Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.04_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Danuta Szczepaniak
Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia
346[02].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Iwona Kłóska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Tomasz Sułkowski
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.04
„Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Zdrowie i opieka nad zdrowiem człowieka 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie 13
4.3. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia 24
4.4. Polityka zdrowotna państwa 32
5. Sprawdzian osiągnięć 36
6. Literatura 40

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu profilaktyki i promocji
zdrowia.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś bez
problemów mógł korzystać z poradnika,
– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie nabędziesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone umiejętności,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie treści programowych jednostki modułowej,
– literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych
346[02].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[02].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
346[02].O1.02
Doskonalenie
umiejętności
interpersonalnych
346[02].O1.03
Kształtowanie umiejętności
rozwiązywania problemów
346[02].O1.05
Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
udzielanie pierwszej pomocy
346[02].O1.04
Prowadzenie
profilaktyki
i promocji zdrowia
346[02].O1.06
Stosowanie przepisów prawa
w działalności socjalnej

4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− określać psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania człowieka,
− charakteryzować strukturę psychofizyczną człowieka,
− różnicować okresy rozwoju człowieka,
− określać wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,
− stosować wybrane metody poznawania osobowości,
− określać znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,
− określać rodzaje sytuacji problemowych i zaplanować strategie rozwiązywania
problemów,
− charakteryzować strukturę pomocy społecznej,
− charakteryzować potrzeby człowieka,
− charakteryzować wzorzec asystenta osoby niepełnosprawnej.

5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– określić pojęcie zdrowia i choroby,
– scharakteryzować czynniki wpływające na stan zdrowia jednostki i zbiorowości,
– określić przyczyny powstawania i drogi szerzenia się chorób,
– określić wpływ środowiska naturalnego, zamieszkania, nauki i pracy na zdrowie
człowieka,
– zapobiec negatywnemu wpływowi czynników środowiskowych na funkcjonowanie
organizmu człowieka,
– sklasyfikować potrzeby zdrowotne człowieka,
– scharakteryzować zachowania zdrowotne,
– określić strategie promocji zdrowia,
– scharakteryzować cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych,
– scharakteryzować zasady zdrowego stylu życia,
– zastosować metody i formy edukacji zdrowotnej,
– wdrożyć działania profilaktyczne eliminujące czynniki ryzyka choroby,
– podjąć współpracę z instytucjami, organizacjami medycznymi i społecznymi
działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych,
– scharakteryzować sytuację zdrowotną populacji polskiej,
– scharakteryzować cele i zadania polityki zdrowotnej państwa.

6
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Zdrowie i opieka nad zdrowiem człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
Koncepcje zdrowia
Pogląd na definicję zdrowia zmieniał się na przestrzeni lat. W kulturze europejskiej
jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie, był Hipokrates,
nazywany „ojcem medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie –
zdrowie, złe – choroba zależy od równowagi między tym co nas otacza, a nami.
Poglądy Hipokratesa na zdrowie i chorobę funkcjonowały do czasu pojawienia się nowej
filozofii kartezjańskiej, czyli mechanistycznego widzenia świata i człowieka. Zgodnie z tą
teorią organizm człowieka był porównywany do wielkiej maszyny, działającej z ogromną
doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania jego funkcji, ale spowodowała,
że reakcja na chorego człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego
zdrowia jak uszkodzonej maszyny biologicznej. Taki sposób widzenia człowieka doprowadził
do szybkiego rozwoju nauk ścisłych a w medycynie do ogromnego postępu technicznego,
który pozwolił na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka i jego
funkcji. Powstały naukowe podstawy medycyny i biomedycznego pojęcia zdrowia. Zaczęto
jednak dostrzegać, iż wpływ na zdrowie mają również, obok czynników biologicznych –
czynniki społeczne. Zdano sobie sprawę, że zdrowie nie jest wyłącznie domeną medycyny,
ale wielu nauk. Powstała socjomedyczna koncepcja zdrowia, według której „człowiek to
przede wszystkim zespół elementów powiązanych względnie prostymi relacjami, wiedza
o każdym elemencie i każdej relacji to wiedza o człowieku jako całości”. Przedmiotem uwagi
medycyny była choroba, zatem wszelkie działania w medycynie, takie jak: diagnostyka,
terapia, rehabilitacja, nastawione były na walkę z chorobą oraz walkę o utrzymanie
i przedłużenie życia. Takie podejście sprzyjało uprzedmiotowieniu pacjenta.
Momentem przełomowym w określaniu zdrowia było wejście na obszary medycyny obok
nauk społecznych – ekologii. Przedmiotem badań stały się „zachowania otaczające chorobę”
Powstała w ten sposób socjoekologiczna koncepcja zdrowia, zwana inaczej holistyczną.
Biomedyczne aspekty zdrowia stały się jednym z wielu wyznaczników działania, gdyż
o treści działań decydować miał w równym stopniu cały psychologiczny, społeczny
i kulturowy kontekst, w jakim żyje jednostka ludzka.
W ujęciu holistycznym zdrowie jest zjawiskiem wielowymiarowym, obejmującym
wzajemnie zależne od siebie aspekty fizyczne, psychologiczne i społeczne, których nie daje
się ostro odgraniczyć od choroby. Przechodząc z biomedycznego do holistycznego modelu
medycyny nie można całkowicie odrzucać osiągnięć i nauk medycznych. Holizm musi
ogarnąć i włączyć bezcenne zdobycze medycyny naprawczej oraz stworzyć warunki do jej
humanizowania. Muszą następować ciągłe zmiany w kształceniu medycznym. Należy
wyeksponować takie dziedziny jak promocja zdrowia i profilaktyka.
Niełatwo jest zdefiniować czym jest zdrowie. Jak pokazano wyżej, poglądy na ten temat
wciąż ewoluują. Zdrowie, według definicji ogłoszonej przez Światową Organizację Zdrowia,
to całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby
lub niedomagania.
Choroba polega na zaburzeniu funkcji organizmu lub uszkodzeniu jego struktury. Jeszcze
do niedawna chorobę definiowano jako odwrotność zdrowia. Obecnie przyjmuje się, że
choroba jest takim stanem organizmu, kiedy to czujemy się źle, a złe samopoczucie jest

7
spowodowane dolegliwościami wywołanymi przez zmiany strukturalne lub zmienioną
czynność organizmu.
Klasyfikacja chorób
Największą i najlepiej poznaną grupą chorób są choroby zakaźne. Inne grupy chorób to:
– choroby genetyczne,
– choroby wywołane urazem lub przeciążeniem organizmu,
– choroby psychiczne,
– choroby autoimmunologiczne,
– choroby hormonalne,
– choroby z niedożywienia, przekarmienia lub niedoborów pokarmowych,
– choroby pasożytnicze,
– choroby o nieznanej etiologii.
Choroby klasyfikuje się ze względu na:
– etiologię: zakaźne, niezakaźne,
– postawy anatomiczno-topograficzne: serca, nerek, płuc, itp.,
– wiek i płeć: kobiece, wieku dziecięcego, wieku podeszłego,
– mechanizmy czynnościowe: alergiczne, zwyrodnieniowe,
– dyscypliny medyczne: internistyczne, chirurgiczne,
– dziedziczne,
– wrodzone.
Czynniki warunkujące zdrowie.
Obecnie przyjmuje się, że zdrowie zależy od czterech grup czynników określonych
w 1973 roku przez Lalonda jako tak zwane pola zdrowotne. Poglądowo przedstawiono je na
rysunku 1.
16%
21%
53%
10%
styl życia środowisko fizyczne czynniki genetyczne opieka zdrowotna
Rys. 1. Czynniki wpływające na zdrowie [9]
Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się
między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności
radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy
zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%.
Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz
zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu
z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych
substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w 16%

8
uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10%, czyli w najmniejszym
stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też
dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość.
Potrzeby zdrowotne człowieka
Pojęcie „potrzeba” oznacza taki brak, który występuje w człowieku i który musi być
uzupełniany, aby mógł on żyć i osiągać dobrostan oraz coraz wyższy poziom realizacji
swoich możliwości rozwojowych.
U człowieka braki mogą występować zarówno ze względu na biologiczną, jak
i psychiczną strukturę organizmu. Dlatego też klasyfikacja potrzeb ludzkich jest dokonywana
ze względu na te dwie struktury. Szczegółowo hierarchia potrzeb człowieka omówiona
została w innej jednostce modułowej.
Podstawą do planowania wszelkiego rodzaju działań prozdrowotnych jest rozpoznanie
potrzeb zdrowotnych. Pojęcie potrzeb zdrowotnych jest szeroko stosowane w procesie
planowania. Potrzeby zdrowotne dzielimy na wyrażone i niewyrażone. Potrzeby wyrażone
stanowią 20% potrzeb rzeczywistych, 80% jest niezidentyfikowanych, niewyrażonych.
Potrzeby niewyrażone to działania mające za zadanie niedopuszczenie do pogorszenia stanu
zdrowia. W skład tych działań wchodzą przede wszystkim szeroko pojęta profilaktyka,
programy zdrowotne oraz wczesna diagnostyka.
Podstawową informacją służącą szacowaniu potrzeb zdrowotnych mieszkańców danego
regionu są dane o stanie zdrowia ludności. Od ich rzetelności zależy trafność przedsięwzięć
w zakresie zabezpieczenia opieki zdrowotnej, z uwzględnieniem nie tylko działań w zakresie
medycyny naprawczej, ale także szeroko rozumianej medycyny zapobiegawczej. Największy
nacisk w szacowaniu potrzeb zdrowotnych należy położyć na choroby, które stanowią
najważniejszą przyczynę umieralności.
Do najczęściej wykorzystywanych narzędzi w szacowaniu potrzeb zdrowotnych należą:
1. Analiza sumy pomiarów pojedynczych osób – składa się na badanie zdrowia populacji
w określonym zakresie, jak na przykład charakterystyka przebiegu badanej choroby,
charakterystyka zdrowia określonego zawodu, zdrowie osób w określonych przedziałach
wiekowych.
2. Analiza danych ilościowych z działań opisowych (biernych), to jest z oficjalnych
statystyk szpitali, przychodni, stacji sanitarno-epidemiologicznych, danych o liczbie
ludności – urodzenia i zgony, liczba chorych, liczba chorych na choroby zakaźne.
Wszystkie te dane można znaleźć w rocznikach statystycznych ogólnych i służby
zdrowia.
3. Badania eksperymentalne – aktywne, doświadczalne lub przesiewowe; służą do
poznawania rzeczywistych potrzeb zdrowotnych populacji. Ta grupa badań nazywana
jest także badaniami interwencyjnymi, wymaga czynnego i aktywnego podejścia
badaczy.
Analiza danych statystycznych i danych z badań eksperymentalnych pozwala na
dokładne określenie potrzeb zdrowotnych. Niezwykle ważne znaczenie dla szacowania
potrzeb zdrowotnych, mają także dane demograficzne. Obserwowany ostatnio proces
starzenia się społeczeństwa znacznie wpływa na wskaźniki zachorowalności, zwłaszcza na
choroby o przebiegu przewlekłym co zwiększa zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną
ambulatoryjną i szpitalną.
Diagnozowanie jednostki
Diagnozowanie jest procesem ustalania diagnozy, która jest podstawą pomocy dla osób,
grup dotkniętych problemem. Określenie terminu diagnoza przypisuje się M. Richmond,
która punktem wyjścia do pracy z indywidualnym przypadkiem uczyniła rozpoznanie sytuacji
podopiecznego, a w szczególności wgląd w cechy osobowościowe jednostki, rozpoznanie
zasobów, zagrożeń i wpływów otoczenia społecznego na jednostkę. Diagnoza jest efektem

