9. AZwH«$‘{UH$m
A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$.
१. ााणयाांचा जीवन म
२. सजीवाांचे परसपराांशी नाते
३. साठवणपाणयाची
४. िापणयाचे पाणी
५. घरोघरीपाणी
६. अ ाातीलिावववधता
७. आहाराचीपौ कता
८. मोलाचाे अ
९. हवा
१०. वस
११. पाह तरी शरीराचया आत
१२. छोटे आजार, घरगुती उपचार
१३. िादशा व नकाशा
१४. नकाशा िआण खुणा
१५. माझा िाजलहा माझे राजय
१६. िादवस व रा
१७. माझीजडणघडण
१८. कु ट ाांब िआण शेजारात होत असलेले बदल
१९. माझीआनांददायी शाळा
२०. माझी जबाबदारी िआण सांवेदनशीलता
२१. समूहजीवनासाठी वयवसथापन
२२. वाहतूक व सांदेशवहन
२३. नैससगरक आपतती
२४. आपण वपरसर धोकयात आणत आहोत का ?
१
७
१६
२०
२८
३६
४२
५०
५७
६१
६७
७६
८१
८६
९२
१०१
१०५
११०
११५
१२०
१२७
१३२
१३९
१४६
10. (1)
साांगा पाह
साांगा पाह
कु याची िाप ाे िआण तयाांची आई पहा. तयाांचयात सामय िादसते क
फु लपाखर िआण अां ाातून बाहेर पडलेली फु लपाखराची अळी पहा. तयाांचयात सामय िादसते का?
कोबडी अांडी घालते. तया अां ाााांतून िाप ाे बाहेर पडतात.
माांजरीची िाप ाे अां ाााांतून बाहेर पडतात का ?
शेळीचे करड िआण पूणर वाढ झालेली शेळी याांचया
रपाांत फारसा फरक नसतो. माांजरीची िापाे िआण मोठे
माांजर याांचयातही फारसा फरक नसतो. िापाू आईचया
पोटात वाढते. आईचया पोटातून जनम घेते. हे ााणी
अांडी घालत नाहीत.
पण काही ााणी अांडी घालतात.
१. ााणयाांचा जीवन म
ााणयाांची वाढ
11. (2)
मुांगया, फु लपाखरे, मासे, बेडक, साप हे सवर ााणी अांडी घालतात. या ााणयाांची अांडी सहसा
आपलया पाहणयात येत नाहीत. काही अगदी िाचांटकलया ााणयाांची अांडी खूप लहान असतात. ती तर
आपलयाला सहजासहजी िादसणारही नाहीत. महणून हे ााणी अांडी घालतात हे आपलया लकात येत नाही.
पण कोबडी अांडी घालते हे आपलयाला न ाी मािाहती असते.
कोबडीची अांडी सहज िादसू शकतील इतपत मोठी असतात.
िाप ाे थोडी मोठी होईपयरत कोबडी तयाांची काळजी घेते.
जरा डोके चालवा
कोबडी िआण कोबडीचे िाप ाू याांचयात कोणकोणतया बाबतीत सारखेपणा आहे ?
जेवहा कोबडी अांडी उबवत असते, तेवहा ती अां ाााांचया काळजीपोटी आ मक बनते. अां ाााांचया
जवळ कोणी गेले, तर ती तयाचया अांगावर धावून जाते.
कोबडी अांडी घालते. अां ाााांमधये िाप ाााांची वाढ होणयासाठी
उबेची गरज असते. तयासाठी अांडी घातलयानाांतर कोबडी
अां ाााांवर बसून राहते व अांडी उबवते. अां ाााांमधील िाप ाे
हळ हळ वाढ लागतात.
वाढ पूणर झाली, की िाप ाू अां ााचे कवच फोड न बाहेर पडते.
नवा शबद िाशका !
अांडी उबवणाे - अां ाााांना ऊब
देणयासाठी कोबडीनाे अां ाााांवर बसून
राहणयाला अांडी उबवणे महणतात.
कोबडीचया िाप ाााांचा अां ाााांतून जनम
माहीत आहे का तुमहाांला
12. (3)
रपाांतरण
फु लपाखराांमधील रपाांतरण
शेळीचे करड िआण शेळी याांचयात सारखाेपणा आहे. कोबडीचे िापाू िआण कोबडी याांचयाांतही
सारखेपणा आहे; पण फु लपाखराची अळी िआण फु लपाखर याांचयाांत मा खूपच फरक आहेत.
िाप ाू िआण पूणर वाढ झालेला ााणी यााांचया रपााांत लकात घेणयाजोगी तफावत असणे, याला
रपाांतरण महणतात.
सुांदर आकाराांची िआण िानररनरा ाा रांगाांची फु लपाखरे
आपलया वपरसराचाच एक िाहससा आहेत. फु लपाखराांचे
जीवन वनसपतीचया साांिानधयात जाते.
फु लपाखराांची वाढ होताना तयामधयाे अांडे, अळी, कोश
िआण ाौढ या चार अवसथा असतात. तया
अवसथेला आपण फु लपाखर महणतो.
ाांतलया ाौढ
िाबब ाा कडवा या नावाचे फाुलपाखर आपलयाकडाे खाूप मो ाा माणावर आढळताे. तयाचया
उदाहरणावरन फु लपाखराांची वाढ कशी होते, हे आपण पाह.
नवा शबद िाशका
कात - शरीराची वाढ होताना अपुरे पडणारे शरीरावरचे आवरण.
वपहलया दोन ताे अडीच िादवसााांत िाबब ाा कडवयाचा सुरवांट इतका वाढतो, की तयाची कात
तयाला पुरत नाही. पण जुनया कातीचया आत, वाढ झालाेलया शरीरावर नवीन कात येते. ती ढगळ
िाबब ाा कडवयाची मादी रईचया पानावर अांडी
घालते. अां ाामधून सहा ताे आठ िादवसाांनी अळी बाहेर
पडते. फु लपाखराचया अळीला सुरवांट महणतात.
फु लपाखराचा सुरवांट अां ाातून बाहाेर पडतो, तेवहा भुके ने
चांड वखवखलेला असतो. जया पानावर अां ाातून तो बाहेर
पडतो, तेच पान कु रतड न खायला तो सुरवात करतो. तयाचा
खाणयाचा वेग फार मोठा असतो. तयामुळे तयाची वाढ खूप
झपा ााने होते.
13. (4)
तयेक कारचया फु लपाखराची मादी कोणतया कारचया वनसपतीचया पाना
हे ठरलेले असते.
ाांवर अाांडी घालणार
िानररनरा ाा कारचया फु लपाखराांमधये अां ाामधून सुरवांट बाह
असतो.
ाेर येणयाचा काळ कमी-जासत
सुरवांटाांमधये खूप िावववधता असते. िानररनरा ाा कारचाे सुरवांट िानररनरा ाा रांगाांचे असतात.
तयाांचे शरीर लाांबुळके असते. अनेक सुरवांटाांचया अांगावर के सासारखे तांतू असतात.
असते. आता जुनया कातीतून सुरवांट बाहेर पडतो. तयाला सुरवांटाचे कात टाकणे महणतात.
पुनहा तो वेगाने पान कु रतड न खायला सुरवात करतो. प
ते अडीच िादवसाांनी तो परत कात टाकतो.
