευτικό του σκοπό, το συνέδριο θα είναιΕυελπιστώ ότι πέρα από τον εκπαιδευτικό του σκοπό, το συνέδριο θα είναι
ευκαιρία προβληµατισµού και συζήτησης για την ανάγκη οργάνωσης ενόςευκαιρία προβληµατισµού και συζήτησης για την ανάγκη οργάνωσης ενός
Εθνικού συστήµατος αντιµετώπισης του διαβήτη, προληπτικά και θεραπευτικά.Εθνικού συστήµατος αντιµετώπισης του διαβήτη, προληπτικά και θεραπευτικά.
Εξάλλου, ο αναµενόµενος δυσµενής αντίκτυπος των οικονοµικών και κοινω-Εξάλλου, ο αναµενόµενος δυσµενής αντίκτυπος των οικονοµικών και κοινω-
νικών συνθηκών στο χώρο της υγείας επιβάλλει ενεργοποίηση προς κάθενικών συνθηκών στο χώρο της υγείας επιβάλλει ενεργοποίηση προς κάθε
κατεύθυνση ώστε, όχι µόνο να προασπίσουµε ό,τι έχει κατακτηθεί µε αγώνεςκατεύθυνση ώστε, όχι µόνο να προασπίσουµε ό,τι έχει κατακτηθεί µε αγώνες
αλλά και να βελτιώσουµε τις συνθήκες φροντίδας των ατόµων µε διαβήτη.αλλά και να βελτιώσουµε τις συνθήκες φροντίδας των ατόµων µε διαβήτη.
Από την Πολιτεία δεν πρέπει να επαιτούµε αλλά να απαιτούµε µε βάση καλάΑπό την Πολιτεία δεν πρέπει να επαιτούµε αλλά να απαιτούµε µε βάση καλά
µελετηµένες προτάσεις.
Γεώργιος Ν. Κουκούλης,
αναπληρωτής καθηγητής ενδοκρινολογίαςαναπληρωτής καθηγητής ενδοκρινολογίας
διευθυντής σύνταξης
editorial
ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/20134

7. C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
21X28_KTX_LX2013_SAKX DIAVITIS_DEKSIAselida.pdf 1 9/6/13 12:10 PM

8. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/20136
πρόσωπο με πρόσωπο
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΝΤΖΩΡΟΣ> τακτικός καθηγητής
παθολογίας της ιατρικής σχολής Harvard και καθηγητής παθολογίας της ια-
τρικής σχολής του πανεπιστημίου της Βοστώνης, διευθυντής της ενδοκρινο-
λογικής-διαβητολογικής κλινικής των βορειοανατολικών νοσοκομείων της
Βοστώνης, διευθυντής του τμήματος διατροφής του νοσοκομείου Beth Israel
Deaconess Medical Center, διευθυντής - εκδότης του επιστημονικού περιοδικού
Metabolism, Clinical and Experimental
« Η έρευνά μας εστιάζεται στην αιτιολογία και θεραπευτική της
παχυσαρκίας και των επιπλοκών της, δηλαδή ασθενειών όπως
ο διαβήτης, οι καρδιαγγειακές νόσοι και πολλοί καρκίνοι, που
σχετίζονται άμεσα με την παχυσαρκία, όπως καρκίνοι του
ενδομητρίου, του παχέως εντέρου, του μαστού κλπ. Πιστεύουμε
ότι ο ανθρώπινος οργανισμός εκκρίνει ορμόνες, οι οποίες
έχουν σημασία για την εκδήλωση αυτών των ασθενειών και
ότι, εάν αυτές τις ενδογενείς ορμόνες τις φτιάξουμε και τις
δώσουμε στους ασθενείς μας, μπορούμε να προλάβουμε, η να
θεραπεύσουμε, κάποιες από τις ανωτέρω ασθένειες.
→ Κύριε Μαντζώρε, εκλεχτήκατε
τακτικός καθηγητής παθολογίας και
διευθυντής της ενδοκρινολογικής – δι-
αβητολογικής κλινικής σε ένα από τα
καλύτερα νοσοκομεία του κόσμου, το
Harvard, σε ηλικία μόλις 45 ετών. Πως
καταφέρατε να φτάσετε, σε σχετικά
νεαρή ηλικία, «στην επιστημονική
κορυφή» παγκοσμίως. Ποια ήταν η
επιστημονική πορεία, που διανύσατε;
Μετά τις σπουδές μου στην Ιατρική Σχο-
λή Αθηνών, η αναζήτηση καλύτερου
επιπέδου εκπαίδευσης, η οποία θα μου
επέτρεπε να υπηρετήσω αργότερα όσο
το δυνατόν καλύτερα τους συνανθρώπους
μου, ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο
με προσέλκυσε η Αμερική. Οι μεγάλες
αναμονές ,για να ξεκινήσει κανείς ειδικό-
τητα στην πατρίδα μας, ήταν ένας επιπλέον
αποτρεπτικός λόγος, ως προς το να μείνω
στην Ελλάδα. Οι ειδκότητες της ογκολο-
γίας ή ενδοκρινολογίας, διαβητολογίας
και μεταβολισμού, που σκεπτόμουν να
ακολουθήσω, προαπαιτούσαν 10 χρόνια
αναμονή για ειδικότητα.
Έχοντας ως στόχο την καλύτερη εκπαί-
δευση, προσπαθούσα και έβρισκα ως
φοιτητής υποτροφίες, δεδομένου οτι η
οικογένειά μου δεν είχε τα απαραίτητα
μέσα για να με υποστηρίξει και πήγαινα τα
καλοκαίρια στη Γερμανία για εκπαίδευση.
Εκεί, ένας καθηγητής με κατηύθυνε προς
τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μου είπε ότι «εμείς
βλέπουμε τους Αμερικανούς ως καλύ-
τερουs μας. Εκεί στέλνουμε τους δικούς
μας βοηθούς για να γίνουν καλύτεροι και
κατόπιν τους φέρνουμε να υπηρετήσουν
τα δικά μας κλινικά κέντρα και πανεπιστή-
μια. Εάν θέλεις να προχωρήσεις πολύ, θα
πρέπει να πας στην Αμερική». Τον ρώτησα,
τί πρέπει να κάνω;. Μου είπε, «θα δώσεις
τις εξετάσεις των USMLE κaι, αν είσαι κα-
λός, θα σε πάρουν, διότι οι Αμερικάνοι
εφαρμόζουν την αξιοκρατία στην πραξη».
Έτσι απλά, αφού πέρασα τις εξετάσεις μου,
πήγα στην Αμερική, όπου δεν ήξερα κανέ-
ναν. Ο καθηγητής κύριος Δάϊκος, ο οποίος
ήταν πρότυπό μου όταν ήμουν φοιτητής,
έγραψε σε μια «λακωνικότατη» συστατική
επιστολή ότι: «ο κύριος Μαντζώρος είναι
της Μαρίας Χατζηδάκη

9. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 7
ένας άριστος φοιτητής, που, αν βρεθεί στο
κατάλληλο περιβάλλον και του δοθούν
τα κατάλληλα ερεθίσματα, θα διαπρέψει».
Δεν είχα καταλάβει τι εννοούσε τότε, αλλά
θα έλεγα το ίδιο σήμερα για πολλούς
Έλληνες φοιτητές ,που έχουν όρεξη και
ταλέντα, ότι, αν τους βάλουμε στο κατάλ-
ληλο περιβάλλον και τους δώσουμε τα
κατάλληλα ερεθίσματα, θα διαπρέψουν
σε τέτοιο βαθμό, ώστε να κάνουν κάποιους
Γερμανούς, ή οποιονδήποτε άλλον στο
εξωτερικό θέλει να μας υποτιμά, να τρίβει
τα μάτια του από την έκπληξη.
Στην Αμερική πήγα ουσιαστικά χωρίς
χρήματα, με ένα σακίδιο με τα βιβλία
μου, μία μικρή τσάντα με τα ρούχα μου
και πίστη στον εαυτό μου και το Θεό, υπό
την προστασία του οποίου έβαλα την όλη
καριέρα μου. Με επένδυση πάρα πολ-
λών ωρών σκληρής δουλειάς, τελείωσα
μέσα σε επτά έτη τρείς ειδικότητες (παθο-
λογία, ενδοκρινολογία-διαβητολογία και
κλινική διατροφή στο Harvard) και πήρα
δύο Master από το Harvard και το MIT
καθώς και το διδακτορικό μου (όλα μέσα
σε χρόνο ρεκόρ, επτά χρόνια, και όλα με
άριστα). Ο πενιχρός μισθός του ειδικευ-
όμενου, συμπληρωμένος από επιπλέον
εφημερίες και κάποιες μικρές υποτροφίες
από το Harvard και το Ίδρυμα Ωνάση, μου
επέτρεψαν να πληρώσω τα δίδακτρα για
τις σπουδές μου.
Διακαής μου επιθυμία ήταν, μετά τις σπου-
δές, να υπηρετήσω τους συμπατριώτες
μας και τον τόπο, στον οποίο γεννήθηκα. Οι
περισσότεροι από εμάς, που ζούμε πολλά
χρόνια στο εξωτερικό, γεωγραφικά πολύ
μακριά από την Ελλάδα, νοιώθουμε την πα-
τρίδα μας πολύ κοντά από την πλευρά της
θέρμης της καρδιάς μας για αυτήν, γιατί, όσο
κάτι, που αγαπάς ,δεν το έχεις δίπλα σου, το
αγαπάς με μεγαλύτερο πάθος. Το «νόστιμον
ήμαρ», η ημέρα της επιστροφής, αν και ήταν
πάντα στο μυαλό μου, δεν έγινε κατορθωτό
να γίνει πραγματικότητα, παρά τις συνεχείς
προσπάθειες μου. Η πατρίδα μας, διά των
εκπροσώπων της, οι οποίοι κρατούσαν
θέσεις κομβικές, δεν μου προσέφερε ποτέ
θέση αντίστοιχη των δυνατοτήτων μου, η/
και των αντικειμενικών μου προσόντων,
παρότι πολλές φορές προσπάθησα να επι-
στρέψω σε ακαδημαϊκή θέση στην Αθήνα,
με μόνο γνώμονα το να προσφέρω στους
ασθενείς και τους νέους συναδέλφους
της πατρίδας μας και παρά την τεράστια
απώλεια δυνητικού εισοδήματος, που αυτό
Έμαθα, ότι το
πρώτο κριτήριο,
αλλά και ο
πρώτος στόχος
και κύριο μέλημα
της ιατρικής μου
καριέρας, θα
πρέπει να είναι
η «ιατρική του
προσώπου», το
να βλέπω δηλαδή
και να προσεγγίζω
τον κάθε ασθενή,
ως μοναδικό και
ανεπανάληπτο
πρόσωπο,
ανεκτίμητης αξίας

10. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/20138
πρόσωπο με πρόσωπο
θα συνεπαγόταν. Βέβαια, εκ των υστέρων,
μπορώ να πω, οτι ευγνωμονώ τους κριτές,
οι οποίοι με αδίκησαν μη εκλέγοντας με σε
καθηγητική θέση σε ιατρική σχολή της χώ-
ρας μας, διότι, παρά το ότι, κατά την γνώμη
μου, με αδίκησαν κατάφωρα, ταυτόχρονα
με ευεργέτησαν, επιτρέποντας μου να
αναπτύξω την καριέρα μου στο εξωτερικό
με τρόπο, που δεν θα μπορούσα να κάνω
στην Ελλάδα και να ανέβω τελικά στην αξι-
ολογικά υψηλότερη θέση καθηγητού πρώ-
της βαθμίδας και διευθυντού κλινικής στην
ενδοκρινολογία - διαβητολογία της πρώτης
αξιολογικά ιατρικής σχολής παγκοσμίως.
Ενώ η πατρίδα μας μου ύψωνε τείχος
απορριπτικό για σημαντικές ακαδημαϊκές
θέσεις στην Ελλάδα, σε αντίθεση, η νέα
μου πατρίδα έβγαλε απόφαση, που με
απήλλασσε από την υποχρέωση μου να
επιστρέψω στην Ελλάδα και τελικά μου
χορήγησε την αμερικανική υπηκοότητα,
επί τη βάση του οτι η ιατρική και ερευνη-
τική προσφορά μου προήγαγε «το εθνικό
συμφέρον των ΗΠΑ». Ενώ, το καθηγητικό
κατεστημένο των Αθηνών, επί τη βάση όχι
αντικειμενικών κριτηρίων (αφού είχα πολ-
λαπλάσια αντικειμενικά, μετρήσιμα, προσό-
ντα από τους συνυποψηφίους μου), αλλά
επί τη βάση υποκειμενικών κριτηρίων, ηρ-
νείτο την επιστροφή μου στην χώρα, που
με γέννησε και ακύρωνε τον πόθο μου
να υπηρετήσω τους συμπατριώτες μου, η
χώρα, που με υιοθέτησε, με ανέβασε σκα-
λί – σκαλί, μέσα σε δέκα συνολικά χρόνια,
από την βαθμίδα του ειδικευόμενου στον
υψηλότερο θώκο της ακαδημαϊκής ιατρικής
παγκοσμίως, την θέση του τακτικού καθη-
γητού πρώτης βαθμίδας και διευθυντού
κλινικής στο Harvard, το αξιολογικά πρώτο
πανεπιστήμιο του κόσμου. Οι προηγμένες
κοινωνίες γνωρίζουν, πως να ανταμείβουν
και ηθικά, αλλά παράλληλα, και υλικά,
τα ιδανικά, τα οράματα, τις προσπάθειες,
αλλά, κυρίως, την αποτελεσματικότητα της
προσφοράς του καθενός μας και στον συ-
νάνθρωπο του και στο κοινωνικό σύνολο.
→ Ποια θέση έχετε στις ΗΠΑ σήμερα
και πως θα συνοψίζατε τις δραστη-
ριότητες σας;
Προσπαθώ, όπως και όλοι οι συνάδελ-
φοι μου στο Harvard, να εφαρμόζω το
τετράπτυχο της σημερινής ακαδημαϊκής
ιατρικής: αποτελεσματική διοίκηση κλι-
νικών, πλήρη αφοσίωση κλινικά στη
βοήθεια του πάσχοντος συνανθρώπου
μου, στοχευμένη έρευνα, ώστε να επε-
κτείνουμε το «φράχτη» της γνώσης και
να δώσουμε απαντήσεις με καινούργια
φάρμακα, η διαγνωστικά εργαλεία, στα
άλυτα, μέχρι σήμερα, προβλήματα των
ασθενών μας, και εντατική διδασκαλία
φοιτητών και νεότερων ιατρών, ώστε να
εκπαιδεύσουμε όσον το δυνατόν καλύ-
τερα νεότερους συναδέλφους, οι οποίοι
ελπίζουμε ότι θα κάνουν πολύ καλύτερα
και αποτελεσματικότερα αύριο, αυτό, που
κάνουμε εμείς σήμερα.
Στα πλαίσια αυτά διευθύνω μια παθολο-
γική κλινική ενδοκρινολογίας – διαβη-
τολογίας, η οποία εκτείνεται και στα τρία
κρατικά νοσοκομεία του πανεπιστημίου
Harvard καθώς και ένα τμήμα διατροφής
στο Beth Israel Deaconess Medical Center,
πανεπιστημιακό νοσοκομείου του Harvard,
ιδιωτικού μεν δικαίου, αλλά όχι κερδοσκο-
πικού χαρακτήρα, δεδομένου ότι το κέρ-
δος σε θέματα υγείας είναι ασύμβατο με
την αποστολή της πρώτης ιατρικής σχολής,
όχι «του κόσμου», όπως λένε πολλοί, αλλά
«για τον κόσμο», όπως εμείς θέλουμε να
βλέπουμε το Harvard. Οι κλινικές μας είναι
χωρισμένες σε καλά οργανωμένες ομάδες
παροχής υπηρεσιών στους πάσχοντες
συνανθρώπους μας ,οι οποίες έχουν ως
κορμό τους ειδικευόμενους ιατρούς και
πάντα περιλαμβάνουν φοιτητές, είτε από
το Harvard, είτε από το πανεπιστήμιο της
Βοστώνης. Οι ειδικοί μας ιατροί συζητούν
το κάθε περιστατικό, χωρίς εξαίρεση, με
τους εκπαιδευόμενους, ώστε κάθε ασθε-
νής να αποτελεί και ευκαιρία διδασκαλίας,
την οποία βλέπουμε ως πολλαπλασιαστή
ισχύος. Εάν, δηλαδή, μπορεί κανείς να
κάνει το καλό σε έναν άνθρωπο, βλέπο-
ντας έναν ασθενή ανά πάσα στιγμή, θα
μπορέσει να κάνει το καλό σε πολλούς αν-
θρώπους, αν διδάξει πολύ περισσότερους
να κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν για τους
συνανθρώπους τους.
Στο εργαστήριο μας, πέρα από τα κλινι-
κά μας καθήκοντα, μια μεγάλη ομάδα,
περίπου 25-30 ατόμων (φοιτητών, βιολό-
γων, ιατρών) ασχολείται με την εκπόνηση
επιστημονικών εργασιών, οι οποίες θα
μπορούσαν να διαχωριστούν σε εργασίες
βασικής έρευνας (ανακάλυψη νέων ορμο-
νών, καινούργιων φαρμάκων και δοκιμές