9
wielu czynności badawczych, zaś celem jej jest ustalenie stanu faktycznego badanych,
analizowanych, np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego, analizowanego problemu.
Podczas diagnozy rozpoznajemy:
− niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego
funkcjonowaniu,
− problemy, określając ich rodzaj i zakres,
− przyczyny powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym
środowisku (np. rodzinie, grupie).
− siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.
Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do:
– zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
– zmian w jej otoczeniu społecznym.
Procedura diagnozowania osób indywidualnych składa się z następujących etapów:
1. Zebranie materiału diagnostycznego – z wykorzystaniem techniki zbierania informacji
i narzędzi badawczych (rozpoznanie potrzeb), np. wywiadu, rozmowy, obserwacji,
analizy dokumentów.
2. Opis – polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na
sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np. sytuację zdrowotną,
mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów
społecznych. Opis (jako rejestr faktów) skupia się nie tylko na dysfunkcjach.
3. Ocena diagnostyczna – jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są
problemy społecznego funkcjonowania jednostki, przy wykorzystaniu podejścia
ekologicznego, rozwojowego, systemowego.
Techniki i narzędzia uzyskiwania informacji
Prawidłowe rozpoznanie potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska wymaga
zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach, postawach,
przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich sytuacji
życiowej. Do takich technik należą: technika wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy
dokumentów, ankieta. Z uwagi na ich użyteczność w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej
omówione zostaną jedynie wybrane techniki zbierania informacji. W pracy opiekuńczej służą
one nie tylko celom badawczym, ale rozpoznaniu potrzeb w celu przede wszystkim udzielenia
pomocy.
Wywiad i rozmowa – są podstawowym typem interakcji między pracownikiem
a podopiecznym, w którym zachodzą procesy komunikowania się. Wywiad to inaczej
rozmowa kierowana i występują w niej przynajmniej dwie osoby. Podczas wywiadu
stawiamy pytania kierunkowe dążące do założonego wcześniej celu. Należy pamiętać o tym,
że zarówno wywiad, jak i rozmowa jest procesem wzajemnego oddziaływania w relacjach
badający – badany. Wyróżniamy typy wywiadu ze względu na:
a) formę wypowiadania się badanego (respondenta),
b) sposób przeprowadzania wywiadu,
c) zachowanie się badającego,
d) liczbę uczestników.
Do wyżej wymienionych grup należą wywiady:
a) ustne i pisemne,
b) skategoryzowane i nieskategoryzowane,
c) jawne i ukryte,
d) indywidualne i zbiorowe,
e) panelowe.
W zależności od rodzaju wywiadu dobierane są odpowiednie narzędzia, np.
kwestionariusz wywiadu, wykaz problemów zawierający listę pytań. W trakcie

10
przeprowadzania wywiadu należy pytać o fakty i opinie. Pytania o fakty dotyczą wieku,
wykonywanego zawodu, liczby osób zamieszkującym z podopiecznym. Pytania o opinie
pozwalają na dotarcie do subiektywnych nastawień, odczuć, postaw. W wielu przypadkach
wywiad przeprowadzany z podopiecznym jest uzupełniany rozmową z rodziną lub osobami
bliskimi.
Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzować się celowością,
planowością, czyli metoda powinna być stosowana zgodnie z wcześniejszymi założeniami
(planem). Obserwacja nie może być przypadkowa i jednorazowa, powinna być stosowana
w różnych warunkach. Obserwacja polega na świadomym, systematycznym gromadzeniu
danych o podmiocie opieki przez spostrzeganie tego co robi, jak się zachowuje w określonej
sytuacji zdrowotnej, jak reaguje na ludzi czy zdarzenia. Może być stosowana w celu
uzupełnienia posiadanych już informacji, sprawdzenia wiarygodności danych zgromadzonych
wcześniej, pochodzących na przykład z wywiadu z pacjentem. Rezultaty obserwacji stanowią
przesłanki czynności poznawczych człowieka, dokonywanych za pomocą różnych narządów
zmysłów, takich jak np. wzrok, słuch, węch, smak, dotyk.
Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżnić można następujące jej rodzaje:
a) bezpośrednią i pośrednią,
b) kontrolowaną i niekontrolowaną,
c) jawną i ukrytą.
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych
kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Powinna zawierać pytania
dotyczące stylu życia, sposobu odżywiania się i spędzania wolnego czasu, zachowań
seksualnych, zachowań służących ochronie zdrowia psychicznego – sposobów radzenia sobie
ze stresem, czyli wszystkich tych czynników, które determinują zachowanie zdrowia lub
ryzyko zachorowań.
Specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych
Choć ogólny schemat postępowania diagnostycznego jest taki sam niezależnie od tego,
czy jest to środowisko osób sprawnych, czy osób z ograniczoną sprawnością, to specyfika
problemów występujących w środowisku osób z niepełnosprawnością sprawia, że należy
zwrócić szczególną uwagę na niektóre aspekty zakresu diagnozy. Pełna diagnoza społeczna
problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje:
− diagnozę indywidualną, skoncentrowaną na człowieku niepełnosprawnym,
− diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny,
− diagnozę społeczności lokalnej.
Diagnoza indywidualna – skupia się na rozpoznaniu niezaspokojonych potrzeb, dysfunkcji,
ograniczeń osoby niepełnosprawnej, wynikających z rodzaju i stopnia niepełnosprawności,
np. ograniczenia w wykonywaniu czynności życia codziennego oraz potencjału, sił osoby
niepełnosprawnej, zachowanych sprawności, np. zdolności do samoobsługi. Pomiar i zakres
niepełnej sprawności polega na ocenie samodzielności człowieka w wykonywaniu
określonych czynności:
− samoobsługi, np. mycie się, kąpiel, jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci,
załatwianie potrzeb fizjologicznych,
− prowadzenie gospodarstwa domowego, np. sprzątanie, gotowanie, palenie w piecu,
większe porządki itp.,
− poruszanie się poza domem, np. szkoła, praca, zakupy, urzędy, poczta, lekarz, kościół,
kultura itp.
Pełne rozpoznanie problemów podopiecznego wymaga oceny stopnia zapotrzebowania
na opiekę i pielęgnację. Użyteczne mogą tu być skale oceny samodzielności podopiecznego
przyjęte dla domów pomocy społecznej obejmujące 5 wyznaczników opieki:
1) poruszanie się,

11
2) czynności higieniczne,
3) odżywianie,
4) wydalanie,
5) orientacja w sprawach zdrowia i potrzeba opieki psychospołecznej.
W zależności od dokonanej oceny następuje zakwalifikowanie podopiecznego do jednej
z czterech kategorii wymaganej opieki:
− minimalnej,
− umiarkowanej,
− wzmożonej,
− intensywnej.
Diagnoza rodzinna – ten rodzaj rozpoznania skoncentrowany jest na określeniu obszarów
zagrożeń i dysfunkcji normalnej egzystencji rodziny, tj. niezaspokojonych potrzeb rodziny.
Czynności diagnostyczne zmierzają więc do oceny czynników wewnątrzrodzinnych
i zewnątrzrodzinnych wpływających na funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej w rodzinie.
Istotnymi elementami rozpoznania sytuacji rodzinnej jest poznanie jej potencjału, możliwości
w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Celem diagnozy rodzinnej
jest więc określenie zakresu wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej, na którą składają się:
a) poziom sprawności fizycznej i psychicznej członków rodziny,
b) pełność i niepełność rodziny,
c) wielodzietność,
d) dyspozycyjność członków rodziny,
e) sytuacja bytowa (sytuacja materialna),
f) wiedza i umiejętności członków rodziny,
g) poziom wykształcenia osób dorosłych w rodzinie.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zmieniały się poglądy i definicje zdrowia?
2. Jakie czynniki decydują o zdrowiu?
3. W jakim celu przeprowadzamy badania potrzeb zdrowotnych?
4. Jakie narzędzia wykorzystujemy do badania potrzeb zdrowotnych?
5. Jakie znasz typy wywiadu?
6. Na czym polega diagnozowanie potrzeb i osób niepełnosprawnych?
7. Jakie znasz grupy chorób?
8. Jak klasyfikuje się choroby?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw na forum grupy charakterystykę jednego z wylosowanych zagadnień
dotyczących zdrowia:
− mechanistyczna koncepcja zdrowia,
− socjomedyczna koncepcja zdrowia,
− podejście holistyczne do zdrowia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zdrowia
2) wylosować zagadnienie do scharakteryzowania,
3) zaprezentować wylosowane zagadnienie.