ाुनहा तयाची झपा ाान
ाे वाढ होते. दोन
अशा रीतीने तो चार वेळा कात टाकतो. िाबब ाा कडवा कारचाे फाुलपाखर सुरवांट अवसथेत
दहा ते बारा िादवस असते.
पाचवया वेळी वाढ पूणर झाली, की सुरवांट आपलया खालचया ओठातून
एक कारचा रेशमासारखा लााांबलचक धागा काढतो. सवतःभोवती तो
धागा लपेट न घेत घेत छोटेसे आवरण तयार करतो. तया आवरणाला कोश
महणतात. वाढीचया या अवसथेला कोशावसथा महणतात.
कोशावसथा
कोशातून फु लपाखर बाहेर येताना
िाबब ाा कडवा फु लपाखर
कोशाचया आत िाबब ाा कडवा
अकरा िाकां वा बारा िादवस असतो. या अवसथेत
तो काहीही खात नाही. पण तयाने सवतःभोवती
िानमारण के लेलया आवरणाचया आत तयाचया
शरीरात मह वाचे बदल घडन येत असतात.
पायाांची लाांबी वाढते. आकषरक पांख िानमारण
होतात. हे तयाांपैकी काही बदल आहेत
माहीत आहे का तुमहाांला
आवरणाचया आत िाबब ाा कडवयाची
वाढ पूणर होते. नांतर ाौढ अवसथेतले फ ाुलपाखर
कोशाचया आवरणातून बाहेर येते. सवर
फु लपाखराांची वाढ याच पद्धतीने होते.
14. (5)
आपण काय िाशकलो
कोबडीचया अां ाामधये िाप ााची वाढ होणयासाठी कोबडी अ
िाप ाू कवच फोड न बाहेर येते.
ाांडी उबवते. पूणर वाढ झालेले
फाुलपाखराांचया वाढीचया अांडी, अळी, कोश िआण ाौढ या चार अवसथा असतात.
िाबब ाा कडवा या नावाचे फाुलपाखर रईचया पानावर अांडे घालते. अां ाामधून अळी बाहेर
पडते. िातला सुरवांट महणतात.
वाढपूणर झालयानांतर सुरवांट सवतःभोवती एक आवरण तयार करतो. तयाला कोश महणतात.
कोशाताून पूणर वाढ झालेले फु लपाखर बाह
आकषरक पांख असतात.
ाेर पडते. तया वाेळी तयाला सहा लााांब पाय असतात.
हे नेहमी लकात ठेवा
फु लपाखरे आपलया वपरसराचाच एक भाग आहेत. गांमत महणून फु लपाखरे पकडणे,
तयाांना दोरीने बाांधून ठेवणे चुकीचे आहे.
िानररनराळी फु लपाखरे
माहीत आहे का तुमहाांला
सवचछिानवडलेले धानय आपण डबयात भरन ठेवतो, तरीही काही िादवसा
काढले तर तयात िाकडे झालेले िादसतात.
ाांनी डबयाचे झाकण
धानयाचया गोदामात, वाणयाचया दकानात, आपलया घरी अशा कोठलयाही िाठकाणी कीटक
असू शकतात. कीटकाचया मादीने या धानयात अाांडी घातली तरी ती आपलयाला िादसाू शकत नाहीत.
कारण ती आकारानी खूप लहान असतात. धानय साठवलेलया डबयातील हवा िआण ऊब तया
अां ाााांचया वाढीस पुरेशी असते.
महणूनच डबयात तयााांची वाढ होत राहते. तयााांचयाही अाांडी, सुरवांट, कोश, ाौढ अशा अवसथा
असतात. आपण डबा उघडतो तेवहा धानयात कीटक जया अवसथ
आपलयाला पहायला िामळतात.
ाेत असतात, तया अवसथेत
15. (6)
सवाधयाय
(अ) जराडोके चालवा.
(१)कोबडीचयाअां ाातून िाप ाू बाहेर पडायला २० ते २२ िादवस लागतात.
पकयाांचया अां ाााांतून िाप ाे बाहेर पडायला िाततके च िादवस लागत असतील का ?
इतर
(२) गवतात िाभररभरणारा चतुर तुमही न ाीच पािाहला असेल. अांडे, सुरवांट, कोश
िआण ाौढ या चार अवसथाांपैकी ही कोणती अवसथा आहे ?
(३)पालेभाजी िानवडायला घेतली, की काही पानाांना वेगवेग ाा आकाराची भोके पडलेलीिादसतात.
काहीपानाांचया कडा कु रतडलेलया िादसतात. तयाचे कारण काय असेल ?
(४) पाव ााचया िाकां वा मटारचया शेगा िानवडायला घेतलया, की कधीकधी तयात िाहरवे छोटे सजीव
आढळतातफु लपाखराचया वाढीतील चार अवसथाांपैकी ती कोणती अवसथा असते.
(आ) थोडकयात उततरे िालहा.
(१)कोबडीलाअांडी का उबवावी लागतात ?
अांडी उबवणयाचया काळात कोबडी आ मक का होते ?(२)
(३)फु लपाखराचया वाढीचया चार अवसथा कोणतया ?
(४) कोश या अवसथेत िाबब ाा कडवा या फु लपाखराचया शरीरात कोणकोणते बदल होतात ?
(इ) चूक की बरोबर ते साांगा.
(१)शेळीचे िाप ाू अां ाातून बाहेर येते.
(२)
(३)
मुांगयाांची अांडी खूप छोटी असलयाने ती सहजासहजी िादसत नाहीत.
अां ाााांतून फु लपाखराांचे सुरवांट बाहेर पडतात तेवहा तयाांना फारशी भूक नसते.
(ई) गाळलेले शबद भरा.
(१)फु लपाखराची मादी वनसपतीचया पानावर..................... घालते.
(२)फु लपाखराांचया.....................सुरवांट महणतात.
िाबब ाा कडवा या फु लपाखराचे िाच काढा िआण रांगवा.
इतर फु लपाखराांची रांगीत िाच ाे जमा करा िआण वहीत िाचकटवा.
***
उप म
16. (7)
पुढील कोडे तुमही न ाी सोडवू शकाल.
ऐन द पारी िामळे सावली ।
ताेथे थोडा थाांब ।।
झाड जुने, खोड मोठे ।
दाढी तयाची लाांब ।।
या को ााचे उततर अगदी सोपे आहे.
कोडे तुमहाांला सुटले का ?
सावलीसाठी कोणते झाड या माणसाांना उपयोगी पडले ?
अ , पाणी िआण हवा या गरजा तर सवरच सजीवााांचया आहाेत. वपरसराताूनच या गरजा पूणर
होतात. पण तयेक कारचया सजीवाांचया गरजाांमधये फरक असतो. उांदीर िादवसभरात जेवढे पाणी
िापतो, तेव ाा पाणयाने हततीची एका वेळची तहानही भागणार नाही.
वपरसरातलया अनेक वनसपती िानररनरा ाा कारणााांसाठी आपलया उपयोगी पडतात. पुढे काही
वनसपतीची नावे िादली आहेत. तयाांची पाने आपण कशासाठी वापरतो ?