11. KTX SANOFI PEOPLE 21 x28.indd 1 10/7/13 1:10 μ.μ.

12. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201310
πρόσωπο με πρόσωπο
τους σε πειραματόζωα), εργασίες επιδημι-
ολογίας (οι οποίες είναι μελέτες παρατήρη-
σης σε επίπεδο πληθυσμών) και κλινικές
δοκιμές. Εγείροντας υποθέσεις από τις με-
λέτες βασικής έρευνας και επιδημιολογίας,
προσπαθούμε να συνθέσουμε καινούργια
μόρια, καινούργιες ορμόνες, σε ποιότητα
και ποσότητα κατάλληλη, για χορήγηση
σε ανθρώπους. Κατόπιν προχωρούμε σε
κλινικές δοκιμές, για να φέρουμε στο κρε-
βάτι του ασθενούς καινούργια φάρμακα.
Η έρευνά μας εστιάζεται στην αιτιολογία
και θεραπευτική της παχυσαρκίας και των
επιπλοκών της, δηλαδή ασθενειών όπως
ο διαβήτης, οι καρδιαγγειακές νόσοι και
πολλοί καρκίνοι, που σχετίζονται άμεσα
με την παχυσαρκία, όπως καρκίνοι του
ενδομητρίου, του πάχεως εντέρου, του
μαστού κλπ. Πιστεύουμε ότι ο ανθρώ-
πινος οργανισμός εκκρίνει ορμόνες, οι
οποίες έχουν σημασία για την εκδήλωση
αυτών των ασθενειών και ότι, εάν αυτές τις
ενδογενείς ορμόνες τις φτιάξουμε και τις
δώσουμε στους ασθενείς μας, μπορούμε
να προλάβουμε, η να θεραπεύσουμε, κά-
ποιες από τις ανωτέρω ασθένειες. Η πρώτη
ορμόνη, για την οποία η ομάδα μας έγινε
γνωστή, είναι η λεπτίνη. Οι προσπάθειες
μας επικεντρώθηκαν, επίσης, σε μια άλλη
ορμόνη, την αδιπονεκτίνη, η οποία είναι
ινσουλινο-ευαισθητοποιός παράγοντας.
Επίσης, κάνουμε αρκετή δουλειά επί των
ινκρετινών, μελετώντας, πώς αυτές οι
ορμόνες, που εκκρίνονται από το γαστρε-
ντερικό, καθώς και μια άλλη καινούργια
ορμόνη, που ανακαλύφθηκε πρόσφατα
ότι εκκρίνεται από τον μυϊκό ιστό, η ορ-
μόνη της άσκησης, που λέγεται ιρισίνη
(από την ελληνική λέξη Ίρις), μεταφέρουν
μηνύματα στον εγκέφαλο για να μειωθεί
το βάρος και να βελτιωθεί ο μεταβολισμός
(γλυκαιμικό προφίλ και καρδιαγγειακοί
παράγοντες κινδύνου σε παχύσαρκους
και διαβητικούς) .
Χρηματοδοτούμαστε, με πολλά εκατομ-
μύρια κάθε χρόνο, από την αμερικάνικη
κυβέρνηση και παράγουμε, περίπου, μια
εργασία κάθε εβδομάδα, ή κάθε δεύτερη
εβδομάδα, με πολύ καλά αποτελέσματα.
Έχουμε δημοσιεύσει πάνω από 375 εργα-
σίες στο medline, πάνω από 100 εργασίες,
ως μέλη του συστήματος Look Ahead και
πάνω από 130 κεφάλαια και άρθρα ανα-
σκοπήσεως σε περιοδικά κύρους. Έχω επί-
σης δημοσιεύσει δυο βιβλία (“Nutrition and
Metabolism” και “Obesity and Diabetes”
με δυο διεθνείς εκδόσεις το καθένα. Οι
μελέτες μας έχουν λάβει πάνω από 20,000
αναφορές με Η index 76, αριθμοί, οι οποίοι
για τους επαΐοντες, μιλούν μόνοι τους.
→ Ποια είναι τα αποτελέσματα των
μελετών σας;
Δεν έχω τον χρόνο να αναλύσω όλα τα
αποτελέσματα των μελετών μας, αλλά,
συνοπτικά, θα ήθελα να αναφέρω ότι, μετά
από επίπονες ερευνητικές προσπάθειες
πολλών ετών, είχαμε την χαρά να δούμε
να εγκρίνεται, πρώτα στην Ιαπωνία, και να
επίκειται η έγκριση και στις ΗΠΑ, της ορμό-
νης λεπτίνη (ελληνικό όνομα από τη λέξη
«λεπτός»), για ασθενείς με μη φυσιολογική
κατανομή σωματικού λίπους (λιποδυστρο-
φία) και πολύ σοβαρού βαθμού αντίσταση
στην ινσουλίνη, η οποία κλινικά εκφράζεται
ως ανεπαρκής έλεγχος της υπεργλυκαιμί-
ας, η υπερλιπιδαιμίας με φάρμακα, που εί-
ναι διαθέσιμα σήμερα. Μας πήρε περίπου
15 χρόνια για την μελέτη της φυσιολογίας
και τον ρόλο της λεπτίνης στην παθοφυσιο-
λογία του ανθρώπου καθώς και τις μελέτες
φαρμακοκινητικής και τις πρώτες κλινικές
δοκιμές, που έδειξαν την αξία της λεπτίνης
στον άνθρωπο. Είναι μεγάλη και η χαρά
και η τιμή για έναν επιστήμονα να βλέπει,
εν ζωή, μίαν ορμόνη, η ένα μόριο, το οποίο
ανέπτυξε να γίνεται φάρμακο / θεραπεία
για τους ασθενείς μας.
Μια άλλη ερευνητική προσπάθεια μου
ήταν να δημιουργήσω μια καινούργια
κατηγορία φαρμάκων, τα οποία ονομάσα-
με «επιλεκτικούς αγωνιστές των PPRγ. Το
INT-131, το οποίο αναπτύξαμε ως φάρμακο,
είναι ένας ειδικός αγωνιστής των PPRγ, ο
οποίος, όπως λέει και το νούμερο του, είναι
το φάρμακο με την σειρά 131 που ελέγξαμε
και απεδείχθη ότι είχε την καλύτερη αποτε-
λεσματικότητα στον έλεγχο του διαβήτη και
σχεδόν καθόλου παρενέργειες. Το δοκιμά-
σαμε πρώτα σε πειραματόζωα και κατόπιν,
όπως μας ζητήθηκε από τον Αμερικανικό
Οργανισμό Φαρμάκων, το δώσαμε σε 1η
φάση δοκιμών σε μερικές δεκάδες διαβητι-
κών, κατόπιν σε 2η φάση σε περισσότερους
από 600 διαβητικούς τύπου 2 και αποδεί-
ξαμε ότι είναι ένας αποτελεσματικότατος
ινσουλινο-ευαισθητοποιός παράγοντας
(όπως για παράδειγμα η πιογλιταζόνη), αλ-
λά χωρίς τις παρενέργειες της τελευταίας. Για
να δώσω κάποιες λεπτομέρειες, για όσους
δεν ασχολούνται με ανάπτυξη φαρμάκων,
από 10 χιλιάδες μόρια, που ένα εργαστήριο
θα μελέτησει, μόνο 100 θα πάρουν έγκριση
για να μπουν σε δοκιμές σε ανθρώπους.
Από αυτά τα 100 μόρια, μόνο 50 θα πάρουν
έγκριση για να μπουν σε 2η φάση δοκιμών
σε ανθρώπους και από αυτά μόνο δύο θα
αποδειχθεί ότι είναι επιτυχημένα από τα
δεδομένα της δεύτερης φάσης δοκιμών σε
ανθρώπους. Με την έγκριση του Αμερικα-
νικού Οργανισμού Φαρμάκων προχωράμε
στην τελική φάση δοκιμών, σε χιλιάδες πλέ-
ον διαβητικούς, με την ελπίδα ότι και αυτό το
φάρμακο, όπως η λεπτίνη, θα πάρει κάποια
στιγμή την τελική έγκριση κυκλοφορίας και
χρησιμοποίησης του από τους ασθενείς
μας. Τώρα επικεντρωνόμαστε στην ανά-
πτυξη δυο άλλων, πιο καινούργιων, ορμο-
νών, που ελπίζουμε ότι θα αποδειχθούν
αποτελεσματικά φάρμακα. Η πρώτη είναι
η αδιπονεκτίνη, για τους καρκίνους που
σχετίζονται με παχυσαρκία και διαβήτη και
η δεύτερη, η ιρισίνη για την παχυσαρκία.
Θεωρώ, ως επιστήμονας, που δουλεύει
στον ακαδημαϊκό χώρο, ως ιδιαίτερη και
σπάνια ευλογία από τον Θεό, την χαρά να
δούμε και εγώ και οι συνεργάτες μου να
τελεσφορούν οι επίπονες και μακροχρόνιες
προσπάθειες μας να δημιουργήσουμε και-
νούργια φάρμακα, όπως την λεπτίνη και το
INT131, για τους διαβητικούς ασθενείς μας.
→ Τι θεωρείτε ότι έπαιξε βασικό ρόλο
στην ακαδημαϊκή σας ζωή και πορεία;
Αυτό, που θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό, εί-
ναι οτι μετά από τρία πολύ σκληρά χρόνια
καθαρά κλινικής εκπαίδευσης στην παθο-
λογία, έφερε ο Θεός και βρέθηκα κοντά σε
μια πολύ καλή επιστημονική οικογένεια, η
οποία μου έκανε την τιμή να με δεχτεί ως
μέλος της. Κι αυτό νομίζω ότι είναι σημα-

13. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 11
ντικό για την ανάπτυξη ενός επιστήμονα,
όσο η φυσική οικογένεια για την ανάπτυξη
του κάθε ανθρώπου. Θα μου επιτρέψετε,
επειδή η οικογένεια αυτή έχει προσφέρει
αντικειμενικά στο χώρο της διαβητολογίας,
να σας πω λίγα λόγια, και για το τι έκαναν
αλλά και για την φιλοσοφία, που έδωσαν
και δίνουν πλέον, στα επιστημονικά παιδιά
κι εγγόνια μας.
Η ιστορία αυτή ξεκινά με δύο επιστήμονες,
τον ιατρό Berson και την φυσικό Yallow,
την πρώτη γυναίκα που πήρε PhD στην
πυρηνική φυσική την δεκαετία του 1950.
Μετά την ανακάλυψη της ακολουθίας των
αμινοξέων της ινσουλίνης από τον Έλληνα
καθηγητή Κατσουγιάννη στην Νέα Υόρκη,
οι Berson και Yallow ανακάλυψαν τα πρώ-
τα αντισώματα έναντι της ινσουλίνης και
άμεσα προχώρησαν ένα βήμα ακόμα πιο
πέρα: στο να συνδέσουν την ινσουλίνη
με ραδιενέργεια και να δημιουργήσουν
την πρώτη μέθοδο μέτρησης ινσουλίνης
[Radioimmunoassay (RIA)]. Από εκεί και
πέρα άνοιξαν δυο δρόμοι έρευνας: ο ένας
ήταν η μέτρηση με τη χρήση RIA πολλών
ορμονών (αυξητική ορμόνη, ΑCΤΗ κτλ), η
οποία άνοιξε τον δρόμο για μια επανάστα-
ση στην ενδοκρινολογία.
Την πρώτη μέθοδο RIA ακολούθησε σύ-
ντομα η δεύτερη γενιά μεθόδων (ELISA),
κατόπιν η τρίτη γενιά (χημοφωταύγεια)
και η τέταρτη γενιά αυτόματων αναλυτών,
που έχουμε σήμερα στα νοσοκομεία μας
(ηλεκτροχημειοφωταύγεια). Όλες αυτές
οι μέθοδοι /εργαλεία, που έχουμε σήμε-
ρα στην διάθεση μας, μάς οδήγησαν σε
πραγματική επανάσταση στην ιατρική. Είναι
αξιοσημείωτο ότι οι άνθρωποι αυτοί, που
θα μπορούσαν να έχουν πλουτίσει από τις
ανακαλύψεις τους, δεν πατεντάρισαν την
μέθοδό τους, συνειδητά, γιατί ήθελαν οι
ανακαλύψεις τους να είναι πάντα δωρεάν
στην υπηρεσία της ανθρωπότητος και των
ασθενών τους. Όσον αφορά τον χώρο της
διαβητολογίας, η μέτρηση σε ορούς αίμα-
τος των επίπεδων ινσουλίνης είχε ως απο-
τέλεσμα την ανακάλυψη ότι, περίπου στο
10% των ασθενών, τα επίπεδα της ινσου-
λίνης ήταν πάρα πολύ χαμηλά (κάτι που
ονόμασαν τύπου 1 διαβήτη), ενώ σε 90%
περίπου ήταν πάρα πολύ υψηλά (τύπου 2
διαβήτη). Αυτό τότε και εάν ήταν επανάστα-
ση. Κάνεις δεν ήξερε γιατί υπήρχε τύπου 1
και τύπου 2 διαβήτης. Και άρχισαν με τους
δικούς τους μαθητές να προσπαθούν να
βρουν το γιατί. Ο Jessie Roth ανακάλυψε
τον υποδοχέα της ινσουλίνης και μαζί με
τους δικούς του μαθητές ανακάλυψαν με-
ταλλάξεις στον υποδοχέα της ινσουλίνης
και αντισώματα, που προκαλούν σοβαρού
βαθμού αντίσταση στην ινσουλίνη . Οι
δικοί του μαθητές, ο Ron Kahn και ο Jeffrey
Flier, ήταν οι πρώτοι, που άρχισαν να ανα-
καλύπτουν τα μονοπάτια των μορίων, που
μεταδίδουν το σήμα της ινσουλίνης μέσα
στα κύτταρα και να προσπαθούν να βρούν
ινσουλινοευαισθητοποιούς παράγοντες.
Φυσικά, η δουλειά αυτής της επιστημονικής
οικογένειας και άξιζε να τιμηθεί σε υψη-
λότατο επίπεδο και, όντως, τιμήθηκε με το
βραβείο Νόμπελ.
Από αυτούς τους ανθρώπους εκπαιδεύ-
τηκα και από αυτούς έμαθα το πώς να
αντιμετωπίζω τα ερευνητικά ερωτήματα,
αλλά και πως να προσεγγίζω τον ασθενή
μου. Έμαθα, ότι το πρώτο κριτήριο, αλλά
και ο πρώτος στόχος και κύριο μέλημα της
ιατρικής μου καριέρας, θα πρέπει να είναι η
«ιατρική του προσώπου», το να βλέπω δη-
λαδή και να προσεγγίζω τον κάθε ασθενή,
ως μοναδικό και ανεπανάληπτο πρόσωπο,
ανεκτίμητης αξίας, ως πρόσωπο δηλαδή
,στο οποίο αξίζει η παροχή υπηρεσιών
και φροντίδας επιπέδου ίδιου με αυτήν,
που θα προσφέραμε στο πρόσωπο του
αδελφού, η του πατέρα μας. Έμαθα επι-
πλέον, και με την σειρά μου το διδάσκω
τώρα στους δικούς μου φοιτητές, ότι η
προσφορά μας ως ιατρών στο άτομο και
την κοινωνία δεν αρκεί να εκφράζεται μόνο
με την καλή ιατρική φροντίδα, που πρέπει
να παράσχουμε σε κάθε συνάνθρωπο
μας, αλλά και με το πως να διδάξουμε την
νέα γενιά των φοιτητών και ειδικευομένων
μας, έτσι ώστε να γίνουν και αυτοί άριστοι
ιατροί, ολοκληρωμένες προσωπικότητες
και άρτιοι άνθρωποι.
Με αυτόν τον τρόπο ένας καθηγητής μπο-
ρεί να ωφελεί όχι μόνον έναν ασθενή ανά
πάσα στιγμή, αλλά πολλούς. Τόσους, όσοι
και οι μαθητές του. Εάν, μάλιστα, μπορέσει
ο καθηγητής αυτός και οι μαθητές του να
βρουν απαντήσεις σε αναπάντητα μέχρι
σήμερα ερωτήματα, μέσω της έρευνας
τους, να βρουν δηλαδή καινούργια δια-
γνωστικά εργαλεία και καινούργια φάρ-
μακα, τότε θα μπορούσαν να ωφελήσουν
εκατομμύρια ανθρώπων, οι οποίοι, φυσικά,
στις περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να

14. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201312
πρόσωπο με πρόσωπο
μην έχουν καμία ιδέα, ούτε ποιός βρήκε το
φάρμακο, που παίρνουν και από το οποίο
ωφελούνται, ούτε πόσα χρόνια επίπονης
δουλειάς και ξενυχτιών στα επιστημονικά
εργαστήρια απαιτήθηκαν για αυτή τη προ-
σπάθεια. Για έναν ιατρό και η διδασκαλία
των νεότερων συναδέλφων του και η
στοχευμένη έρευνα είναι πολλαπλασια-
στές ισχύος στον δρόμο για τη δημιουργία
και την παράδοση στους επόμενους, ενός
κόσμου καλύτερου, ομορφότερου, αν-
θρωπινότερου από αυτόν, που κληρονο-
μήσαμε. Στα πλαίσια αυτών των αξιών, που
παρέλαβα από την τιμημένη με Νόμπελ
«επιστημονική» μου οικογένεια, έθεσα με
πάθος την ζωή μου στην υπηρεσία των
ασθενών μου και της επιστήμης μου.
→ Μιλήσατε για ανακάλυψη και ανά-
πτυξη καινούργιων φαρμάκων, κάτι
που δεν γίνεται στα Ελληνικά Πανε-
πιστήμια. Μπορείτε να μας εξηγήσετε
τι εννοείτε;
Βέβαια. Η δημιουργία ιδεών και τα αρχικά
στάδια ανάπτυξης κάποιου φαρμάκου μπο-
ρεί άνετα να γίνει στα πλαίσια ακαδημαϊκής
δουλειάς στα πανεπιστήμια, δεδομένου
ότι, οι ιατροί είναι αυτοί, που γνωρίζουν
τις ανάγκες των ασθενών καλύτερα από
οποιονδήποτε άλλον. Αυτός, άλλωστε, είναι
και ο στόχος της στοχευμένης ερευνας: η
βελτίωση της υγείας και της ποιότητας ζωής
και η παράταση της ζωής των ασθενών μας.
Όταν μια καινούργια ιδέα για ένα καινούρ-
γιο προϊόν, είτε εργαλείο, είτε διαγνωστικό
τεστ, είτε φάρμακο, αρχίζει να ξεπερνά
τις δυνατότητες ενός πανεπιστημίου, τα
πανεπιστήμια στην Αμερική έχουν την δυ-
νατότητα να δημιουργούν μικρές εταιρείες
για την περαιτέρω μελέτη και δημιουργία
καινούργιων φαρμάκων και διαγνωστικών
εργαλείων, προς όφελος των ασθενών μας.
Ένα απλό παράδειγμα ιατρικού εργαλείου
είναι τα ακουστικά Λίτμαν, τα οποία όλοι οι
ιατροί γνωρίζουν και χρησιμοποιούν και τα
οποία όλοι οι ασθενείς μας έχουν δει στα
χέρια των ιατρών τους. Τα ακουστικά αυτά
ανακαλύφθηκαν και βελτιώθηκαν από τον
προκάτοχο μου καθηγητή και διευθυντή της
παθολογικής κλινικής στα κρατικά νοσοκο-
μεία, που ανέφερα παραπάνω, τον Λίτμαν,
ο οποίος δημιούργησε ένα καταπληκτικό
διαγνωστικό εργαλείο στο νοσοκομείο μας
πριν αυτό παραδοθεί για κατασκευή και
φυσικά περαιτέρω βελτίωση στην εταιρεία,
που σήμερα φέρει το όνομα του. Η δουλειά
του έχει ωφελήσει εκατομμύρια ασθενείς
και ιατρούς παγκόσμια.
Το Harvard δημιουργεί περίπου μια εται-
ρεία, κατά μέσο όρο, κάθε μήνα και το
MIT μια εταιρεία κάθε δύο εβδομάδες.
Αυτές οι εταιρείες υπόκεινται σε αυστηρό
έλεγχο, ως προς την συμμόρφωση τους
σε κανόνες νομικούς και ηθικούς, ώστε
να μην δημιουργηθεί ούτε καν υπόνοια
σκανδάλου και φυσικά δημιουργούν
θέσεις εργασίας για νέους επιστήμονες
και φέρνουν με τα προϊόντα τους πλού-
το στις προηγμένες κοινωνίες. Ελπίζω
ότι κάποια στιγμή και στην χώρα μας τα
έξυπνα μυαλά καλά εκπαιδευμένων
νέων επιστημόνων θα αρχίσουν να δη-
μιουργούν, με προσήλωση στους ίδιους
απόλυτα αυστηρούς κανόνες ηθικής
δεοντολογίας, καινοτόμα προϊόντα. Εάν,
για παράδειγμα και για να ξεφύγουμε για
λίγο από τα φάρμακα, ήταν νέοι Έλληνες
επιστήμονες αυτοί, που είχαν δημιουργή-
σει την εταιρεία Apple, η οποία φτιάχνει,
όπως ξέρουμε, τα iPhones, μόνον και
μόνον η πώληση μιας τέτοιας εταιρείας θα
επέτρεπε την πληρωμή όλου του εθνικού
χρέους όχι μια, αλλά δύο φορές. Τέτοια
καινοτόμα προϊόντα, απότοκα εντατικής
και έξυπνης εργασίας νέων ανθρώπων,
είναι κατά τη γνώμη μου τα μόνα, που θα
μπορούσαν να φέρουν την «άνοιξη μετά
το καταχείμωνο» της κρίσης και θα επιτρέ-
ψουν στην γονατισμένη μας πατρίδα να
ξανασταθεί στα πόδια της περήφανη ,όχι
μόνον για το παρελθόν, αλλά και για το
μέλλον της. Αλλά, για να γίνει πραγματικό-
τητα αυτή η ελπίδα, απαιτείται και αλλαγή
και νοοτροπίας και αλλαγή πλεύσης..
→ Κύριε Μαντζώρε, από όλα αυτά,
που έχετε κάνει και κάνετε, τις έρευ-
νες σας, τα διαγνωστικά, τα θεραπευ-
τικά εργαλεία, τα καινούργια φάρ-
μακα, την υπηρεσία στους ασθενείς
σας, τί θα ήταν αυτό, που θα βάζατε
ως προτεραιότητα υψίστης σημασίας;
Σας είπα πολλά πράγματα, από όσα μου
επέτρεπε η ώρα, για την πορεία μου, για
αυτά που έμαθα, για αυτά που προσπά-
θησα και προσπαθώ να δώσω πίσω στην
κοινωνία και στους ασθενείς μου. Νομίζω
ότι, ως υπ’ αριθμόν ένα προτεραιότητα,
θα πρέπει να θέτουμε πάντα την αντιμε-
τώπιση του κάθε ασθενούς μας, οιοσδή-
ποτε και εάν είναι αυτός, ως μοναδικής
και ανεπανάληπτης προσωπικότητας, η
οποία αξίζει την ανιδιοτελή, απεριόριστη
και με σεβασμό εφαρμογή της ιατρικής
επιστήμης και τέχνης μας, την εφαρμογή
δηλαδή της ιατρικής της προσωπικότητας.
Ως δεύτερο, αξιολογικά, θα έθετα, το
να προσπαθούμε να δώσουμε όσο πιο
πολλά μπορούμε στην ανάπτυξη των
ταλέντων των νέων μας επιστημόνων,
ώστε να τους επιτρέψουμε να κάνουν
στη δική τους καριέρα, στη δική τους
ζωή, πολύ περισσότερα, από ότι κάναμε
εμείς. Όπως είπε η Yalow, όταν έπαιρνε το
Nobel της ιατρικής: «Από όλα αυτά, που
έζησα στη ζωή μου, αυτό που πραγματικά
απόλαυσα ήταν η βοήθεια, που προσέ-
φερα στην ανάπτυξη της καριέρας νέων
επιστημόνων, που αυτήν την στιγμή, σε
όλα τα μέρη του κόσμου κάνουν πολύ
καλύτερα, από ότι κάναμε εμείς, αυτά, που
τους μάθαμε». Αυτός ,νομίζω, οτι είναι ο
ρόλος ενός επιστήμονα και δασκάλου, η
συνεχής κατ’ αυτόν τον τρόπο προσφορά
και στους ασθενείς του, και στην ευημερία
και την πρόοδο της χώρας του, και στον
κόσμο μας γενικότερα. x

16. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201314
Για τους ασθενείς με διαβήτη τύπου 2,
η παρέμβαση στον τρόπο ζωής κατέχει
πρωταρχική θέση στην αντιμετώπιση της
νόσου. Πολλές μελέτες κατέδειξαν, ότι
η απώλεια του πλεονάζοντος σωματι-
κού βάρους και η σωματική άσκηση επι-
δρούν ευμενώς στην υγεία των ατόμων
με διαβήτη και σχετίζονται με καλύτερη
γλυκαιμική ρύθμιση, καλύτερη ρύθμιση
της αρτηριακής πίεσης, ελάττωση των λι-
πιδίων και καλύτερη ποιότητα ζωής. Παρ’
όλα αυτά, δεν είχε ως τώρα διερευνηθεί
αν και κατά πόσο μια τέτοια αυστηρή πα-
ρέμβαση στον τρόπο ζωής των ατόμων με
διαβήτη τύπου 2, με σκοπό την απώλεια
σωματικού βάρους, θα μπορούσε να
επιφέρει αλλαγή σε σοβαρές επιπλοκές
του διαβήτη, όπως είναι τα καρδιαγγειακά
συμβάματα. Για τον σκοπό αυτό πραγμα-
τοποιήθηκε μια πολυκεντρική μελέτη στις
Η.Π.Α., με το όνομα look AHEAD (Action
for Health in Diabetes), η οποία συνέ-
κρινε την επίδραση της υγιεινοδιαιτητι-
κής παρέμβασης (διατροφή και άσκηση)
στον καρδιαγγειακό κίνδυνο μεταξύ μιας
ομάδας ασθενών, στους οποίους έγινε
παρέμβαση στον τρόπο ζωής (ομάδα πα-
ρέμβασης) και μιας, στην οποία δεν έγινε
ειδική παρέμβαση (ομάδας ελέγχου).
Στη μελέτη συμμετείχαν 16 κέντρα από τις
επιστημονική ενημέρωση
Η σημασία της διατροφής
και της άσκησης στην πρόληψη των
καρδιαγγειακών επιπλοκών
σε άτομα με ΣΔ2
Μελέτη Look Ahead (Action for Health in Diabetes)
Νικόλαος Τεντολούρης,
αναπληρωτής καθηγητής ιατρικής
σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών-
υπεύθυνος του διαβητολογικού
κέντρου, Γ.Ν.Α. «Λαϊκό»
Ελπίδα Αθανασοπούλου,
επιστημονική συνεργάτης του
διαβητολογικού κέντρου, Γ.Ν.Α.
«Λαϊκό»

17. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 15
Η.Π.Α. και 5145 ασθενείς με μέση ηλικία
τα 59 έτη. Η μελέτη δεν ήταν τυφλή, όμως
οι αναλυτές των δεδομένων δεν είχαν
γνώση της ομάδας-παρέμβασης και της
ομάδας-ελέγχου και χρηματοδοτήθηκε,
κύρια, από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας
των ΗΠΑ. Τα κριτήρια για την επιλογή των
ασθενών ήταν τα εξής: ηλικία 45-75 έτη,
διαγνωσμένος σακχαρώδης διαβήτης
τύπου 2, Δείκτης Μάζας Σώματος >25 kg/
m2, γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη <11%,
συστολική αρτηριακή πίεση <160 mmHg
και διαστολική <100 mmHg, τριγλυκερίδια
<600 mg/dl, καθώς και η ασφάλεια και
ικανότητα να πραγματοποιήσουν έντονη
φυσική άσκηση. Οι ασθενείς, που ελάμβα-
ναν θεραπεία με ινσουλίνη, περιορίστηκαν
στο 30% των ασθενών, ενώ επιλέχθηκαν
ασθενείς ανεξαρτήτως ιστορικού καρδι-
αγγειακής νόσου. Τα άτομα της μελέτης
χωρίστηκαν με τυχαίο τρόπο στις δύο
ομάδες, παρέμβασης και ελέγχου.
Η ομάδα παρέμβασης κλήθηκε να ακο-
λουθήσει ένα αυστηρό πρόγραμμα υπο-
θερμιδικής διατροφής και έντονης φυσικής
άσκησης, με στόχο την απώλεια τουλά-
χιστον του 7% του αρχικού σωματικού
βάρους, με τη βοήθεια τακτικών και εντατι-
κών συνεδριών καθοδήγησης, αρχικά ανά
εβδομάδα και στη συνέχεια με μειωμένη
συχνότητα. Αντίθετα, η ομάδα ελέγχου
αντιμετωπίστηκε με τρεις συνεδρίες κατ’
έτος, πού ήταν ενημερωτικές σχετικά με
τη διατροφή και την άσκηση, οι οποίες
κατόπιν περιορίστηκαν στη μία ανά έτος.
Η φαρμακευτική αγωγή των ασθενών συ-
νεχίστηκε από τους εκάστοτε θεράποντες
ιατρούς, σύμφωνα με τη γνώμη τους.
Η παρακολούθηση των ασθενών πε-
ριλάμβανε κάθε χρόνο τη μέτρηση του
σωματικού βάρους, της περιμέτρου της
μέσης, της αρτηριακής πίεσης, βιοχημικές
παραμέτρους, δοκιμασίες ανταπόκρισης
στη φυσική άσκηση, ενώ οι μελετητές
συγκέντρωναν στοιχεία για πιθανά συμ-
βάματα υγείας, νοσηλείες ή/και θανάτους.
Το κύριο καταληκτικό σημείο της μελέ-
της ήταν, να προσδιοριστεί η επίδραση
της υγιεινοδιαιτητικής παρέμβασης στον
καρδιαγγειακό κίνδυνο. Για αυτό το λόγο
συλλέχθηκαν στοιχεία για καρδιαγγεια-
κούς θανάτους, οξέα, μη θανατηφόρα εμ-
φράγματα του μυοκαρδίου και αγγειακά
εγκεφαλικά επεισόδια και στηθάγχη.
Ο αρχικός εκτιμώμενος μέσος χρόνος πα-
ρακολούθησης των ασθενών ήταν τα 13,5
χρόνια, όμως η μελέτη διακόπηκε στα 9,6
έτη, καθώς οι αναλύσεις έδειξαν, ότι δεν
προέκυψε διαφορά στα καρδιαγγειακά
συμβάματα στις δυο ομάδες της μελέτης.
Αναφορικά με το βάρος σώματος, η ομά-
δα παρέμβασης παρουσίασε μεγαλύτερη
μείωση, σε σχέση με την ομάδα ελέγχου
(8,6% έναντι 0,7% τον πρώτο χρόνο, 6%
έναντι 3,5% στο τέλος της μελέτης), η
οποία, όμως, δεν κατάφερε να διατηρηθεί
στον αρχικό στόχο για απώλεια τουλάχι-
στον 7% του πλεονάζοντος σωματικού
βάρους μέχρι το τέλος της μελέτης. Επί-
σης, η ομάδα παρέμβασης είχε μεγαλύ-
τερη μείωση στην περίμετρο της μέσης,
καλύτερα επίπεδα γλυκοζυλιωμένης
αιμοσφαιρίνης και αρτηριακής πίεσης και
μεγαλύτερη σωματική ευεξία, σε σχέση
με την ομάδα ελέγχου. Αντίθετα, δεν πα-
ρατηρήθηκαν διαφορές στη συγκέντρω-
ση των αθηρωγόνων λιποπρωτεϊνών
χαμηλού μοριακού βάρους (LDL).
Αναλυτικότερα, για το σωματικό βάρος
παρατηρήθηκε, ότι η ομάδα παρέμβα-
σης εμφάνισε μεγαλύτερη απώλεια
βάρους, κυρίως κατά το πρώτο έτος της
παρέμβασης. Στη συνέχεια, εμφάνισε
αύξηση του σωματικού βάρους, μέχρι
τα πέντε έτη περίπου, ενώ, στη συνέχεια
σημειώθηκε εκ νέου μείωση. Η ομάδα
ελέγχου, από την άλλη, παρουσίασε μια
σταδιακή και πιο σταθερή μείωση του
σωματικού βάρους, η οποία, όμως, ήταν
πάντα μικρότερη από αυτήν της ομάδας
παρέμβασης (Εικόνα 1). Παρόμοια αποτε-
λέσματα προέκυψαν, τόσο για τη μείωση
της περιμέτρου της μέσης, όσο και για τη
βελτίωση των επιπέδων της γλυκοζυ-
λιωμένης αιμοσφαιρίνης (Εικόνα 1).
Ο καρδιαγγειακός κίνδυνος, με βάση την
εμφάνιση καρδιαγγειακών συμβαμάτων,
όπως προαναφέρθηκαν, δε σημείωσε
σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο
ομάδων ασθενών (1,83 έναντι 1,92 ανά
100 άτομα ετησίως, p=0.51) (Εικόνα 2). Η
υποανάλυση έδειξε, ότι τα αποτελέσματα
αυτά ήταν ανεξάρτητα από την ηλικία,
το φύλο, τη φυλή και την, τυχόν, αρχική
καρδιαγγειακή νοσηρότητα.
Δευτερεύουσες παράμετροι, που κατα-
μετρήθηκαν, αφορούσαν τις σοβαρές
υπογλυκαιμίες, τη χολολιθίαση, τα κατάγ-
ματα και τους ακρωτηριασμούς, καθώς
και τη συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια
μεταξύ των δύο ομάδων ασθενών. Το εν-
διαφέρον ήταν, ότι φαινομενικά οι ασθε-
νείς της ομάδας παρέμβασης ανέφεραν
περισσότερα κατάγματα, όμως η ιατρική
διάγνωση των καταγμάτων δεν διέφερε
στις δύο ομάδες.
Από κλινική άποψη το εύρημα, της με-
γάλης και γρήγορης μείωσης του πλεο-
νάζοντος σωματικού βάρους, κατά τον

18. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201316
Βιβλιογραφίκες αναφορές
1. The pissing evil: defining the disease.
In: Tattersall R. Diabetes: the
biography. Oxford, England: Oxford
University Press, 2009:10-30.
2. The Look AHEAD Research Group.
Cardiovascular effects of intensive
lifestyle intervention in type 2 diabetes.
N Engl J Med 2013;369:145-54.
3. Turnbull FM, Abraira C, Anderson RJ,
et al. Intensive glucose control and
macrovascular outcomes in type 2
diabetes. Diabetologia 2009;52:2288-98.
4. Holman RR, Paul SK, Bethel MA,
Matthews DR, Neil HAW. 10-Year
follow-up of intensive glucose control
in type 2 diabetes. N Engl J Med
2008;359:1577-89.
5. Gerstein HC, Ambrosius WT, Danis
R, et al. Diabetic retinopathy,
its progression, and incident
cardiovascular events in the ACCORD
Trial. Diabetes Care 2013;36:1266-71.
6. Foster GD, Borradaile KE, Sanders MH,
et al. A randomized study on the effect
of weight loss on obstructive sleep
apnea among obese patients with type
2 diabetes: the Sleep AHEAD study.
Arch Intern Med 2009;169:1619-26.
7. Williamson DA, Rejeski J, Lang W, Van
Dorsten B, Fabricatore AN, Toledo
K. Impact of a weight management
program on health-related quality
of life in overweight adults with
type 2 diabetes. Arch Intern Med
2009;169:163-71.
8. Gregg EW, Chen H, Wagenknecht LE, et
al. Association of an intensive lifestyle
intervention with remission of type 2
diabetes. JAMA 2012;308:2489-96.
πρώτο χρόνο της μελέτης, είναι εξαιρετικά
ενδιαφέρον και υπογραμμίζει την αποτε-
λεσματικότητα της υγιεινοδιαιτητικής πα-
ρέμβασης. Στον υπόλοιπο, όμως, χρόνο
της μελέτης, παρότι τα άτομα της ομάδας
παρέμβασης κατάφεραν να έχουν μικρό-
τερο σωματικό βάρος από τα άτομα της
ομάδας ελέγχου, εμφάνισαν αύξηση του
σωματικού βάρους.
Για την ερμηνεία του αποτελέσματος οι
μελετητές δεν πιστεύουν τόσο στην έλλει-
ψη στατιστικής δύναμης της έρευνας. Μια
ενδεχόμενη εξήγηση θα ήταν το μέγεθος
της απώλειας σωματικού βάρους. Είναι
πιθανό, το τελικό ποσοστό του σωματικού
βάρους, που απώλεσε η ομάδα παρέμ-
βασης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου,
να ήταν μικρό για να αναδειχθεί μια δια-
φορά στον καρδιαγγειακό κίνδυνο. Παρ’
όλα αυτά, οι παρεμβάσεις στον τρόπο ζω-
ής ήταν αρκετά αυστηρές, με αποτέλεσμα
να είναι δύσκολο να εντατικοποιηθούν
περαιτέρω. Ίσως απαιτείται μεγαλύτερη
απώλεια σωματικού βάρους (>10%),
για περίοδο πέραν των 10 ετών, για να
αναδειχθεί μια ενδεχόμενη ευμενής
επίδραση στον καρδιαγγειακό κίνδυνο.
Μια άλλη άποψη θεωρεί, ότι οι ενημε-
ρωτικές ενέργειες στην ομάδα ελέγχου,
καθώς και η χρήση στατινών, επηρέασαν
τη διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων,
ενώ και οι ενδεικνυόμενες, με βάση τις
υπάρχουσες οδηγίες, ιατρικές παρεμβά-
σεις για τη μείωση του καρδιαγγειακού
κινδύνου, που εφαρμόστηκαν σε όλους
τους ασθενείς, ενδεχομένως, μείωσαν την
εμφάνιση καρδιαγγειακών συμβαμάτων,
που θα συνέβαιναν υπό άλλες συνθήκες.
Τέλος, δεν μελετήθηκε συγκεκριμένος
τύπους δίαιτας, που εφαρμόστηκε από
τους ασθενείς (π.χ. μεσογειακό μοντέλο
διατροφής), ενώ στη μελέτη συμμετείχαν
μόνο άτομα, που μπορούσαν να αντεπε-
ξέλθουν στην έντονη σωματική άσκηση
και για το λόγο αυτό τα αποτελέσματα
δεν μπορούν να γενικευτούν για όλους
τους ασθενείς με διαβήτη τύπου 2.
Τα ενδιαφέροντα αποτελέσματα αυτής
της έρευνας μπορούν, πλέον, να αξι-
οποιηθούν από την ιατρική κοινότητα.
Δείχνουν, ότι η επιθετική μείωση του σω-
ματικού βάρους, μέσω υποθερμιδικής
δίαιτας και άσκησης, αν και δεν φάνηκε
να επηρεάζει τον καρδιαγγειακό κίνδυ-
νο, μπορεί να οδηγήσει σε διατηρήσιμη
απώλεια του σωματικού βάρους, να
βελτιώσει τη γλυκαιμική ρύθμιση και
την αρτηριακή πίεση, με αντίκτυπο τη
μείωση των αναγκών για φαρμακευτική
παρέμβαση. Έτσι, οι συγκεκριμένες πα-
ρεμβάσεις, παρά την ουδέτερη, τελικά,
επίδραση στον καρδιαγγειακό κίνδυνο,
φαίνονται να διατηρούνται στο προ-
σκήνιο για τη βελτίωση της γλυκαιμικής
ρύθμισης και της ποιότητας ζωής των
ασθενών με διαβήτη τύπου 2. x
επιστημονική ενημέρωση
Εικόνα 1. Οι τιμές του σωματικού βάρους
(Α), της φυσικής κατάστασης (Β), της περι-
μέτρου της μέσης (C) και της γλυκοζυλιω-
μένης αιμοσφαιρίνης (D) στη διάρκεια της
μελέτης. Κόκκινη γραμμή: Ομάδα ελέγχου.
Μπλε γραμμή: η ομάδα παρέμβασης.
Εικόνα 2. Ο κίνδυνος εμφάνισης καρ-
διαγγειακών συμβαμάτων (θάνατοι από
καρδιαγγειακά αίτια, μη θανατηφόρα
εμφράγματα, μη θανατηφόρα αγγειακά
εγκεφαλικά επεισόδια & νοσηλεία για
στηθάγχη). Κόκκινηγραμμή:Ομάδαελέγχου.
Μπλε γραμμή: η ομάδα παρέμβασης.Εικόνα 1 Εικόνα 2

19. C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
ktx. andras 21x28.pdf 1 3/6/13 4:00 µ.µ.

20. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201318
21X28_ABBOTT_ALEX_SALONI_SAKX DIABETES.indd 1 4/15/13 12:38 PM

21. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 19
2:38 PM
ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ
21X28_ABBOTT_ALEX_SALONI_SAKX DIABETES.indd 2 4/15/13 12:38 PM

22. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/201320
Τί είναι η υπογλυκαιμία;
Όταν ακούμε τον όρο υπογλυκαιμία, ση-
μαίνει ότι τα επίπεδα σακχάρου αίματος
είναι πιο χαμηλά από 70 mg/dl (ή κατά
άλλους 63 mg/dl).
Όταν κάποιος έχει σάκχαρο μι-
κρότερο από 70 mg/dl έχει πάντα
υπογλυκαιμία;
Όχι. Ιδιαίτερα ορισμένες λεπτόσωμες γυ-
ναίκες μπορεί να έχουν τιμές σακχάρου,
έως και 40 mg/dl χωρίς συμπτώματα. Όταν
έχουμε υπογλυκαιμία τα χαμηλά επίπεδα
σακχάρου συνοδεύονται στη μεγάλη
πλειοψηφία των ασθενών από χαρακτη-
ριστικά συμπτώματα.
Ποιά είναι τα συμπτώματα της
υπογλυκαιμίας;
Αρχικά, σε περιπτώσεις ελαφριάς υπο-
γλυκαιμίας, παρουσιάζεται αστάθεια,
ωχρότητα, εφίδρωση, ταχυπαλμία,
μούδιασμα στα χείλη και αίσθημα
κρύου, ή ζέστης. Σε περιπτώσεις, που
η υπογλυκαιμία είναι ήπια, ο ασθε-
νής εμφανίζει σύγχυση, αδυναμία και
νευρικότητα. Όταν η υπογλυκαιμία
είναι σοβαρή, ο ασθενής παρουσιάζει
θάμπωμα όρασης, σοβαρή σύγχυση
και, μπορεί, να φθάσει σε απώλεια
συνείδησης (λιποθυμία).
Μπορεί να έχουμε συμπτώμα-
τα υπογλυκαιμίας, χωρίς χαμηλό
σάκχαρο;
Ναι. Όταν το σάκχαρο είναι πάρα πολύ
υψηλό και μειωθεί απότομα σε μικρό χρο-
νικό διάστημα.
Μπορεί να έχουμε υπογλυκαιμία
χωρίς τα συμπτώματα;
Ναι. Οι ασθενείς, οι οποίοι έχουν αρκετά
χρόνια διαβήτη και παρουσιάζουν πολύ
συχνά υπογλυκαιμικά επεισόδια, μπορεί
να εμφανίζουν πολύ χαμηλά επίπεδα
σακχάρου, χωρίς, όμως, τα συμπτώματα. Ή
μάλλον, για να είμαστε πιο ακριβείς, δεν εκ-
δηλώνονται τα συμπτώματα της ελαφριάς
και ήπιας υπογλυκαιμίας και ο ασθενής εκ-
δηλώνει σοβαρό υπογλυκαιμικό επεισόδιο
(σύγχυση και απώλεια συνείδησης).
Σε τί οφείλεται η υπογλυκαι-
μία στους σακχαροδιαβητικούς
ασθενείς;
Οι υπογλυκαιμίες στους διαβητικούς είναι
συνήθως ιατρογενείς, δηλαδή, λόγω
άστοχης λήψης των φαρμάκων που τους
χορηγούνται, για να μειωθούν τα επίπεδα
σακχάρου αίματος.
Ποιές είναι οι πιο συνηθισμένες
αιτίες πρόκλησης υπογλυκαιμιών;
Ένα υπογλυκαιμικό επεισόδιο μπορεί να
προκληθεί μετά από ανεπαρκή λήψη τρο-
φής, ή παράλειψη κάποιου γεύματος, μετά
από έντονη άσκηση, μετά από κατανάλωση
μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ, ακραίες και-
ρικές συνθήκες, αλληλεπιδράσεις των αντι-
διαβητικών φαρμάκων με άλλα φάρμακα
και, τέλος, μετά από λήψη μεγάλων δόσεων
ινσουλίνης και αντιδιαβητικών φαρμάκων.
Όλα τα αντιδιαβητικά φάρμακα
προκαλούν υπογλυκαιμία;
Όχι. Ορισμένα φάρμακα, όπως π.χ. η μετ-
φορμίνη, οι αναστολείς του ενζύμου DPP-4
και οι συνδυασμοί τους προκαλούν, πάρα
πολύ σπάνια, υπογλυκαιμία, ενώ άλλες
φαρμακευτικές ουσίες, λόγω των αντιδια-
βητικών δράσεων τους, προκαλούν συχνά
υπογλυκαιμία (π.χ. ινσουλίνη, SUs).
Τί κάνουμε, όταν νοιώσουμε συ-
μπτώματα υπογλυκαιμίας;
Πρώτα απ’ όλα μετράμε το σάκχαρό μας.
Αν επιβεβαιωθεί η υπογλυκαιμία, τότε λαμ-
βάνουμε, ένα χυμό πορτοκάλι, ένα σακ-
χαρούχο ρόφημα, ένα φρούτο, κανονικό
γεύμα, ή τέλος 15 – 20 γραμμάρια ζάχαρης.
κοινωνική μέριμνα
Όλοι έχουμε στο μυαλό μας, όταν ακούμε ότι κάποιος πάσχει από σακχαρώδη
διαβήτη, ή, πιο συχνά, «ζάχαρο», ότι τα επίπεδα του σακχάρου αίματός του είναι
πολύ υψηλά. Παρόλ’ αυτά οι ασθενείς με διαβήτη, υπό ορισμένες συνθήκες, είναι
πιθανόν να παρουσιάσουν πολύ χαμηλά επίπεδα σακχάρου αίματος, ή αλλιώς
υπογλυκαιμία.
Αναστάσιος Γκούντουβας,
ενδοκρινολόγος, MD, PhD
Φωτεινή Χατζημάρκου,
ενδοκρινολόγος, MD
Όταν έρχονται τα πάνω κάτω...
Η υπογλυκαιμία σε ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη

23. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ | ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | 7-9/2013 21
Έπειτα, μετράμε το σάκχαρο αίματος μας
σε 15 λεπτά πάλι. Αν είναι πάνω από 100
mg/dl έχει διορθωθεί η υπογλυκαιμία, αν
όμως είναι χαμηλότερο από 100 mg/dl,
επαναλαμβάνουμε τη θεραπεία και ξανά
μετράμε πάλι το σάκχαρό μας σε 15 λεπτά.
Αν ο ασθενής δεν είναι σε θέση, ή δυσκο-
λεύεται να καταπιεί, τότε κάποιος τρίτος
πρέπει να του χορηγήσει εντός της στομα-
τικής κοιλότητας ζάχαρη, ή μαρμελάδα και
να το αλείψει σε ολόκληρη την κοιλότητα.
Αν ο ασθενής είναι αναίσθητος, πρέπει
κάποιος τρίτος να του κάνει ενέσιμη γλυ-
καγόνη. Αν δεν υπάρχει κάποιος, που να
γνωρίζει τη διαδικασία, τότε ο ασθενής πρέ-
πει να διακομισθεί άμεσα στο νοσοκομείο.
Πρέπει να προσέξω κάτι κατά τη
διόρθωση της υπογλυκαιμίας;
Κατά τη διόρθωση της υπογλυκαιμίας δεν
είναι επιθυμητή η κατανάλωση μεγάλων
ποσοτήτων ζάχαρης. Μία τέτοια κίνηση
μπορεί να αυξήσει πάρα πολύ τα επίπεδα
γλυκόζης αίματος, καθώς ο οργανισμός
μας μετά από κάθε υπογλυκαιμικό επει-
σόδιο έχει την τάση να αυξάνει από μόνος
του, αντιρροπιστικά, το σάκχαρο αίματος.
Τί πρέπει να προσέχω, έτσι ώστε
να αποφύγω την υπογλυκαιμία;
Δεν παραλείπουμε γεύματα. Πριν από έντο-
νη άσκηση μετράμε το σάκχαρό μας. Αν είναι
κάτω από 150 mg/dl, τότε λαμβάνουμε υδα-
τάνθρακες (π.χ. ένα μήλο) και μετά ξεκινάμε
την άσκηση. Δεν αγνοούμε ποτέ τα συμπτώ-
ματα της υπογλυκαιμίας. Μετράμε πάντα
το σάκχαρό μας, όταν νοιώθουμε άσχημα.
Δεν βγαίνουμε ποτέ έξω από το σπίτι σε
συνθήκες έντονου ψύχους και καύσωνα. Δεν
καταναλώνουμε μεγάλες ποσότητες αλκοόλ.
Τί πρέπει να κάνω για να προφυ-
λάξω τη ζωή μου σε περίπτωση
σοβαρής υπογλυκαιμίας;
Ενημερώνω τους ανθρώπους του περι-
βάλλοντος μου για τα συμπτώματα και
την αντιμετώπιση της υπογλυκαιμίας.
Φοράω πάνω μου κάποιο διακριτικό, που
να αναφέρει ότι πάσχω από διαβήτη, έτσι
ώστε, αν μου συμβεί κάποιο υπογλυκαι-
μικό επεισόδιο μακριά από τους οικείους
μου, να αναγνωρίσει κάποιος το αίτιο της
αδιαθεσίας μου.
Έτσι λοιπόν, σύμφωνα και με όσα πιο
πάνω αναφέρθηκαν, η υπογλυκαιμία
είναι ένα εν δυνάμει επικίνδυνο σύμβα-
μα για τη ζωή των διαβητικών ασθενών,
το οποίο, όμως, με τη σωστή κατάρτιση
και κατανόηση της αντιμετώπισής του
από τα άτομα με διαβήτη αντιμετωπίζε-
ται έγκαιρα και παύει να είναι φόβητρο.
Πάνω απ’ όλα πρέπει να ξέρουμε ότι η
υπογλυκαιμία δεν είναι αυτοϊάσιμη και
πρέπει πάντοτε να αξιολογούμε τα συ-
μπτώματά της. x