12
Wyposażenie stanowiska pracy:
− poradnik dla ucznia,
− literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Korzystając z roczników statystycznych z ostatnich 5 lat przeanalizuj zachorowalność na
choroby układu krążenia i choroby nowotworowe.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zachorowalności na choroby układy
krążenia i choroby nowotworowe,
2) wyszukać w rocznikach dane statystyczne dotyczące zachorowań na choroby układu
krążenia w ciągu ostatnich 5 lat,
3) wyszukać w rocznikach dane statystyczne dotyczące zachorowań na choroby
nowotworowe w ciągu ostatnich 5 lat,
4) określić podczas dyskusji w grupie czy zachorowalność na te choroby spada, czy się
zwiększa.
− roczniki statystyczne,
− roczniki statystyczne służby zdrowia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia zdrowia i choroby? ¨ ¨
2) określić czynniki wpływające na zdrowie? ¨ ¨
3) scharakteryzować techniki i narzędzia wykorzystywane w diagnozowaniu
potrzeb zdrowotnych? ¨ ¨
4) zanalizować dane statystyczne dotyczące stanu zdrowia społeczeństwa ? ¨ ¨
5) ocenić stan zdrowia na podstawie danych statystycznych? ¨ ¨

13
4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie
Zachowania zdrowotne
Styl życia, czyli zespół zachowań i postaw zdrowotnych, jest najważniejszym
czynnikiem warunkującym zarówno stan zdrowia jednostki, jak i populacji. Zachowania
zdrowotne lub zachowania związane ze zdrowiem to każde zachowanie lub aktywność
jednostki będące elementem codziennego życia, a ponadto wpływające na stan jej zdrowia. Są
to działania polegające na praktycznym stosowaniu posiadanej wiedzy na temat zdrowia
i choroby. Stanowią one przedmiot względnie wolnych i indywidualnych wyborów i decyzji.
Zachowania zdrowotne mogą być:
1. Biopozytywne (prozdrowotne) – wykazujące pozytywny wpływ na zdrowie, mające na
celu lub dające w efekcie podtrzymanie, umacnianie, przywracanie zdrowia i sprawności.
Należą do nich:
– aktywność fizyczna, racjonalne żywienie,
– utrzymywanie czystości ciała i otoczenia,
– zachowanie bezpieczeństwa,
– utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi,
– radzenie sobie ze stresem,
– poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym.
2. Bionegatywne (antyzdrowotne) – mające negatywny wpływ na zdrowie, wywołujące
jego zagrożenie, chorobę lub utratę sprawności. Do tej grupy można zaliczyć:
– palenie tytoniu,
– nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych,
– siedzący tryb życia,
– lekceważenie objawów chorobowych,
– ryzykowne zachowania seksualne.
Zachowania zdrowotne można również podzielić na:
– zachowania zdrowotne w profilaktyce – wiążą się z ochroną zdrowia i zapobieganiem
chorobom,
– zachowania zdrowotne w chorobie – obejmują zachowania człowieka chorego, które
mają wpływ na przebieg i rezultat leczenia,
– zachowania zdrowotne w rehabilitacji – obejmują zachowania zdrowotne osób
niepełnosprawnych i chorych, które mają związek z przebiegiem i efektem rehabilitacji.
Styl życia i zachowania zdrowotne ludzi najsilniej determinowane są przez płeć i wiek,
a w dalszej kolejności przez takie czynniki, jak wykształcenie czy zamożność. Badania
polskie wykazują, że kobiety częściej niż mężczyźni realizują wzór zachowań
prozdrowotnych, przejawiają też większą niż mężczyźni dbałość o zdrowie. Ponadto istnieje
wprost proporcjonalna zależność między stylem życia a wykształceniem.
Zachowania zdrowotne są w znacznym stopniu kształtowane czynnikami związanymi
z życiem społecznym jednostki.
1. Uwarunkowania kulturowe – system norm i przekonań, wzorów postępowania, a także
ogół wytworów materialnych, niematerialnych wytworzonych przez grupę społeczną.
a) Kultura zdrowotna – jest to pewien standard zdrowotny, typowy dla określonej
zbiorowości, uzyskany dzięki powiązaniom kultury tej społeczności z jej zdrowiem.
Kultura reguluje:
− wyobrażenia o zdrowiu i chorobie,
− sposób odczuwania, postrzegania i opisywania objawów chorobowych,
− stan wiedzy dotyczącej przyczynowości chorób,

14
− postawy i zachowania wobec własnej choroby,
− styl życia uznany za decydujący czynnik w kształtowaniu zdrowia społeczności.
b) Zależność wzorów kulturowych od:
− sposobów spędzania wolnego czasu,
− dbałości o higienę osobistą i otoczenia,
− stosunku do używek typu: papierosy, alkohol, narkotyki, który ma niewątpliwie
związek ze społeczną sankcją ich stosowania w danej grupie.
2. Uwarunkowania stratyfikacyjno-ekonomiczne:
− im niższa klasa społeczna, tym gorsze wejście w różne układy społeczne, tym
większa tolerancja na objawy chorobowe, tym bardziej ograniczone korzystanie
z usług medycznych,
− wymagania w zakresie opieki zdrowotnej są wyższe u ludzi żyjących
w korzystnych warunkach niż u tych, którzy mają warunki gorsze,
− zależność między wykształceniem a stosunkiem do własnego zdrowia.
W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju nauki
i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodniejsze życie, coraz częściej zapominają
o swojej biologicznej egzystencji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej
wydajnym, jej stały postęp jest nieodwracalny. Rozwój techniki i urbanizacji eliminuje
z ludzkiego życia ruch i pracę fizyczną, a także prowadzi do dewastacji i zanieczyszczaniu
naturalnego środowiska. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, automatyzacja,
różnego rodzaju maszyny – zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu
codziennym ludzi. Również środki masowego przekazu, szczególnie telewizja, z roku na rok
zabierają człowiekowi coraz więcej wolnego czasu i zmuszają go do siedzącego trybu życia.
Styl życia można zmienić. Składają się na niego pewne zachowania zdrowotne, których
należy przestrzegać, na przykład spożywanie 3–4 posiłków dziennie o stałych porach, kolacja
2–3 godziny przed snem, nie dojadanie między posiłkami, spożywanie pokarmów
o optymalnej temperaturze i nie przejadanie się. Systematyczna aktywność fizyczna
dostosowana do indywidualnych potrzeb, nie tylko wpływa stymulująco na wzrastanie
i dojrzewanie oraz na utrzymanie zdrowia i kondycji fizycznej w latach dojrzałości, ale jest
naturalnym środkiem spowalniania procesów starzenia się i łagodzenia objawów inwolucji
osobniczej oraz dolegliwości nasilających się pod koniec życia.
Stres, radzenie sobie ze stresem
Stres jest naturalną, nieuniknioną częścią naszego życia i towarzyszy każdemu z nas. Jest
reakcją na codzienne wyzwania i życiowe zmiany – nie tylko negatywne, ale i pozytywne.
Istnieje kilka definicji stresu, które można ująć w trzy podstawowe kategorie:
1. Stres jako bodziec – przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności. Kategoria ta
próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, na przykład hałas
w miejscu pracy, strata pracy lub choroba.
2. Stres jako reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego. Kategoria ta próbuje
opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na
nieprzyjemne sytuacje, na przykład gorsze wykonanie zadania.
3. Stres jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem, a otoczeniem – która może być
oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca określonego wysiłku adaptacyjnego,
albo przekraczająca możliwości jej sprostania.
Czynniki stresogenne można podzielić na:
− zewnętrzne – presja środowiska, przytłaczająca ilość zajęć, zmiana szkoły lub
mieszkania, złe warunki pracy, monotonia pracy, choroba, wypadek,
− wewnętrzne (tkwiące w jednostce) – nierealistyczne oczekiwania, brak poczucia
sprawowania kontroli, przynależności, kwalifikacji, przesądy, kompleksy,
nieodpowiednie nawyki.

15
Wpływ stresu na efektywność działania przedstawiono na schemacie (rys. 2).
Rys. 2. Wpływ stresu na efektywność działania [opracowanie własne]
Rozróżniamy trzy typy reakcji na stres:
1. Eustres to stres mobilizujący pozytywnie do działania. Eustres jest potrzebny – pobudzając
nas wzmacnia nasze reakcje, podnosi próg naszej reaktywności. Umożliwia skuteczne
działanie.
2. Strumień bodźców, który przekracza pewną granicę naszej indywidualnej wytrzymałości
oddziałuje na nas negatywnie i nosi nazwę dystresu. Dystres jest reakcją organizmu na
zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka,
pojawia się w momencie zadziałania bodźca zewnętrznego lub wewnętrznego.
3. Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on
eustresowy lub dystresowy.
Pewien optymalny poziom stresu jest niezbędny dla efektywnego funkcjonowania
człowieka. Zbyt niski poziom stresu powoduje spadek motywacji, apatię i znudzenie. Zbyt
wysoki-napięcie, trudności z koncentracją, lęk i zamęt w głowie, fizyczne zmęczenie,
zwolnienie refleksu.
Rozróżniamy fizjologiczne i psychiczne reakcje na stres. Reakcje fizjologiczne to: wzrost
aktywności systemu nerwowego, zwiększony poziom adrenaliny we krwi, co powoduje
palpitacje serca, wzrost ciśnienia, przyspieszony oddech, wzrost cukru we krwi, bóle głowy,
pleców, żołądka. Reakcje psychologiczne to: lęk, stany depresyjne, smutek, irytacja,
rozczarowanie życiem i sobą.
Wysoki poziom stresu może prowadzić do utraty kontroli nad swoim zachowaniem.
Skutki utraty kontroli nad długoterminowym stresem mogą być znacząco bardziej
niebezpieczne. W konsekwencji może dojść do:
− wyczerpania, przemęczenia,
− depresji,
− wypalenia,
− załamania nerwowego.
To nie sam stres jest niebezpieczny dla człowieka, ale to jak na niego reagujemy.
Niezwykle ważne jest poznanie naszych indywidualnych reakcji na sytuacje stresujące.
Pozwoli nam to bowiem na natychmiastowe zadziałanie, zanim poziom stresu dojdzie do
poziomu, który przerośnie nasze możliwości poradzenia sobie z nim.
Stres
korzystny
eustres
Stres
szkodliwy
dystres
Optymalny poziom stresu
Pobudzenie stresowe
działanie
wyczerpanie