(१) नागवेल (२) पळस (३) मेथी (४) अड ळसा (५) कढीिालांब
सजीवाांचया गरजा वपरसरातून पूणर होतात
अ , पाणी, हवा, वस िआण िानवारा अशा आपलया अन
वपरसरातूनच पूणर होतात.
ाेक गरजा असतात. आपलया या गरजा
२. सजीवाांचे परसपराांशी नाते
साांगा पाह
17. (8)
फु लाांमधलया गोड मकरांदावर फु लपाखरे आपली भाूक भागवतात, तसे बाेडकाला जमेल का ?
शेळी झाडाचा पाला खाते, महणून वाघ खाईल का ? मासे पाणयात शवसन कर शकतात. पण
कबुतर तसे कर शके ल का ? पाणकणीस पाणयात वाढत
वाढतील का ?
ाे, महणून िालांबू िआण वाांगे पाणयात
िाहांगाचया दोन िारकामया डबया घया. तयााांना १ िआण २
असे माांक ाा. तया पाऊण भरतील इतकी माती
तयाांत टाका. िाबया पेरणयासाठी पाणी घाल
पुरेशी ओली करा.
ाून माती
मोडआलेलया मटकीचया दोन-दोन िाबया तया दोनही
डबयाांमधये पेरा.
माांक १ चया डबीला रोज फ एकदा दोन चमचे
पाणी ाा. माांक २ चया डबीला रोज चार वेळा
चार चमचे पाणी ाा. असे सहा िादवस करा.
ताुमहाांला काय आढळ न येईल ?
माांक १ चया डबीतील रोपे नीट वाढली. पण माांक
२ चया डबीतील रोपे कु जायला सुरवात झाली.
यावरन काय उलगडते ?
जया वनसपती पाणवनसपती नाहीत, तया पाणथळ
जागी जगू शकत नाहीत. गरजेपेका जासत पाणी
िामळाले तर तया कु जतात.
तयेक कारचया सजीवाचया गरजा िाजथे पूणर होतील, िातथेच ते सजीव आढळतात.
पाणी सोड न िजमनीवर राहायला जायचे, असे माशाांनी ठरवले. ते तयाांना जमेल का ?
(१)
(२)
साांगा पाह
थोडी गांमत
करन पहा
18. (9)
वाघाचेच पहा ना ! वाघाचया अांगावर पाे असतात. सावजासाठी वाघ गवतात दबा धरन लपून
बसतो. पण अांगावरचया पटाांमुळे सावजाला वाघाचा पतता लागत नाही. िाशवाय गवताळ देशात
हरणे, नीलगाई, गवे असे ााणी असतात. भूक लागली की ते खाऊन वाघ आपलाे पोट भर शकतो.
उनहा ाात सु ाा आटणार नाही असा पाणवठा जवळपास असावा लागतो. या दाेशात डोगरही
असावे लागतात. महणजे िानवारयासाठी वाघाला गुहा िामळ शकते.
या सारया गो ाी िाजथे असतील िातथेच वाघोबाचे वासतवय असते.
वाघ कु ठे राहतो ?
राेशीम माणसाला कोठ न िामळते ? झाडाांचा उपयोग माकडाांना कसा होतो ?
झाडाांचा उपयोग पकयाांना कसा होतो ? वाळवीने झाड पोखरले तर काय होते ?
आपलया काही गरजा पूणर वहावयात महणून माणूस िावववध ााणी पाळतो. पाळलाेलया ााणयाांवर
अपार माया करतो. पाळलेलया ााणयाांची तो नीट काळजी घेतो. तयाांना खािऊपऊ घालतो. ााणी
आजारी पडले तर तयाांचयावर उपचार करतो.
साांगा पाह
19. (10)
पाळीव ााणयाांची िाव ाादेखील माणसाचया उपयोगी पडते.
गाईमहशीचयाशेणापासून गोवरया थापतात. गोवरया जवलनशील पदाथ
अनेक िाठकाणी गोवरया इांधन महणून वापरतात.
र आहे. ाामीण भागात
जनावराांचया िाव ाेपासून गोबरग
वापरतात.
ास नावाचा जवलनशील वायाू तयार करतात. तोही इाांधन महणून
गाईमहशीचया शेणापासून शेणखत, तर शे ाा िआण म
िामळते. शेतकरी ते शेतीसाठी वापरतात.
ाे ाा यााांचया ले ाााांपासून लेडीखत
ााणी आमचे दोसत
या ााणयाांकड नही माणसाला अनेक गो ाी िामळतात. द धद भते, माांस, अांडी असाे अ पदाथर
तयाला िामळतात. काही ााणी तयाला ओझी वाहणयासाठी िआण गा ाा ओढणयासाठी उपयोगी
पडतात. शेतीसाठी क ााची कामे करणयासाठीही तो पाळीव ााणयााांची मदत घेतो. कु ाा घराची राखण
करतो. मे ाााांपासून माणसाला लोकर िामळते. पाळलेले ााणीही माणसाांना जीव लावतात.
माहीत आहे का तुमहाांला
20. (11)
माणसाला जशी ााणयाांची गरज असताे, तशी वनसपतीची सु ाा असताे. अ धानय, भाजीपाला,
फळफळावळ या गो ाी माणसाला वनसपतीकड नच िामळतात. माणसाला फु लाांची सु ाा खूप आवड
असते. िानररनरा ाा कारणाांसाठी आपण फु ले वापरतो. फु ले आपलयाला वनसपतीपास
सुती कप ाााांसाठी लागणारा कापूसही वनसपतीपासून िामळतो.
ाूनच िामळतात.
आपलया गरजा पूणर करणारया वनसपतीची आपण प तशीर लागवड करतो. िाबया पाेरतो. तयाांना
वयव सथत पाणी िामळेल याची खबरदारी घेतो. जररी माणे खते द ाेतो. कीड लागू नये महणून कीटकनाशके
फवारतो.
वनसपतीदेखील आपलयाला भरभरन देतात. आपलया गरजा पूणर करतात.
वपरसरातलया इतर सजीवाांनाही अ वपरसराताूनच िामळते. भूक लागली तर सरडाे िाकडाे खातात.
काही कारचे साप उांदीर िआण बेड क खातात. वाघ हरणाांना खातो. शे ाा-मे ाा झाडपाला
खातात. गाई-महशी गवत खातात. महणजे सवर सजीवाांना तयाांचे अ वपरसरातूनच िामळते.
नवीन शबद िाशका
वृकवासी : (वृक=झाड, वासी=राहणारा) जीवनातला जासतीत जासत व
ााणी; झाडावर राहणारे ााणी.
ाेळ झाडााांवर घालवणारे
माकडे िआण खारी असे ााणी झाडावरच माु ाामाला असतात. तयााांना तयाचाे काही फायदेही
िामळतात. उांचावर असलयाने श ाूपासून आपला बचाव करणे तयाांना सोपे जाते. िाशवाय फळे खाऊन
ते आपले पोटही भरतात. तयाांना वृकवासी ााणी महणतात.
जया झाडाांचया आधाराने ताे जगतात, तया झाडााांना नकळत ते मदतही करतात. वृकवासी ााणी
इकडे िातकडे िाफरताना तयााांचया िावषठेतून फळाांचया िाबया
वपरसरात सगळीकडे पसरतात. तयामुळे नवीन िाठकाणी
झाडे उगवायला मदत िामळते.काही कारचया पकयाांनाही
झाडाांचा उपयोग घरटी बाांधणयासाठी होतो.
वृकवासी ााणी
21. (12)
मािाहती िामळवा.
(१) आांबयाचया झाडाला फु लोरा येतो, तयाला काय महणतात ?
वषारकाठी कोणतया समहनयात आांबयाला फु लोरा येतो ?
(२) वडाचया झाडाला वषरभर पाने असतात का ?
(३) पावसा ाात सगळीकडे िादसणारे बेड क उनहा ाात का िादसत नाहीत ?
(४) जाांभळाांचा हांगाम कोणतया समहनयात येतो ?
आपलयाकडे उनहाळा, पावसाळा िआण िाहवाळा हाे ॠतू आहेत.
उनहा ाात आपलयाला खूप उकडते. तया वेळी आपण स
वापरतो. भरपूर पाणीही िापतो.
ाुती कपडे
महशीचया पाठीवर बगळा बसतो.
गवताळ जागेत महैस चरत असते. तया वाेळी हमखास िातचया
पाठीवर एखादा बगळा येऊन बसतो. तयाचे कारण काय असेल ?
िानररनरा ाा कारचे कीटक हेच एका कारचया बग ााचाे
अ असते. गवतामधये खूप कीटक राहतात. गवतामुळे बग ााला
ते नीट िादसत नाहीत. तयामुळे बगळा तयाांना पकड शकत नाही.
तयाच गवतात महैस चरायला येते. चरता चरता पुढे जाणयासाठी ती पाय पुढे टाकते. िातचा
पाय िाजथे पडतो तयाचया आसपासचे कीटक घाबरन उडतात. तेव ाात महशीचया पाठीवरचा
बगळा तयाांना िाशताफीने पकडतो िआण मटकावून टाकतो.
छान आहे ना युकती ?
पावसा ाात बाहेर जाताना अांग
िाभजू नयाे, महणून छ ाी िाकां वा इरल
वापरतो. काहीजण रेनकोट वापरतात.
ाे
माहीत आहे का तुमहाांला
ॠतुमाना माणे सजीवाांमधये होणारे बदल
िाहवा ाात थांडी वाजू नये महणून
उबेचे कपडे वापरतो.
22. (13)
माणसावर जसा िातनही ॠताूाांचा वपरणाम होतो, तसा तो इतर
सजीवाांवरही होतो. सजीवसृ ाीत ॠतुमाना माणे होणारे बदल
दरवषी आपलयाला िादसतात.
िाहवा ााचे वणरन पानगळीचा ॠतू असेही
करतात कारण िाहवा ाात अन
गळ न पडतात.
ाेक झाडााांची पानाे
जया ााणयााांचया अाांगावर काेस असतात,
तयाांपैकी अनेक ााणयाांचया अांगावरचे काेस दाट
होतात. तयामुळे तयाांचे थांडीपासून आपोआप रकण होते. मे ाा,
काही कारचया शाे ाा िआण काही कारचाे ससाे याांचयामधये तर
ही वाढ डो ाााांत भरेल इतकी असते. िाहवाळा स
आांबयाला फु लोरा येऊ लागतो. तयाला आांबयाचा मोहर महणतात.
ाुर असतानाच
नवा शबद िाशका
पालवी - झाडाांना येणारी नवीन कोवळी
पाने. ती ताांबूस रांगाची असतात. ती वाढ न
मोठी होत असताना तयाांचा रांग बदलून ती
िाहरवी होतात.
फे ाुवारी समहना सांपत आला, की थांडीचा कडाका कमी होऊ लागतो. माचर समहना सुर झाला
की उषणता जाणवू लागते. िाहवाळा सांपून उनहाळा सुर होतो. याच सुमाराला अनाेक झाडाांना पालवी
फु टते. रानावनाांत सगळीकडे ताांबूस रांगाची नाजूक, कोवळी पाने िादसू लागतात. कोकीळ पकयाचा
मांजुळ आवाजही काही िाठकाणी ऐकू येतो.
उनहा ाात बाजारामधयाे आांबे िआण ककलांगडे भरपूर येतात.
या फळाांचा तो हांगामच असतो. आाांबयाची झाडाे महारा ाात
सगळीकडे असली, तरी कोकण आांबयासाठी नावाजलाे जाते.
उनहा ाामधये कोकणात आांबयाचया जोडीने काजूचाही हांगाम
असतो. डोगरउतारावर सगळीकड
िापवळी बोडे लागलेली असतात.
ाे काजूचया झुडपाांना लाल-
आांबयाचा मोहर
23. (14)
गवताचया िआण इतर काही पावसाळी वनसपतीचया िाबया
सवर िावखुरलेलया असतात. पाऊस पड लागताच तयााांना अांकु र
फु टतात. गवत िआण द सरया काही वनसपती वाढ लागतात.
आजूबाजूला सगळीकडे िाहरवाई डो ाााांना गारवा देते. कधी
एखा ाा सांधयाकाळी स रांगी इां धनुषय नजरेला पडते.
सगळीकडे पाणी झाले की बेड क िादसाू लागतात. कधी कधी
तयाांचे एका सुरात डराव डराव करणे कानी पडते.
पावसाळा हा मानवाचया द ाीने शेतीचा मोसम. शेतकरी मो ाा क ााने धानय िापकवतात.
पावसाळा सांपला की पुनहा थांडीचा मोसम येतो. थांडीचा कडाका वाढतो. तयाचा बेडकाांना ाास
होतो. ते िजमनीत खोलवर जाऊन झोप घेतात. ही तयाांची झोप सात-आठ समहने चालते.
आपलया िआण इतर सवर सजीवाांचया गरजा वपरसरात
गरजा िानररनरा ाा असतात.
ाून पूणर होतात. तयाेक कारचया सजीवाचया
माकडे िआण खारी हे वृकवासी ााणी आहेत. तयााांना झाडाांमुळे आधार व अ िामळते. तयाांचया
िावषठेतून िाबया सवर पसरतात. तयामुळे नवीन िाठकाणी झाड
बाांधणयासाठी झाडाांचा उपयोग होतो.
ाे उगवतात. काही पकयााांना घरटी
तयेक कारचया सजीवाांचया गरजा िाजथे पूणर होतात, िातथेच ते सजीव आढळतात. वाघाचया
गरजा गवताळ देशात पूणर होतात, महणून वाघ गवताळ देशात आढळतो. तर जी वनसपती
पाणवनसपती नाही, ती पाणथळ जागी तग धरत नाही.
ॠतुमानातलया बदलााांचा वपरणाम सजीवााांवर होत असतो. िाहवा ाात झाडााांची पानाे गळतात
तर के स असणारया ााणयाांचया अांगावरचे के स दाट होतात. उनहा ााचया सुरवातीस झाडाांना
पालवी फु टते. पावसा ाात सवर िाहरवाई िादसत
कषटाने धानय िापकवतात.
ाे. बेड क िादसाू लागतात. शेतकरी मो ाा
जून समहनयात आभाळात सगळीकडे काळाे ढग
हजेरी लावू लागतात. पावसा ााची चाहल लागते.
तोपयरत बाजारात फणस, करवांदे िआण जाांभळे
आलेली असतात.