16
Istnieją dwa sposoby poradzenia sobie z trudną sytuacją:
− próba zmiany niekorzystnych zdarzeń, dokonywana poprzez ucieczkę z trudnej sytuacji
(co nie zawsze jest możliwe) lub psychiczne przygotowanie się do mogących zajść
nieprzyjemnych wydarzeń i odpowiedź na nie poprzez realne działanie – na przykład
ucząc się do egzaminu zamiast martwić się o niego,
− próba osłabiania wpływu stresu poprzez zaprzeczanie zaistniałym trudnościom lub
odcięcie się emocjonalne od trudnej sytuacji, by uniknąć przeżywania smutku czy lęku.
Oba sposoby mają za zadanie chronić nas przed trudnościami. Istnieje jednak
niebezpieczeństwo, że mogą one utrudnić realne sprostanie trudnościom. Niestety są
w naszym życiu momenty, kiedy tragiczne zdarzenia całkowicie nas pochłaniają. Śmierć,
rozwód, utrata pracy, bankructwo.
Przy wyborze metod zwalczania stresu, należy wziąć pod uwagę źródło jego
pochodzenia. Jeśli wywołują go czynniki zewnętrzne – efektywne będą techniki
wyobrażeniowe i pozytywne myślenie, jeżeli stres odczuwalny jest jako silny przypływ
adrenaliny w ciele – ważny będzie relaks i obniżenie adrenaliny.
Techniki redukcji stresu można pogrupować w trzech kategoriach:
1. Metody środowiskowe, w których chodzi o zmniejszenie znaczenia stresorów tkwiących
w otoczeniu. Do nich należą:
− redukcja wagi wydarzenia,
− redukcja niepewności,
− słuchanie uspokajającej i relaksującej muzyki.
2. Techniki fizjologiczne – odpowiednie przy nagłym wzroście adrenaliny. Należą do nich:
− relaksacja mięśniowa
− kontrolowanie oddechu.
3. Techniki umysłowe – odpowiednie gdy czynniki psychologiczne mają znaczący wpływ
na poziom stresu. Należą do nich:
− relaksacja wyobrażeniowa,
− racjonalne, pozytywne myślenie,
− medytacja,
− autohipnoza i autosugestia.
Istnieje ścisła zależność między stresem a zachowaniami zdrowotnymi, które składają się
na określony styl życia. Osoby nie potrafiące skutecznie radzić sobie ze stresem stosują często
destrukcyjne w konsekwencji środki służące zaspokajaniu ich potrzeb. Alkohol, leki,
narkotyki nie tylko nie przynoszą im rozwiązania problemów, ale doprowadzają do
pogłębienia się trudności osobistych, rodzinnych, zawodowych itp.
Długotrwały stres może być przyczyną wielu chorób:
– schorzeń układu krążenia,
– owrzodzeń układu pokarmowego,
– schorzeń układu oddechowego (astma, alergia),
– nerwic i innych chorób układu nerwowego,
– ogólnego obniżenia odporności organizmu,
– zaburzeń układu ruchu (przykurcze mięśni),
– schorzeń skóry (np. egzemy),
– zespołu uzależnień od alkoholu.
Choroby, do których powstania przyczynia się przede wszystkim zachowanie zdrowotne
jednostki, określa się mianem chorób zachowaniozależnych lub chorób wyboru. Zachowania
zdrowotne, które mają negatywne oddziaływanie na nasze zdrowie i są przyczyną wielu
chorób to przede wszystkim:
– palenie papierosów,
– alkoholizm,
– niewłaściwe odżywianie.

17
Różne jest rozłożenie w czasie realizacji efektu zdrowotnego określonych zachowań, np.
w przypadku związku picia alkoholu z wypadkami drogowymi – skutek zdrowotny danych
zachowań pojawia się prawie natychmiast, natomiast w przypadku związku palenia tytoniu
z rakiem płuc muszą upłynąć lata.
Skutki zdrowotne palenia tytoniu:
1) powstanie nowotworów w narządach, które mają bezpośredni kontakt z dymem
tytoniowym (płuca, przełyk, krtań, gardło, jama ustna),
2) zwiększone ryzyko zachorowań na przewlekłą chorobę płuc i dróg oddechowych,
3) zwiększona podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe układu oddechowego,
4) nasilenie procesów miażdżycy i zapadalność na choroby układu naczyniowego.
Alkoholizm w polskiej nomenklaturze diagnostycznej nosi nazwę zespołu zależności
alkoholowej. Jest chorobą postępującą, wieloobjawową, a nawet prowadzącą do śmierci. Jest
jednak chorobą możliwą do powstrzymania w wyniku skutecznej terapii. Wpływ alkoholu na
zdrowie nie ogranicza się tylko do możliwości wywoływania uzależnienia, ale jest substancją
toksyczną dla większości narządów i układów organizmu. Nadużywanie alkoholu:
− zwiększa ryzyko wystąpienia wielu chorób (m.in.: choroby nadciśnieniowej, chorób
serca, narządów miąższowych),
− działa szkodliwie na każdy z elementów przewodu pokarmowego, co powoduje
powstawanie wielu schorzeń,
− uszkadza układ nerwowy obwodowy i ośrodkowy,
− sprzyja rozwojowi choroby nowotworowej jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani,
− działa toksycznie na wątrobę, rozwój komórek krwi, upośledza syntezę czynników
krzepnięcia.
Alkohol pity przez kobiety w ciąży upośledza rozwój płodu.
Błędy w sposobie żywienia mają również wpływ na zdrowie człowieka, są to:
– błędy żywieniowe związane z nadkonsumpcją,
– błędy żywieniowe związane ze zbyt niskim spożyciem niektórych składników
pokarmowych.
Błędy w żywieniu sprzyjają rozwojowi wielu chorób, m.in.: miażdżycy, nadwagi i otyłości,
anoreksji, bulimii, cukrzycy, próchnicy zębów, osteoporozie, niedokrwistości, niektórym
nowotworom. Mają również duży wpływ na rozwój fizyczny i dojrzewanie fizjologiczne
dzieci i młodzieży.
Środowisko a zdrowie człowieka
Od wielu tysięcy lat, a więc od początku istnienia Ziemi, człowiek czerpał i czerpie wiele
ze środowiska przyrodniczego, w którym żyje. Środowisko przyrodnicze, w którym żyje
człowiek, jest jego naturalnym miejscem na Ziemi. Człowiek nauczył się z tego korzystać,
lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia. Śmieci i odpady
przemysłowe, zanieczyszczone i zatrute wody rzek, jezior i mórz oraz skażone powietrze
w wielkich miastach i okręgach przemysłowych to dziś najbardziej widoczne skutki
gospodarowania człowieka. Zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.
Zanieczyszczenie środowiska naturalnego stwarza duże niebezpieczeństwo dla odporności
człowieka. Przez zanieczyszczone środowisko dochodzi do uszkodzenia mechanizmów
obrony – zwiększona jest wtedy skłonność do zachorowań. Wiele chorób w obecnym czasie
nosi nazwę chorób środowiskowych lub cywilizacyjnych. Wdychanie z powietrzem
substancji szkodliwych tam się znajdujących powoduje:
− choroby układu krążenia,
− choroby układy oddechowego,
− choroby skóry,
− alergie i uczulenia,
− choroby narządu słuchu i wzroku.

18
Najbardziej narażone na zachorowania są dzieci, u których odporność nie jest jeszcze
dobrze wykształcona i wszelkie zanieczyszczenia środowiska są szczególnie niebezpieczne.
Zdrowie jednostki zależy nie tylko od stanu środowiska przyrodniczego. Jest ono
kształtowane we wszystkich środowiskach, z którymi człowiek pośrednio lub bezpośrednio
ma kontakt. Należą do nich między innymi: miejsce pracy, szkoła, rodzina, przemysł i inne.
Przez środowisko, rozumie się sumę zewnętrznych warunków oddziałujących na
człowieka. Otoczenie człowieka można podzielić na: biologiczne, fizykochemiczne
i społeczne.
Do czynników biologicznych kształtujących środowisko oprócz mikroorganizmów takich
jak wirusy, bakterie, pasożyty, zalicza się rezerwuary infekcji, przenosicieli, produkty
żywnościowe, alergeny i tym podobne.
Czynniki fizykochemiczne to temperatura, wilgotność, zanieczyszczenia chemiczne
powietrza atmosferycznego, wody, gleby, promieniowanie, nasłonecznienie i inne,
występujące w otoczeniu człowieka.
Czynniki społeczne to warunki materialno-bytowe, poziom kultury materialnej
i duchowej, struktura i funkcja rodziny, system ochrony zdrowia, organizacja wolnego czasu
i wypoczynku, środowisko pracy, nauki. Wzajemne relacje i oddziaływania pomiędzy
jednostkami i grupami, wynikające ze społecznej organizacji i innych aspektów życia
społecznego składają się na środowisko społeczne.
Ze względu na wzajemne przenikanie tych czynników trzeba zdawać sobie sprawę z tego,
że nie można ich w aspekcie zdrowia rozpatrywać oddzielnie. Czynniki te są wzajemnie ze
sobą powiązane i działają wspólnie w każdym wymiarze zdrowia człowieka.
Przykłady sektorów i instytucji mających wpływ na kreowanie zdrowia przedstawia
rysunek 3. Umieszczono tam także przykładowe czynniki wpływające na zdrowie.