आपण काय िाशकलो
24. (15)
ॠतुच ाा माणे वपरसरात बदल होतात तया बदलाांशी सजीवाांना जुळवून घयावे लागते.
सवाधयाय
(अ) काय करावाे बरे ?
हे नेहमी लकात ठेवा
ॠ
इयतता चौथीतील गुर ाीतकौर या मुलीला ऐन उनहा ाात भर द पारी खो-खोचा सामना खेळायला जायचे
आहे. िातला उनहाचा ाास होऊ नये यासाठी योगय तया सूचना ाायचया आहेत.
(अाा) िावचार करा.
१. शेतात पीक उभे आहे. अशा वेळी दोन-तीन िादवस जोराचा पाऊस पडला तर शेतात पाणी साचून
राहते. पीक सड न जाते. तयाचे कारण काय असेल ?
२. एखा ाा वषी पाऊस कमी पडतो, तया वषी शेते का िापकत नाहीत ?
३. धामण हा एक सापाचा कार आहे. तो शेताचया आसपास का राहात असेल ?
४. बफर असणारया देशात अांगावर के स असणारे ााणी राहात असतील, तर तयाांचया अांगावर के स दाट
असतील की िावरळ ? तयाचे कारण काय असेल ?
(इ) मािाहती िामळवा.
१. महाराषट ाात पुढील िाठकाणे कोणतया फळाांसाठी िास आहेत ?
(क)नागपूर (ख) घोलवड (ग) सासवड (घ) देवगड (च) जळगाव
२. याफळाांची झाडे तया िाववशषट गावााांचया वपरसरातच का वाढत असतील ? ही मािाहती िामळवा िआण
िालहन काढा. महाराषट ााचया नकाशात ही गावे दाखवा. वगारतील इतराांना ही मािाहती साांगा.
(ई) खालील शनाांची उततरे ाा.
१. वनसपतीचा आपणाांस कोणकोणता उपयोग होतो ?
२.
३.
वृकवासी ााणी कोणाला महणतात ?
माचर समहना सुर झाला, की झाडाांमधये काय बदल होतो ?
(उ) िारकामया जागी योगय शबद भरा.
१. .......... सांपला की पुनहा थांडीचा मोसम येतो.
२. आपलया काही ........... पूणर वहावयात, महणून माणूस िावववध ााणी पाळतो.
३. वनसपतीना कीड लागू नये महणून आपण ............ फवारतो.
४. िाहवा ााचे वणरन ............. ॠतू असेही करतात.
ॠतुमाना माणे वपरसरातील सजीवाांमधये कोणते बदल िादसतात याचे िानरीकण करा. नोदी ठेवा.
25. (16)
(१) िावहीर
पावसाचे काही पाणी िजमनीत मुरते. ते िामळवणयासाठी
िावहीर खणली जाते.
१. अांगणात दगड व मातीची छोटी टेकडी
तयार करा. या टेकडीवर झारीने पाणी ओता.
जणूकाही या टेकडीवर पाऊस पडत
आहे. पाणी टेकडीवरन कसे वाहते,
तयाचे खालील मुद्ाााांचया आधारे
िानरीकण करा.
पाणी कोठ न कोठे वाहते ?
जासत उतारावर पाणी कसे वाहते ?
कमी उतारावर पाणी कसे वाहते ?
दगडाांमुळे अडथळा येतो तेथे काय
होते ?
कोणतया भागात तळी तयार होतात ?
पाणी वाहणयाची िादशा कधी बदलते ?
ताुमचया असे लकात याेईल, की पावसापासाून िामळणारे काही पाणी िजमनीवरन वाहन जाताे. काही
पाणी िजमनीमधये मुरते. आपलयाला िामळणारे सवर पाणी पावसापासून िामळते. पावसाळा तीन त
समहने असतो. आपलयासह सवर सजीव वषरभर हे पाणी वापरतात.
ाे चार
पाणीसाठवून ठेवले नाही तर आपलयाला पुरेसे पाणी िामळणार नाही, महणून पाणी साठवावाे लागते.
धती आपण पाह.पाणयाचा वापर काटकसरीने करावा लागतो. पाणी साठवणयाचया नावीनयपूणर पद्
जुने जलसाठे
आपलया राजयात जुनया काळात पाणी साठवणयाचया अनाेक प ती होतया. आता तयााांचा फारसा
वापर होत नाही. मा तयाांचे अवशेष सवर भागाांत पाहायला िामळतात. तयाांतील काही खूप सुांदर आहेत.
काही जलसा ाााांचे पाणी कधीच आटत नाही.
२. आता टेकडीवर पाणी ओतायचे
थाांबवा. खालील मुद् ाााांचया आधारे
पुनहा िानरीकण करा.
पाणी ओतायचे थाांबवलयावर
टेकडी चटकन का वाळली ?
ओली टेकडी वाळायला िाकती
वेळ लागला ?
टेकडीचा कोणता भाग लवकर
वाळला ?
कोणतया भागाला वाळायला
वेळ लागला ?
वाळायला वेळ लागणयामागचे
कारण काय ?
३. साठवण पाणयाची
करन पहा
26. (17)
(२) िाकललयाांवरचे तलाव व टाकया
(३) आड - िापणयाचे पाणी िामळवणयासाठी पूवी आड खणलाे
जायचे. तयाांचा घेर कमी असतो. दोाेरीला बाांधलेले भाांडे
(पोहरा) टाकू न तयातून पाणी काढले जायचे.
साांगली िाजल ाात आटपाडी हे गाव आहे. या गावात
पूवी तयेक वा ाात ‘आड’ होते. या आडााांना वषरभर पाणी
असायचे. पुढे या गावाला नळाने पाणी पुरवले जाऊ लागले. तयान
(६) जुने हौद - पूवीचया काळात पाणी साठवणयासाठी हौद
वापरले जायचे. मुखयत: जुनया काळातील मो ाा शहराांमधये
असे हौद आहेत. तयाांपैकी काही आजही वापरात आहेत.
तुमचया वपरसरात पाणी साठवणयाचया अशा जुनया
वयवसथा आहेत का ते शोधा.
िाशवनेरी िाकललयावरील तलाव
नािाशक िाजल ाातील चाांदवड येथील एक तलाव
औरांगाबाद शहरातील हौद
(५) जुने तलाव
कमी पावसाचया भागात िाकां वा मोठी नदी नसलेलया
भागात पूवी तलाव बाांधले जायचे. बहताांश तलाव
बाांधणयासाठी दगड व चुना वापरला जायचा.
(४) नदी व बांधारा - नदीचे पाणी अडवणयासाठी नदीवर
दगड िाकां वा मातीचे बाांध/बांधारे बाांधले जातात.
नदीवरील बांधारा
पूवी िाकललयााांवर लोक राहायचाे. तयााांनाही पाणयाची
गरज होती. िाकललयाांवर तलाव असायचाे. तयाचबरोबर
दगडात खणलेली पाणयाची टाकी असायची.
ाांतर आडाांचा वापर बाांद झाला. ते
बुजवले गेले. आता या गावात खूपच कमी आड उरले आहेत. अनेक गावाांमधये असे झाले आहे.