19
Rys. 3. Sektory i instytucje kształtujące zdrowie (opracowanie własne)
1. Jak definiujemy styl życia?
2. Od czego zależy styl życia?
3. Jak dzielimy zachowania zdrowotne?
4. Jakie zachowania sprzyjają zdrowiu?
5. Jakie znasz zachowania antyzdrowotne?
6. Jakie znasz środowiska wpływające na zdrowie jednostki?
7. Czym jest stres i co go powoduje?
8. Jak dzielimy czynniki stresogenne?
9. Jaki jest wpływ stresu na efektywność działania?
10. Jakie są objawy długotrwałego stresu?
11. Jakie znasz techniki redukcji stresu?
12. Przyczyną jakich chorób jest nieprawidłowe odżywianie się?
13. Jakie są skutki zdrowotne wywołuje zespół zależności alkoholowej?
14. Jakie są skutki zdrowotne palenia tytoniu?
Zakład pracy:
- organizacja pracy
- czas
- stres
- higiena i bezpieczeństwo
Szkoła:
- organizacja
- czas
- higiena
- wzory zachowań
- relacje emocjonalne
Przyjaciele:
- więzi emocjonalne
- spędzanie wolnego czasu
Środowisko fizyczne, ulica
- hałas
- skażenie środowiska
naturalnego
- wypadki
- środki transportu
Sklepy, handel:
- rodzaj żywności,
- rodzaj odzieży
- reklama
Przemysł:
- produkcja żywności
- produkcja odzieży
- opakowania i inne
Służba zdrowia:
- lekarz domowy
- poradnia specjalistyczna
- szpital
Rodzina:
- wzory zachowań
- wypoczynek
- żywienie
- higiena
- relacje emocjonalne
Media:
- kształtowanie wzorów
zachowań
- oddziaływanie na emocje
- kształtowanie gustów,
upodobań
Urzędy administracji
państwowej:
- prawodawstwo
- finansowanie
- organizacja pracy
Instytucje ubezpieczeniowe:
- stymulowanie zachowań
prozdrowotnych przez
zwiększanie stawek
ubezpieczeniowych
Elity finansowe:
- możliwość uzyskania
środków na ochronę
zdrowia
CZŁOWIEK

20
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj pojęcia: styl życia, zachowania prozdrowotne, zachowania
antyzdrowotne. Określ czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na zdrowie.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym czynników wpływających na zdrowie,
2) scharakteryzować poszczególne pojęcia,
3) w formie plakatu przedstawić czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na zdrowie,
4) zaprezentować wyniki pracy.
− arkusze papieru,
− markery,
− klej,
− nożyczki,
− kolorowe kartki.
Ćwiczenie 2
Analizując własne codzienne zachowania określ jaki reprezentujesz styl życia. Określ
który z elementów Twojego stylu życia niesie zagrożenia dla zdrowia.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym stylów życia,
2) przeanalizować własne codzienne zachowania,
3) określić styl życia jaki reprezentujesz,
4) określić czy reprezentowane przez Ciebie zachowania mogą stanowić zagrożenie dla
zdrowia,
5) przedstawić wyniki swojej pracy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
− kartki papieru,
− przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Uzupełnij tabelę korzystając z gotowych karteczek z podanymi czynnikami
stresogennymi.
Czynniki stresogenne zewnętrzne Czynniki stresogenne wewnętrzne

21
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym czynników stresogennych,
2) dokonać selekcji karteczek z czynnikami,
3) przykleić karteczki w odpowiednich miejscach w tabeli,
4) porównać swoją tabelę z innymi uczniami.
− czynniki stresogenne przygotowane na karteczkach:
- presja środowiska,
- nierealistyczne oczekiwania,
- brak kwalifikacji,
- choroba,
- nieodpowiednie nawyki,
- zmiana pracy,
- kompleksy,
- monotonia pracy,
- wypadek,
− tabela do uzupełnienia,
− klej,
− literatura dotycząca czynników stresogennych.
Ćwiczenie 4
Wskaż techniki redukcji stresu, odnosząc je do sytuacji z życia codziennego.
1) przypomnieć sobie przynajmniej dwie sytuacje, które Cię stresują i zastanowić się, jak
wówczas reagujesz,
2) przeanalizować techniki redukcji stresu (na podstawie informacji zawartych w Poradniku
dla ucznia oraz korzystając z innych dostępnych źródeł),
3) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
4) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum grupy, uzasadniając swój wybór,
− kartki papieru,

22
Ćwiczenie 5
Opracuj mapę zagrożeń ekologicznych w Twojej miejscowości.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zagrożeń ekologicznych,
2) zidentyfikować źródła zagrożeń dla środowiska naturalnego np.:
– zakłady przemysłowe,
– środki transportu.
3) opracować mapę zagrożeń ekologicznych,
4) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum grupy,
− kartki papieru,
Ćwiczenie 6
Opracuj poradnik na temat radzenia sobie ze stresem w szkole.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym radzenia sobie ze stresem,
2) przedyskutować jakie elementy powinny znaleźć się w poradniku,
3) wziąć udział w ogólnej dyskusji nad ostatecznym kształtem poradnika,
4) zapisać na tablicy wnioski i opracować poradnik,
5) umieścić poradnik na stronie internetowej szkoły.
− literatura dotycząca stresu,
− komputer z dostępem do Internetu.

23
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie stylu życia? ¨ ¨
2) określić zachowania wpływające na zdrowy styl życia? ¨ ¨
3) wymienić zachowania antyzdrowotne? ¨ ¨
4) określić czynniki kształtujące określone zachowania zdrowotne? ¨ ¨
5) zidentyfikować czynniki, które mają wpływ na ludzkie zdrowie? ¨ ¨
6) scharakteryzować czym jest stres? ¨ ¨
7) scharakteryzować wpływ stresu na zdrowie? ¨ ¨
8) wymienić czynniki stresogenne? ¨ ¨
9) wymienić techniki redukcji stresu? ¨ ¨
10) określić własny styl życia i wymienić zachowania zdrowotne mogące
mieć negatywny wpływ na Twoje zdrowie? ¨ ¨
11) zidentyfikować czynniki biologiczne, społeczne i fizykochemiczne
wpływające na zdrowie? ¨ ¨
12) określić wpływ czynników społecznych i środowiskowych na
zachowania zdrowotne jednostki? ¨ ¨

24
4.3. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia
Strategie promocji zdrowia
Promocja zdrowia, to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie
oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania. Definicja ta została
zamieszczona w dokumencie „Karta Ottawska Promocji Zdrowia”, który został opracowany
podczas Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 r. Koncepcja
promocji zdrowia wpłynęła znacząco na współczesne ukierunkowanie rozwoju opieki nad
zdrowiem. Proces ten realizowany jest przez jednostki i instytucje poszukujące korzystnych
dla zdrowia rozwiązań w zakresie polityki społecznej, tworzenia warunków sprzyjających
dobremu samopoczuciu, wzmacnianiu inicjatyw i działań społecznych na rzecz zdrowia,
rozwijania indywidualnych umiejętności służących zdrowiu. Duże znaczenie w tym procesie
ma kształtowanie u wszystkich ludzi zdolności uczenia się przez całe życie tak, aby opanować
umiejętność rozwiązywania problemów poszczególnych etapów życia, np. naturalne
ograniczenie sprawności związane z wiekiem, z chorobą przewlekłą, kalectwem albo zmianą
sytuacji rodzinnej, konieczności opieki nad dziećmi, rodzicami, współmałżonkiem.
Koncepcja promowania zdrowia za podstawę przyjmuje zasadę odpowiedzialności każdego
człowieka za własne zdrowie. Do zasad podstawowych zalicza się także:
– właściwe żywienie,
– podejmowanie aktywności fizycznej,
– radzenie sobie ze stresem.
Głównym celem promowania zdrowia jest pomaganie ludziom poprzez budzenie
koniecznej motywacji do podejmowania decyzji własnych w sprawie stylu życia – wtedy,
kiedy jeszcze nie występują u nich żadne symptomy choroby. Od stylu życia, związanego
z poczuciem odpowiedzialności za własne zdrowie, zależy w ogromnej mierze jakość życia
każdego z nas.
Budzenie motywacji do podejmowania decyzji w sprawach odrzucenia z własnego stylu
życia tego, co szkodzi zdrowiu, a wprowadzenie postępowania, które jest dla niego korzystne
wymaga partnerskiego traktowania i odrzucenia wydawania poleceń, nakazów, zakazów.
Dochodzenie do własnych decyzji jest procesem złożonym i trudnym. Nie odrzuca się łatwo
niekorzystnych, czasem głęboko zakorzenionych przyzwyczajeń, jak np. palenie papierosów.
Działalność w zakresie promowania zdrowia podejmowana jest w stosunku do
wszystkich grup wiekowych ludzi. Opracowane są programy i formy ich realizacji
dostosowane do potrzeb różnych grup i poszczególnych ludzi. Działalność ta podejmowana
w szkołach, miejscach pracy i zamieszkania, w różnych organizacjach społecznych, za
pośrednictwem środków masowego przekazu i publikacji.
Prowadzenie działalności związanej z promocją zdrowia w stosunku do pojedynczego
człowieka wymaga wzięcia pod uwagę wielu znaczących czynników, takich jak: wiek, płeć,
przyzwyczajenia, historia zdrowia własnego i rodziny. Zebrane dane są potrzebne do
rozpoznania silnych i słabych stron człowieka, aby na tej podstawie dobierać i proponować do
wyboru różne możliwe warianty wprowadzania w stylu życia zmian korzystnych dla zdrowia.
W Polsce w ramach promocji zdrowia realizowany jest Narodowy Program Zdrowia.
Program ten zakłada rozwijanie wieloresortowego współdziałania na rzecz działalności
prozdrowotnej.
Właściwe żywienie, aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem zostały również
zaliczone do najbardziej znaczących zasad promowania zdrowia. W celu promowania
zdrowia opracowane są programy szczegółowe np. zdrowy dom, zdrowa szkoła, zdrowe
miasto, sami sobie. Programy te są coraz szerzej podejmowane i rozwijane.

25
Celem wszystkich działań promocji zdrowia jest umacnianie zdrowia i wyrabianie
odpowiedzialności każdego człowieka za zdrowie własne i innych.
Na dużą uwagę zasługują działania, jakie można podejmować w zakresie promocji
zdrowia psychicznego. Wyróżnić można pięć strategii stosowanych w pracy opiekuńczej
służących motywowaniu do zachowań prozdrowotnych w tym zakresie:
1) współpraca z naturalnymi systemami wsparcia, które odgrywają znaczącą rolę
w zapobieganiu zaburzeniom psychicznym, np. z sąsiadami,
2) sieć społeczna lub tworzenie koalicji, których celem jest promowanie zdrowego stylu
życia, tworzenie wspólnych inicjatyw przez lokalne organizacje i stowarzyszenia,
3) wsparcie dla opiekunów, asystentów osób niepełnosprawnych,
4) edukacja w zakresie zdrowia psychicznego poprzez:
– informowanie społeczeństwa o zagadnieniach związanych ze zdrowiem
psychicznym,
– uświadamianie praw i możliwości osobom korzystającym z usług w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego,
– wspieranie wszystkich osób opiekujących się ludźmi w sytuacjach kryzysowych, np.:
kapłanów, prawników, nauczycieli,
5) wpływanie na ustawodawców – przekazywanie informacji, nagłaśnianie problemów
dotyczących ochrony zdrowia i promocji zdrowia psychicznego.
Programy promocji zdrowia to przede wszystkim programy edukacyjne, które mają za
zadanie uświadomić zagrożenia i pokazać sposoby zapobiegania.
Przy konstruowaniu programu promocji zdrowia należy:
1. Ustalić obszar największych zagrożeń zdrowia, stanu zdrowotności populacji – diagnoza.
2. Ustalić cele działań – cele strategiczne i operacyjne.
3. Wybrać strategie działania.
4. Opracować międzysektorowe programy skierowane na cel.
5. Monitorować programy.
6. Zmierzyć efektywność działań i ewentualnie wprowadzić korekty działań i strategii.
Przykład konstrukcji takiego programu przedstawiono na schemacie (rys. 4).

26
Rys. 4. Zasady tworzenia programu promocji zdrowia[opracowanie własne]
Profilaktyka
Profilaktyka jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu
niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie
przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom
choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich
i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie
postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia
niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie
powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do
podwyższania ryzyka choroby. Wyróżniamy następujące fazy profilaktyki:
1. Profilaktyka wczesna – mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego
stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych.
2. Profilaktyka pierwotna (I fazy) – mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez
kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka.
3. Profilaktyka wtórna (II fazy) – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej
wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie
osób chorych).
4. Profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu
choroby oraz ograniczeniu powikłań.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie
skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji
Zagrożenie: choroby
układu krążenia
Cel strategiczny:
spadek
zachorowalności
Praca
edukacyjna
Program zdrowej
szkoły
Działania legislacyjne
wspomagające
propagowanie zdrowego
stylu życia
Działania na rzecz
ochrony środowiska
Programy:
kliniczny,
cholesterolowy,
nadciśnieniowy
i tym podobne
Ustalenie
potrzeb
zdrowotnych
Mężczyźni
40 lat
Polityka fiskalna w celu
uzyskania środków na
międzysektorowe programy
promujące zdrowieProgram
zdrowe miasta

27
chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych
i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu
do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się
częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi
oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia.
Podobnie jak programy promocji zdrowia, również programy profilaktyczne tworzone są
dla różnych grup wiekowych. Wśród dzieci i młodzieży prowadzone są między innymi:
− program profilaktyki wad postawy i bocznych skrzywień kręgosłupa u dzieci i młodzieży
– celem programu jest wczesne diagnozowanie wad postawy u dzieci w wieku
przedszkolnym i szkolnym oraz korygowanie nieprawidłowości,
− program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu wzroku – celem programu jest
wczesne wykrywanie wad i schorzeń narządu wzroku oraz zapewnienie wykonania
pierwszej konsultacji okulistycznej dzieciom, u których wykryto wady i schorzenia
wymagające pogłębionej diagnostyki i leczenia,
− program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu słuchu oraz niedosłuchu –
celem jest przeprowadzenie wstępnej diagnozy epidemiologicznej zaburzeń słuchu
i niedosłuchu u dzieci w wieku szkolnym poprzez przesiewowe badania audiometryczne
oraz wykonanie konsultacji otolaryngologicznych u dzieci ze stwierdzonymi
zaburzeniami.
Dla osób dorosłych:
− program profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych,
− program profilaktyki wczesnego wykrywania raka szyjki macicy,
− program profilaktyki chorób nowotworowych skóry i czerniaka,
− programy profilaktyki chorób reumatycznych i reumatoidalnych i wiele innych.
Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub
dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
− poprawy świadomości zdrowotnej populacji,
− poprawy stanu zdrowia ludności,
− zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
− zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
− zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
− zwiększenia odsetka wyleczeń,
− zmniejszenia absencji chorobowej,
− obniżenia kosztów leczenia,
− mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Tworząc programy profilaktyczne musimy wziąć pod uwagę:
1. Wzorce zachowań składające się na styl życia.
2. Czynniki ryzyka sprzyjające danej chorobie.
3. Sposób oddziaływania na czynniki ryzyka.
4. Zakres świadczeń udzielanych w ramach programu.
Edukacja zdrowotna
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna –
proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje
się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz
środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna to głównie działania
informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu
przekonań, motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które
powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.

28
Obejmuje ona trzy etapy:
1. Uświadomienie sobie problemów z utrzymaniem i wzmocnieniem własnego zdrowia –
następuje to w wyniku podwyższenia poziomu wiedzy o zdrowiu, nabyciu nowych
umiejętności oceny stanu zdrowia.
2. Podjęcie osobistych decyzji o wprowadzeniu zmian w zachowaniach na bardziej
korzystne dla zdrowia.
3. Podjęcie zaplanowanych działań zmieniających zachowania zdrowotne i stan środowiska
w wyniku ukształtowania postaw prozdrowotnych.
Wykorzystywane są trzy modele edukacji zdrowotnej:
1. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na chorobę – jako główny cel przyjmuje
zapobieganie określonym chorobom. W tym celu najpierw trzeba przeprowadzić badania
stanu zdrowia, stwierdzić poziom zagrożenia określonymi chorobami, a następnie
opracować i upowszechnić konkretne zasady prowadzące do uchronienia się od
zachorowań. Nie daje ona jednak oczekiwanych rezultatów, gdyż dla młodych ludzi
perspektywa wystąpienia danej choroby w przyszłości nie stanowi argumentu do zmiany
zachowań.
2. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na czynniki ryzyka – kładzie nacisk na
prewencje chorób, które mogą się pojawiać w populacji, niestety nie uwzględnia korzyści
płynących z zachowania zdrowia.
3. Model edukacji zorientowanej na zdrowie – uwzględnia czynniki związane z aktywnym
współuczestnictwem jednostki w zachowaniach prozdrowotnych. Polega na określeniu
własnej kondycji zdrowotnej i znajomości czynników wpływających na zdrowie
w sposób pozytywny lub negatywny. Model ten jest najkorzystniejszy i szczególnie
użyteczny w przypadku dzieci i młodzieży, ponieważ wpływa na zmianę postaw
zdrowotnych.
Tradycyjna edukacja przebiega dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek
oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu. Działania
skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują podnoszenie poziomu wiedzy
o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz
samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel – uczeń, lekarz –
pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje
podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół
problemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może
formę reklamy, marketingu, serwisu informacyjnego, a wykorzystane do tego celu mogą być:
radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.
Planowanie procesu edukacji obejmuje następujące etapy:
1. Określenie celów edukacji.
2. Dobór celów edukacji.
3. Planowanie form organizacyjnych, metod, środków dydaktycznych.
4. Wdrażanie przygotowanego programu.
5. Ocenę uzyskanych wyników.
Wybór formy organizacyjnej w pracy edukacyjnej zależy od treści edukacji, miejsca,
wieku, częstotliwości, liczby uczestników.
Praca indywidualna – forma pracy polegająca na wykonywaniu przez ucznia specjalnie dla
niego przygotowanych zadań, sformułowanych na podstawie rozpoznania stanu i sytuacji
w jakiej się znajduje.
Praca grupowa – forma pracy polegająca na wspólnym wykonywaniu zadań przez grupę
liczącą kilka osób. Podstawą doboru uczestników grupy może być cel i treść pracy – na
przykład zapobieganie cukrzycy, wiek uczestników, miejsce.

29
Praca zbiorowa – forma pracy polegająca na tym, że wszyscy uczestnicy zajęć pracując
indywidualnie wykonują tę samą czynność, na przykład słuchają wykładu, oglądają film,
analizują problem.
Metody stosowane w edukacji zdrowotnej są zawsze pochodną celów i zadań, jakie
stawia się w procesie wychowania. Ze względu na specyfikę tej edukacji do najczęściej
stosowanych powinny należeć:
1. Metoda organizacji środowiska – podejmowane są działania w odniesieniu do właściwej
organizacji życia codziennego i środowiska. Organizacja środowiska to przede
wszystkim dbałość o estetykę i funkcjonalność otoczenia, prawidłowe oświetlenie, zieleń
w pomieszczeniach, warunki sanitarnohigieniczne. Właściwa organizacja życia
codziennego akcentuje zwłaszcza wielość i różnorodność zajęć odbywających się
w różnych pozycjach, stosowanie technik relaksacyjnych.
2. Metoda przekazu wiedzy – dotycząca sposobów informowania, wyjaśniania i instruktażu.
3. Metoda pobudzania zachowań sprzyjających zdrowiu - z jednej strony stawia
wymagania z zakresu zachowań prozdrowotnych, takich jak czystość ciała, jego
hartowanie, profilaktyczne zabiegi zdrowotne, z drugiej inspiruje do podejmowania
działań zmierzających do dbałości o własne zdrowie.
4. Metoda utrwalania pożądanych zachowań i przyzwyczajeń zdrowotnych – powtarzanie
pewnych czynności oraz zachowań w określonych sytuacjach edukacyjnych.
5. Metody aktywizujące – drama, narracja, burza mózgów, techniki twórczego myślenia.
Celem indywidualnej edukacji jest przygotowanie podopiecznego do samoopieki
rozumianej jako samodzielne wykonywanie przez człowieka wszystkich czynności życia
codziennego, które przyczyniają się do utrzymania zdrowia, wzmacniają zdrowie oraz
podejmowanie decyzji dotyczących zdrowia i życia. Podstawą szacowania zdolności
i możliwości do samoopieki jest:
− wydolność wynikającą z etapu rozwoju fizycznego, psychicznego, intelektualnego,
− sytuacja społeczna,
− stan zdrowia w ujęciu całościowym,
− w odniesieniu do człowieka chorego stan w aspekcie rozpoznania lekarskiego.
1. Jakie znaczenie ma promocja zdrowia?
2. Jak konstruujemy programy promocji zdrowia??
3. Czym się charakteryzuje profilaktyka?
4. Jakie wyróżniamy fazy profilaktyki?
5. Jaki cel ma profilaktyka I fazy i II fazy?
6. Co to jest edukacja zdrowotna?
7. Jakie znasz metody edukacji zdrowotnej?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj scenariusz zajęć na temat profilaktyki próchnicy zębów dla uczniów szkoły
podstawowej.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zajęć profilaktycznych,