आड
27. (18)
नवया वयवसथा
(१) धरण
काय करावे बरे
सावनी िआण अमेय याांचया घरी नळाने पाणी येते. तयामुळे आता जुनया काळापासून वापरलया
जाणारया घरातील आडाचे पाणी वापरले जात नाही. या कारणाने आजी फार नाराज झाली आहे. सावनी
िआण अमेय िापणयािाशवाय आडाचे पाणी कशासाठी वापर शकतील ? तयाांनी काय करावे हे तुमही साांगा.
(१) तुमही राहत असलेलया भागात पाणी साठवणयाचया जुनया पद्धती आहेत का, याची मािाहती
घया.हे पाणी आता कसे वापरता येईल याचा िावचार करा.
(२) नदी, धरण, िावहीर, तलाव इतयादी जलसा ाााांना पाणी कु ठ न िामळते?
पाणी साठवणयाचया नवया वयवसथाांपैकी मुख महणजे धरण. या धरणाांमुळे खाूप जासत पाणी
साठवता येऊ लागले. जासत पाणी िामळालयामुळे जासत शेती िापकवता येऊ लागली. शहरे वाढ
शकली. कारखाने उभे राह शकले. वीिजननमरती करणे शकय झाले. महारा
उजनी, येलदरी अशी अनेक मोठी धरणे आहेत.
ाात जायकवाडी, कोयना,
ही धरणे नेमकी कु ठे आहेत, ते आपलया पा पाुसतकातील राजयाचया ााकाृिातक नकाशात शोधा.
(२) िावांधन िावहीर
िजमनीतील पाणी वापरता यावे यासाठी पाूवी िाववहरी िाकाांवा आड खणलाे जायचे, पण तयामुळे
जासत खोल असलेले पाणी वापरता यायचे नाही. िावजेचा वापर सुर झालयापासाून पांपाद्वारे खूप
खोलवरचे पाणी उपसणे शकय झाले. तयासाठी िावांधन िाववहरी (बोअर वेल) खणलया जाऊ लागलया.
या खूप खोल असतात, पण तयाांचा घेर मा फार लहान असतो.
जरा डोके चालवा
28. (19)
(अ) थोडकयात उततराे ाा.
(१) पाणी कशासाठी साठवायचे ?
(२)पारांवपरक पद् धतीत घरात पाणी कसे साठवत असत ?
(३) धरण कशावर बाांधतात ?
(४) पाणयाचा वापर करताना कोणती काळजी घयावी ?
(५)पाणयाचे द षण महणजे काय ?
(अाा) पाणीटाांचाई असलेलया भागात पाणी कस
सूचवा.
ाे साठवता येईल, याचा िावचार करा. तयासाठी काय करता येईल
त
(इ) पाणयाचा काटकसरीन
ाे
ाे वापर करणयासाठी कोणतया चाांगलया सवयी आपण सवतःला लावून घयावयात ?
***
पाणपााेई
घराबाहेर पडलेलया लोकााांना तहान लागलयावर
िापणयासाठी पाणी लागते. यासाठी काही िाठकाणी राांजण
अथवा माठ पाणयानाे भरन पाणी िापणयाची सोय के ली
जाते, ती पाणपोई होय. पाणपोईचया पाणयासाठी मोबदला
घेतला जात नाही. काही वय ाी िाकाांवा साांसथा अशा
पाणपोई सुर करतात. तयामुळे लोकाांची िापणयाचया
पाणयाची सोय होते. िावशेषतः उनहा ाात पाणपोईचा खूप
उपयोग होतो.
* पाणी साठवणयाचया पारांवपरक पद् धती.
* पाणी साठवणयाचया सधयाचया पद्धती.
* पाणयाचा काटकसरीने वापर.
पाणी ही नैससगरक सांपतती आहे. िातचा वापर सवरच
सजीव करतात. याचे भान ठेवून पाणयाचा वापर के ला
पािाहजे.
छ पती िाशवाजी महाराजाांनी द गर (िाक ाे) उभारताना पुढील सूचना के लया -
‘‘गडावर आधी उदक (पाणी) पाहन िाक ाा बााांधावा. पाणी नाही िआण ताे सथळ तो
आवशयक बाांधणे ाा झाले तरी आधी खडक फोड न तळी बाांधावी.’’ ‘‘गडावरी झराही आहे,
जसे तसे पाणीही पुरते, महणून िातनतकयावरची िाननशचाांती न मानावी...,’’ ‘‘याककरता तसाे जागी
जा खखरयाचे (साठवलेले) पाणी महणून दोन चार तळी बाांधावी. तयातील पाणी खचर होऊां न
ाावे, गडाचे पाणी बहत जतन करावे...’’
माहीत आहे का तुमहाांला
हे नेहमी लकात ठेवाआपण काय िाशकलो
सवाधयाय
29. (20)
नवा शबद िाशका
साखर, मीठ, धुणयाचा सोडा, तुरटीची पाूड हे पदाथर पाणयात टाकाून ढवळलयावर िादसेनासे झाले.
ते पाणयात पूणरपणे िावरघळले. परांतु वाळ , गवहाचे पीठ, लाकडाचा भुसा, हळदप
तसे नाही. ढवळलयावरही ते पाणयात तसेच रािाहले. िावरघळले नाहीत.
यावरन काय उलगडते ?
काही पदाथर पाणयात िावरघळतात, तर काही पदाथर िावरघळत नाहीत.
ाूड, तेल या पदाथारचे
िावरघळलेला पदाथर भाां ाातील सांपूणर पाणयात पसरतो. मीठ पाणयात िावरघळले, की भाां ाातील
पाणी चवीला खारट लागते. साखर िावरघळली की पाणी गोड लागते.
एका काचाेचया गलासमधये अधयारपयरत पाणी घया.
तयात एक चमचा साखर टाकू न चमचयान
काय बदल होतो ते पहा.
ाे ढवळा.
असा योग पुढील तयेक पदाथर घेऊन करा. मीठ,
मध, धाुणयाचा सोडा, तुरटीची पूड, वाळ, गवहाचे
पीठ, लाकडाचा भुसा, हळदपूड, थोडे तेल.
ाावण : पाणयात एखादा पदाथर िावरघळला, की पाणी व तया पदाथारचे िाम ण तयार होत
पदाथारचे ाावण महणतात.
ाे. या िाम णाला
एखा ााला जाुलाब िआण उल ाा होऊ
लागलया, तर आपण तयाला पाणयात साखर िआण
मीठ िावरघळवाून तयार के लेले ाावण पयायला
देतो. या ाावणाला जलसांजीवनी महणतात.
इ सपतळात रगणाला ‘सलाइन’ दाेतात. सलाइन
महणजे िामठाचे ाावण. काही वेळा तयातच इतर
औषधेही िावरघळवून रगणाला देतात.
ही उपयु ाावणाांची उदाहरणे आहेत.
करन पहा
४. िापणयाचे पाणी
तयेक नवीन पदाथर घेणयापूवी गलास सवचछ धुऊन घया.
तुमहाांला काय आढळ न येईल?
30. (21)
समु ााचे पाणी चवीला खारट लागताे.कारण ताेिामठाचेनैससगरक ाावणच आहे.आपण
समु ााचे पाणी िापणयासाठी वापर शकत नाही.
वेगवेग ाा िाववहरीचया पाणयाला वेगवेाेग ाा चवी असतात. ताेकशामुळे ? िजमनीतील
काही पदाथर पाणयात िावरघळतात. तयाांची चव िाववहरीचया पाणयाला येते. पण पाणयात
काहीही िावरघळलेले नसेल, तर पाणयाला चव लागत नाही.
सोडावॉटरचया बाटलीचेझाकण काढलाेकी एका वायूचेबुडबुडे फसफसाून
वरयेतात.
सोडावॉटर बनवताना काबरन डायऑकसाइड नावाचा वायू दाब देऊन पाणयात िावरघळवलेला
असतो. झाकण काढताच दाब कमी होतो िआण तो वायू फसफसून बाहेर पडतो.
एक मोठे भाांडे पाणयाने भरन घया.
पुढील वसतू गोळा करा.
कां पासपेटीतून :ा सटक सके ल, खोडरबर, पे नसलचा
तुकडा, टोकयां , रबरबँड, ककरटक.
घरातून : सटीलचा चमचा, ा सटकचा छोटा चमचा, शेगाांची
टरफले, खळा, स ाू, नाणे.
बागेतून : का ाा, खडे, पाने, माती.
याांपैकी एक-एक वसतू पाणयात टाकलयावर ती बुडते की तरांगते ते पाहा.
तुमहाांला काय आढळ न येईल ?
खोडरबर, टोकयां , सटीलचा चमचा, खळा, स
तरांगलया.
यावरन काय उलगडते ?
काही वसतू पाणयात तरांगतात तर काही बुडतात.
ाू, नाणाे, माती, खडे या वसताू बुडलया, तर इतर वसताू
तरांगणारया वसतू पाणयापेका हलकया असतात. बुडणारया वसतू पाणयापेका जड असतात.
माहीत आहे का तुमहाांला
करन पहा
31. (22)
एका मो ाा चांचुपा ाात गढ ळ पाणी घया. (गढ ळ पाणी नसले तर पाणयात
थोडीशी माती, बारीकसारीक का ाा िआण वाळलेलया पालयापाचो ााचे
छोटाे छोटे तुकडे िामसळ न पाणी गढ ळ करन घया.)
आता ते चांचुपा िअजबात ध ाा लागू न देता चार-पाच तास िासथर ठेवा.
ताुमहाांला काय आढळ न येईल ?
पाणयाचया तळाशी मातीचया कणाांचा गाळ जमा होतो, तर का ाा व
कचरा पाणयावर तरांगतो. गाळ जमा होणयासाठी खूप वेळ लागतो.
यावरन काय उलगडते ?
मातीचे कण पाणयापेका जड असतात. पण आकाराने अगदी छोटे छोटे
असलयाने तयाचा तळाशी जमा होणयाचा वेग फार कमी असतो. पालापाचोळा
िआण का ाा पाणयापेका हलकया असतात.
पाणी अााता वपहलयापेका खूपच सवचछ िआण पारदशरक िादसते.
पाणी खूपअसे
असे महणतात.
वेळ सथर ठेवून तयातला गाळ खाली बसाू देणे याला ‘पाणी िानवळणे’
गाळाला ध ाा लागू न देता वरचे पाणी दसरया दोन चांचुपा ाााां-
मधये ओतून घया. हे पाणी आधीचया पाणयापेका सवचछ व पारदशरक
िादसत असले, तरी पाणयात मातीचे बारीक कण व इतर कचरा अजूनही
तरांगत आहेत.
आता ही दोन चांचुपा ाे घाेऊन पाुढील दोन योग करायचे आहेत.
या चांचुपा ाााांना १ व २ असे माांक ाा.
वपहलया चांचुपा ाातलया पाणयात तुरटीचा एक खडा हलकया हाताने िाफरवा.
तयानांतर ते पाणी िअजबात ध ाा लागू न देता दोन-तीन तास सथर ठेवा.
ताुमहाांला काय आढळ न येईल ?
करन पहा
करन पहा
32. (23)
पाणयात तरांगत असलेले कण हळ हळ तळाशी बसतात
िआण पाणी पारदशरक होते. कचरा व
अजूनही तरांगत आहेत.
वरचे का ाा मा
यावरन काय उलगडते ?
तुरटी िाफरवलयाने गढ ळ पाणयातले मातीचे कण खाली
बसायला मदत होते.
आणखी एक मधयम आकाराचे चांचुपा घया. तयावर चहाचे गाळणे ठेवा.
एक सवचछ, तलम सुती कापड घया. तयाची चौपदरी घडी घाला. ती ओली करन गाळणीव
पसरा.द सरया माांकाचया चांचुपा ाातील पाणी तया घडीवर बारीक धार धरन ओता.
ाुमहाांला काय आढळ न येईल ?त
माती व कचरा कापडावर अडकू न राहतो.
गाळणी खालचया चांचुपा ाात पाणी पडते. ते
पारदशरक िादसते.
यावरन काय उलगडते ?
गढ ळ पाणी गाळ न घेतले तर ते सवचछ वहायला
मदतहोते.
हा योग झालयावर वापरलेले पाणी बागेत/शेतात टाकू न ाा. हात साबण लावाून सवचछ धुवा.
गढ ळ पाणी सवचछ व पारदशरक करणयाचया प ती आपण पािाहलया. परांतु असे सवचछ व
पारदशरक िादसणारे पाणी िापणयासाठी िानधोक असेलच असे नाही.
पावसा ाात नदीनालयाांमधले पाणी गढ ळ होते. ते आपण का पीत नाही ?
तुमही एखा ाा िाठकाणी सहलीला गेलात. िातथलया झरयाचया िाकाांवा िाववहरीचया पाणयाला द गरधी
याेत असेल, तर तुमही ते पाणी पयाल का ?
साांगा पाह
नवा शबद िाशका
िानधोक पाणी : जाे पाणी पयायले असता आपलया कृ तीला कोणतयाही कारे धोका होत नाही,
अशा पाणयाला िानधोक पाणी महणतात.
नवा शबद िाशका
33. (24)
कणभर दही िाकां वा थेबभर ताक घेऊन
ते काचेचया प ाीवर ठेवले. ती प ाी
सूकमदशीतून पािाहली तर आपलयाला तयात
सूकम आकाराचे सजीव िादसतात.
हे सूकम सजीव द धाचे रपाांतर द ाात
करतात. ते आपलयाला उपयााेगी असतात.
पण सवरच सूकमजीव उपयोगी नसतात.
काही सूकमजीव शरीरात गेले, तर
आपलयाला आजार होऊ शकतात. अशा
सूकमजीवाांना अपायकारक सूकमजीव
महणतात.
नवीन शबद िाशका
सूकम ाः खूप लहान आकाराचे आपलयाला डो ाााांनी िादस
िादसू शकणार नाही इतका लहान.
सूकमजीव ाः आकाराने सूकम असणारे सजीव.
ाू शकणार नाही िाकाांवा काचाेचया िाभांगातूनही
सूकमदशी ाः मोठमो ाा योगशाळाांमधये सूकम वसतू पाहणयासाठी असणारे साधन.
माहीत आहे का तुमहाांला
िापणयाचे पाणी िानधोक असायला हवे. शु पाणयाला चव नसताे, रांग नसतो िाकां वा वास नसतो.
पाणयाला रांग िादसू लागला िाकां वा द गरधी येऊ लागली, तर ते पाणी िापऊ नय
माणसे आजारी पड शकतात.