30
2) opracować scenariusz zawierający:
– cel główny,
– cele szczegółowe,
– przebieg zajęć.
3) przygotować pomoce dydaktyczne potrzebne do przeprowadzenia zajęć: plakaty, filmy,
ulotki,
4) przedstawić swoją pracę na forum klasy,
– karki papieru,
– wzory scenariuszy lekcji,
– literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj i przeprowadź metodą pogadanki zajęcia na temat szkodliwości palenia tytoniu.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym prowadzenia zajęć,
2) przygotować pytania dotyczące substancji szkodliwych zawartych w papierosach, chorób
spowodowanych przez palenie tytoniu,
3) uzupełnić odpowiedzi uczestników dodatkowymi informacjami,
4) zaplanować zajęcia, przeprowadzić je w grupie,
5) przedyskutować wyniki ćwiczenia.
– plakaty obrazujące szkodliwość palenia tytoniu,
– dane dotyczące substancji szkodliwych zawartych w tytoniu,
– wykaz chorób spowodowanych paleniem papierosów.
Ćwiczenie 3
Przeprowadź metodą dyskusji zajęcia na temat szkodliwości nadużywania alkoholu.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym szkodliwości nadużywania alkoholu,
2) wybrać lidera grupy, w której będziesz pracował,
3) pracując w grupie, poddać pod dyskusję: przyczyny alkoholizmu, zachowania alkoholika,
szkodliwość alkoholu dla zdrowia, społeczne skutki alkoholizmu,
4) zanotować na tablicy odpowiedzi liderów innych grup i wziąć udział w dyskusji.
– broszury i plakaty o przyczynach i skutkach alkoholizmu,
– tablica i kreda.

31
Ćwiczenie 4
Wykonaj plakat informujący o czynnikach ryzyka chorób układu krążenia.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym czynników ryzyka chorób układu krążenia,
2) wypisać wzorce zachowania sprzyjające powstawaniu chorób układu krążenia,
3) wybrać czynniki ryzyka jako najistotniejsze w zachorowaniach na te choroby,
4) zaproponować działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko zachorowania,
5) zaprezentować przygotowany plakat.
– broszury informacyjne na temat chorób układu krążenia,
– arkusze papieru,
– kolorowe markery, klej, papier kolorowy, nożyczki.
Ćwiczenie 5
Przedstaw i przedyskutuj w grupach:
− teorię potrzeb Maslowa i jej przydatność w pomaganiu/opiece,
− znaczenie profilaktyki w dbaniu o zdrowie,
− związek promocji zdrowia, profilaktyki i edukacji zdrowotnej.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym wylosowanego problemu do dyskusji,
2) scharakteryzować przydzielone zagadnienie,
3) włączyć się do dyskusji przy omawianiu pozostałych zagadnień przez inne grupy.
– poradnik dla ucznia,
– literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia,
– kartki papieru,
– przybory do pisania.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) opracować program promocji zdrowia dla danej grupy? ¨ ¨
2) opracować propozycje działań zaliczanych do profilaktyki I, II i III fazy? ¨ ¨
3) określić czynniki ryzyka w chorobach układu krążenia? ¨ ¨
4) przeprowadzić zajęcia na temat szkodliwości działania nikotyny
i alkoholu na organizm człowieka? ¨ ¨
5) wymienić metody edukacji zdrowotnej? ¨ ¨
6) wykazać związek pomiędzy profilaktyką, promocją i edukacją
zdrowotną? ¨ ¨
7) przeprowadzić zajęcia edukacyjne różnymi metodami? ¨ ¨

32
4.4. Polityka zdrowotna państwa
Termin polityka zdrowotna obejmuje całokształt działań podejmowanych przez państwo
i społeczeństwo w celu zapewnienia najlepszej ochrony zdrowia ludności. Politykę zdrowotną
można podzielić na:
− międzynarodową,
− krajową,
− regionalną,
− lokalną.
Międzynarodową Polityką Zdrowotną (MZP) zajmują się liczne organizacje
międzynarodowe, organizacje pozarządowe, Organizacja Narodów Zjednoczonych, która
ukierunkowuje MPZ, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowe Zgromadzenie Zdrowia -
uchwala zarządzanie obowiązujące wszystkie państwa członkowskie, określa standardy
i normy, przyjmuje i bada raporty i sprawozdania.
Polska jako kraj członkowski ŚOZ określiła własne założenia i cele polityki zdrowotnej.
Dokumentem rządowym, wyznaczającym politykę zdrowotną państwa, jest Narodowy
Program Zdrowia (NPZ), który powstał w odpowiedzi na europejską strategię ŚOZ pod
nazwą „Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku. Jego realizacja i kolejne nowelizacje
przypadały na okres przeobrażeń politycznych, gospodarczych i społecznych w kraju,
niosących w sobie wiele perspektyw i możliwości, ale również ryzyko zagrożeń zdrowotnych
dla społeczeństwa.
Obecna, czwarta już wersja Narodowego Programu Zdrowia na lata 2005-2015, powstała
w okresie po wdrożeniu wielu reform: administracyjnej, ochrony zdrowia, ubezpieczeń
społecznych, systemu edukacji, które w kolejnych latach podlegały kolejnym modyfikacjom.
Generalnie, koncepcja NPZ jest zgodna z merytorycznymi założeniami programu Unii
Europejskiej, dotyczącego monitorowania stanu zdrowia oraz nowej strategii zdrowia
publicznego zaproponowanej przez Komisję Europejską.
Narodowy Program Zdrowia, opracowany na początku XXI wieku, określa główne
kierunki polityki zdrowotnej państwa, co nadaje mu szczególną rangę w stosunku do innych
programów polityki zdrowotnej oraz stwarza szansę na bardziej skuteczną realizację jego
zadań. Podstawowym warunkiem osiągnięcia celu strategicznego i celów operacyjnych
Narodowego Programu Zdrowia jest włączenie się do jego realizacji wielu działów
administracji rządowej i funkcjonujących w ich ramach instytucji, organizacji
pozarządowych, a przede wszystkim samorządów i społeczności lokalnych. Rolą rządu jest
tworzenie warunków i wspomaganie tych działań. Tylko wspólnym wysiłkiem i przy ścisłym
współdziałaniu możemy poprawić stan zdrowia Polaków, a tym samym jakość ich życia. Jest
on ukierunkowany szczególnie na promocję zdrowia, na zmiany stylu życia, kształtowanie
środowiska sprzyjającemu zdrowiu oraz zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do
świadczeń zdrowotnych.
Zadania i cele Narodowego Programu Zdrowia
Cel strategiczny
Przyjęto jeden nadrzędny, długofalowy cel strategiczny "Poprawa zdrowia i związanej
z nim jakości życia ludności". Dla osiągnięcia tego celu wytyczono trzy główne kierunki:
− zmniejszanie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych,
− kształtowanie prozdrowotnego stylu życia,
− tworzenie środowiska życia, pracy i nauki sprzyjającego zdrowiu.
I. Cele ogólne
1. Zmniejszenie różnic terytorialnych i społecznych w stanie zdrowia.

33
2. Aktywizacja jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych na rzecz
zdrowia społeczeństwa.
II. Cele dotyczące czynników ryzyka i działania w zakresie promocji zdrowia
3. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności;
4. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenie
występowania otyłości;
5. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu;
6. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód
zdrowotnych spowodowanych alkoholem;
7. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód
zdrowotnych;
8. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy;
9. Poprawa stanu sanitarnego kraju;
10. Zmniejszenie liczby wypadków i ograniczenie ich skutków;
11. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym.
III. Cele dotyczące wybranych populacji
12. Poprawa opieki nad matką i dzieckiem;
13. Usprawnienie wczesnej diagnostyki zaburzeń zdrowotnych i czynnej opieki nad dziećmi
i młodzieżą;
14. Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych;
15. Tworzenie warunków dla aktywnego życia osób niepełnosprawnym;
IV. Cele dotyczące działania systemu ochrony zdrowia
16. Poprawa jakości i efektywności usług świadczonych w ochronie zdrowia;
17. Rozbudowanie kadr i infrastruktury dla potrzeb promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej;
18. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z chorobami
nowotworami, układu krążenia w tym udarami mózgowymi, chorobami układu
oddechowego oraz chorobami narządu ruchu;
19. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym.
Opierając się na ogólnych założeniach NPZ tworzone są Wojewódzkie Programy
Promocji Zdrowia. Powstają one na podstawie diagnozy demograficznej, epidemiologicznej
i społecznej danego województwa. Do współudziału w ich opracowaniu angażuje się
potencjalnych realizatorów. Zbierając dane do opracowania programów uwzględnia się:
1. Sytuację geograficzno-demograficzną województwa.
2. Główne problemy zdrowotne: umieralność, zachorowalność, chorobowość szpitalną,
choroby zawodowe, niepełnosprawność.
3. Główne zagrożenia dla zdrowia ludności: zachowania zagrażające zdrowiu, czynniki
społeczno-ekonomiczne, zagrożenia w środowisku fizycznym.
4. Bezpieczeństwo publiczne: ochrona przeciwpożarowa, wypadki drogowe i ich skutki,
przestępczość.
5. Zasoby służby zdrowia i zatrudnienie.
Na podstawie zebranych danych określa się cel strategiczny i cele operacyjne programu.
Wojewódzkie Programy Promocji Zdrowia są ofertą zadań dla samorządów, instytucji
i organizacji pozarządowych zarówno kreujących politykę zdrowia publicznego na poziomie
lokalnym, jak i kształtujących środowisko zdrowotne.
Wojewódzkie programy są podstawą do działań na rzecz zdrowia na szczeblach
samorządowych: miastach, powiatach, gminach. Bardziej ambitni mogą stworzyć programy –
odpowiednie do potrzeb, kompetencji oraz zasobów ludzkich i finansowych. Mający
skromniejszy potencjał mogą przygotować harmonogramy działań na poszczególne lata i je
realizować.

34
Struktura opieki zdrowotnej
Opiekę zdrowotną organizują organy administracji rządowej i samorządowej,
współpracując w tym zakresie na zasadzie partnerstwa z organizacjami społecznymi
i pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi
i prawnymi. Można więc wyróżnić trzy sektory tej opieki:
– sektor I – publiczny,
– sektor II – prywatny,
– sektor III – non-profit.
Sektory i poziomy pomocy społecznej krzyżują się.
W sektorze I administrację publiczną można podzielić na:
– rządową: centralna i terenowa (wojewódzka),
– samorządową: wojewódzka, powiatowa, gminna.
Sektor II prywatny to niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, prywatne przychodnie
i gabinety lekarskie.
Sektor III to organizacje pozarządowe, takie jak: stowarzyszenia, fundacje, związki,
działające na szczeblu krajowym, regionalnym, powiatowym i gminnym.
W Polsce system ochrony zdrowia po reformie, jest finansowany z podatków obywateli
(składka na ubezpieczenia zdrowotne, które rozdziela Narodowy Fundusz Zdrowia). Każdy
ubezpieczony znajduje się pod opieką lekarza rodzinnego (podstawowa opieka zdrowotna),
który, jeżeli zachodzi taka potrzeba, kieruje go do specjalistycznego lekarza.
1. Co rozumiemy pod pojęciem polityka zdrowotna?
2. Jakie są główne cele polityki zdrowotnej?
3. Jakie znasz międzynarodowe organizacje zajmujące się problematyką zdrowotną?
4. Jakie zadania spełnia Światowa Organizacja Zdrowia?
5. Co to jest Narodowy Program Zdrowia?
6. Jakie znasz cele i zadania Narodowego Programu Zdrowia?
7. Jakie sektory opieki zdrowotnej występują w strukturze opieki zdrowotnej w Polsce?
8. Na jakich szczeblach administracji one funkcjonują?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Po przeanalizowaniu Narodowego Programu Zdrowia z dnia 3.09.1996 r. wypisz:
– cele NPZ i zadania dla ich osiągnięcia,
– oczekiwane zmiany w stanie zdrowia ludności.
1) przeanalizować Narodowy Program Zdrowia,
2) opracować w grupie zagadnienie,
3) zaprezentować wyniki pracy,
4) wziąć udział w dyskusji.
− Narodowy Program Zdrowia z dn. 3.09.1996 r.,
− arkusze papieru,

35
Ćwiczenie 2
Przedstaw i przedyskutuj w grupach:
− ideę promocji zdrowia jako podstawę wprowadzania przemian w opiece nad zdrowiem,
− rolę Światowej Organizacji Zdrowia,
− strategie polityki zdrowotnej.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zagrożeń do dyskusji,
2) omówić wybrane zagadnienie na forum grupy,
3) przedyskutować jego znaczenie dla zdrowia ludności.
− literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia,
– komputer z dostępem do Internetu,
– kartki papieru,
– przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Zaprezentuj organizacje pozarządowe zajmujące się wspomaganiem działań
profilaktycznych i promocją zdrowia w swojej miejscowości lub jej okolicy. Zapoznaj się
z ich programem.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym organizacji pozarządowych
zajmujących się promocja zdrowia,
2) odwiedzić stowarzyszenia, fundacje i związki działające w Twojej miejscowości,
3) zapoznać się z pracą tych jednostek na rzecz profilaktyki i promocji zdrowia
4) wnioski spisać na jednym arkuszu.
– arkusz papieru,
– przybory do pisania,
– poradnik dla ucznia,
– literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać organizacje zajmujące się zdrowiem? ¨ ¨
2) zdefiniować politykę zdrowotną? ¨ ¨
3) określić założenia Narodowego Programu Zdrowia? ¨ ¨
4) określić zasady tworzenia programów promocji zdrowia? ¨ ¨
5) wskazać instytucje zajmujące się polityką zdrowotną? ¨ ¨
6) określić sektory, które działają w opiece nad zdrowiem? ¨ ¨

36
6. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących prowadzenia profilaktyki i promocji zdrowia.
5. Udziel odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz jedną prawidłową
odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Według Lalonda największy wpływ na zdrowie mają
a) czynniki genetyczne.
b) opieka zdrowotna.
c) style życia.
d) środowisko fizyczne.
2. Kartę Promocji Zdrowia opracowano na konferencji w
a) Ottawie.
b) Ałma-Acie.
c) Adelajdzie.
d) Sundvall.
3. Promocja zdrowia to
a) uświadamianie zagrożeń dla zdrowia.
b) podnoszenie poziomu wiedzy na temat zdrowia.
c) kształtowanie postaw zdrowotnych.
d) wszystkie powyższe zadania.
4. Polityką zdrowotną nazywamy
a) całokształt działań podejmowanych w celu najlepszej ochrony zdrowia ludności.
b) tworzenie programów informacyjnych.
c) określanie metod leczenia.
d) tworzenie programów edukacyjnych.
5. Styl życia można zdefiniować jako
a) zespół postaw, zachowań i ogólną filozofię życia.
b) sposób ubierania się.
c) sposób spędzania wolnego czasu.
d) środowisko, w którym człowiek żyje.

37
6. Na zdrowie człowieka wpływa środowisko
a) biologiczne.
b) społeczne.
c) fizykochemiczne.
d) wszystkie te środowiska.
7. Do metody redukcji stresu nie należą metody
a) środowiskowe.
b) fizjologiczne.
c) geograficzne.
d) umysłowe.
8. W hierarchii potrzeb według A. Maslowa u podstawy znajdują się potrzeby
a) samorealizacji.
b) bezpieczeństwa.
c) szacunku.
d) biologiczne.
9. Do narzędzi szacowania potrzeb zdrowotnych nie zaliczamy
a) ankiety.
b) wywiadu.
c) pomiaru.
d) szacowania.
10. Profilaktyka I fazy ma na celu
a) zapobieganie konsekwencjom choroby przez wczesne jej wykrycie.
b) kontrolowanie czynników ryzyka, mogących wywołać chorobę.
c) utrwalanie prawidłowych wzorców zachowań.
d) zahamowanie postępu choroby.
11. Edukacja zdrowotna ukierunkowana na zdrowie jako główny cel przyjmuje
a) zapobieganie określonym chorobom.
b) prewencję chorób, które mogą pojawić się w określonej populacji.
c) wiedzę o sposobach radzenia sobie w czasie choroby.
d) wiedzę o zdrowiu i wzmacnianiu zdrowia.
12. Pomiaru tętna dokonujemy najczęściej na tętnicy
a) promieniowej.
b) szyjnej.
c) udowej.
d) dowolnej.
13. Nadciśnienie u dorosłego człowieka to wartości ciśnienia tętniczego powyżej
a) 110/70.
b) 140/90.
c) 80/60.
d) 120/80.

38
14. Cechą oddechu jakiej nie bierzemy pod uwagę przy ocenie układu oddechowego jest
a) rytm.
b) długość.
c) szybkość.
d) zapach.
15. Eustres to stres
a) korzystny.
b) niekorzystny.
c) neutralny.
d) obojętny.
16. Dystres działa na organizm
a) korzystnie.
b) szkodliwie.
c) zdrowotnie.
d) neutralnie.
17. Neustres jest dla danej osoby
a) neutralny.
b) korzystny.
c) szkodliwy.
d) zdrowotny.
18. Zmierzony poziom stresu u podopiecznego wynosił 180 punktów. Ryzyko wystąpienia
choroby to
a) 10%.
b) 33%.
c) 50%.
d) 88%.
19. Do technik umysłowych redukcji stresu należą
a) kontrolowanie oddechu, relaksacja mięśniowa.
b) medytacja, relaksacja wyobrażeniowa.
c) redukcja wagi wydarzenia, medytacja.
d) redukcja niepewności, autohipnoza.
20. Narodowy Program Zdrowia zawiera
a) główne kierunki polityki zdrowotnej państwa.
b) programy edukacji zdrowotnej.
c) programy profilaktyczne.
d) programy promocji zdrowia.

39
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ............................................................................................................................
Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia
Zakreśl poprawną odpowiedź
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

40
6. LITERATURA
1. Boenish E., Haney C.M.: Twój stress. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk 2002
2. Karski J. B.: Promocja zdrowia. Oficyna Poligraficzna MBG, Warszawa 1992
3. Korczak C.:(red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
4. Odleżyny, zapobieganie i leczenie – praca zbiorowa. Naczelna Rada Pielęgniarek
i Położnych. Warszawa 2001
5. Pike S., Forster D.: Promocja zdrowia dla wszystkich. Lublin 1998
6. Praca zbiorowa pod red. Ślusarskiej B., Zarzyckiej D., Zahradniczek K.: Podstawy
pielęgniarstwa. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004
7. Praca zbiorowa pod red. Zahradniczek K.: Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2004
8. Praca zbiorowa do red. Kulik T. B. i Latalskiego M.: Zdrowie publiczne. Wydawnictwo
Czelej, Lublin 2002
9. Praca zbiorowa pod red. Kulik T. B. i I. Wrońskiej I.: Zdrowie w medycynie i naukach
społecznych. KUL, Oficyna Wydawnicza W Stalowej Woli, 2000
10. Praca zbiorowa pod redakcją Gwiazdkowskiego A.: Zachowania zdrowotne. Instytut
Medycyny Pracy, Łódź 1990
11. www.mpps.gov.pl
Czasopisma:
− Remedium
− Zdrowa żywność, zdrowe żywienie,
− Zdrowie

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.04_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (17)

Viewers also liked

Viewers also liked (17)

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.04_u

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.04_u (20)

More from Mateusz Krumpolc

More from Mateusz Krumpolc (6)

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.04_u