ाे. असाे पाणी पयायलयाने
पावसा ाातले गढ ळ पाणी आपण िानवळन घेतो. गरज असाेल तर तयात तुरटी िाफरवतो िाकां वा
गाळ न घेतो. तयामुळे पाणयाचा गढ ळपणा कमी होतो. पाणी सवचछ व पारदश
ते िानधोक झाले का ?
रक िादसाू लागते. महणजे
यािावषयी आपण िअधक मािाहती घेऊ.
िापणयासाठी िानधोक पाणी
34. (25)
आपलया सभोवताली अनेक कारचे सूकमजीव असतात. त
कु ठेही असू शकतात.
ाे मातीत, हवेत, पाणयात, खडकाांवर,
अपायकारक सूकमजीव पाणयात असले, तरी ते डो ाााांना िादसत नाहीत. अस
पाणी पारदशरक िादसले, तरी िानधोक असेल का ?
ाे सूकमजीव असणारे
पावसा ाामधये बरेच वेळा हगवण िाकां वा गसट ाोसारखया रोगााांची साथ येते. अशा वेळी पाणी
िानधोक करणयासाठी िानवळ न िआण गाळ न घेतलेले पाणी उकळ न घयावे लागते.
पाणी उकळलयाने पाणयातले सूकमजीव मरतात िआण आजार होणयाचा धोका टळतो.
पाणयात काही पदाथर िावरघळत नाहीत. याचा आईने द कानातून िाजरे आणले होते. पण तयात
काय फायदा असू शके ल ? चुकू नवाळसााांडली. वाळवेगळी करन आईला
पुनहा सवचछ िाजरे ाायचे आहे.
काही पदाथर पाणयात िावरघळतात, तर काही पदाथर िावरघळत नाहीत.
काही वसतू पाणयात तरांगतात, तर काही वसतू बुडतात िआण पाणयाचया तळाशी जमा होतात.
गढ ळ पाणी सवचछ करणयासाठी ते सथर ठ
िाफरवतात िाकां वा पाणी गाळ न घेतात.
ाेवतात. तळाशी गाळ जमा झालयावर पाणयात तुरटी
गाळलेलया सवचछ पारदशरक पाणयातही साूकमजीव असाू शकतात. पाणी िानधोक करन िापणे
आरोगयासाठी गरजेचे असते. तयासाठी पाणी उकळ न सूकमजीवाांचा नाश करणे आवशयक
असते.
डो ाााांना न िादसणयाइतपत लहान सजीवाांचेसु ाा आपलया जीवनात खूप महततव आहे !
काय करावे बरे
आपण काय िाशकलो
हे नेहमी लकात ठेवा
जरा डोके चालवा
35. (26)
(अ) जरा डोके चालवा.
रवा िआण साबुदाणा िामसळलया गेले आहेत. ते चाळ न वेगळे करणयासाठी चाळणीची भोके कशी हवी ?
(अाा) खालीलशनाांची उततरे ाा.
(१)िालांबाचे सरबत कोणकोणतया पदाथारचे ाावण आहे ?
(२) पाणी सवचछ व पारदशरक िादसत असले, तरी ते िापणयासाठी चाांगले असेलच असे नाही. याचे कारण
काय ?
(३) सरबत करताना साखर लवकर िावरघळणयासाठी आपण काय करतो ?
(४)तेल पाणयात बुडते की पाणयावर तरांगते ?
(इ) त ाा भरा.
(१) पाठातील ‘बुडणे-तरांगणे’ योग करताना िामळालेली मािाहती पुढील तकतयात भरा.
पाठातसाांिागतलेलया वसतूांिाशवाय इतर वसतू घेऊन तोच योग करा. तयाांची नावेही तकतयात योगय
िाठकाणीिालहा.
वसतू बुडणारया वसतू तरांगणारया वसतू
पाठात साांिागतलेलया वसतू
इतर वसतू
(२)याच माणे पाठात िादलेला िावरघळणयाचा योग आणखी काही पदाथर घेऊन करा. वरील माणे
िावरघळणयाचा योगासाठी एक तकता तयार करा, िावरघळणयािावषयी तुमहाांला िामळालेली मािाहती तयात
माांडा.
(ई) िारकामया जागा भरा.
(१)साखर,िामठासारखे पदाथर पाणयात टाकू न ढवळलयावर ------ होतात.
(२) पाणयात एखादा पदाथर िावरघळलयाने बनलेलया िाम णाला ------- महणतात.
(३)‘जलसांजीवनी’ हे ------ ाावणाांचे एक उदाहरण आहे.
(४)सवरच सूकमजीव उपयोगी नसतात. काही सूकमजीव शरीरात िाशरलयास ------ होऊ शकतात.
(५)तरांगणारया वसताू पाणयापेका ------ असतात, तर बुडणारया वसतू पाणयापेका ------ असतात.
(६)गढ ळ पाणी सवचछ करणयासाठी तयात ------ िाफरवतात.
सवाधयाय
36. (27)
(उ) चूक की बरोबर साांगा.
(१)तुरटीची पूड पाणयात िावरघळत नाही.
(२)पाणयात सूकमजीव जगू शकत नाहीत.
(३)गढ ळ पाणी िासथर रािाहलयास गाळ तळाशी जमतो.
(४)खोडरबर पाणयात तरांगते.
(५)चहा गाळ न तयातील चोथा वेगळा करता येतो.
(ऊ) पाणी ‘पारदशरक’ होते महणजे काय होते ?
सकाळी शाळेत आलया आलया एका मो ाा भाां ाात गढ ळ पाणी घया.
तयातील बरीचशी माती तळाशी जमा झाली, की वरचे पाणी दोन काचेचया भाां ाााांमधये ओतून घया.
भाां ाााांवर . १ व . २ अशा िाचठ्ाा िाचकटवा.
. १ चया भाां ाातील पाणयात तुरटीचा खडा िाफरवा.
आता दर ३० िासमनटाांनी दोनही भाां ाााांतील पाणयाचे िानरीकण करा.
कोणते पाणी लवकर सवचछ िादसू लागते ? िाकती वेळात ?
द सरया भाां ाातील पाणी तेवढेच सवचछ होणयास िाकती वेळ लागतो ?
***
37. (28)
थोडे आठवा
आपलयाला सतत पाणयाची गरज पडत असते. गरजेनुसार पाणी घाेता यावाे महणून ते घरात
साठवून ठेवावे लागते. पूवी िापतळ िाकां वा ताांबयाचे हांडे, कळशया िआण मातीपासून के लेली मडकी-
राांजणे वापरात होती. तसेच घरोघरी हौद-टाकयाही बाांधायचे. आता मा सटील व ा सटकपासूनही
पाणी साठवणयाची भाांडी बनवतात.
खालील िाच ाात पाणी साठवणयाची भाांडी दाखवली आहेत.
तयाांपैकी अलीकडे वापरात आलेली भाांडी कोणती?
ही भाांडी कोणतया पदाथारपासून बनवलेली आहेत ?
पाणयाचया भाां ााला झाकण िआण तोटी असणयाचे फायदे कोणते ?
साांगा पाह
५. घरोघरी पाणी
आपलयाला कोणकोणतया कामाांसाठी पाणयाची गरज पडते ?
38. (29)
िापणयाचया पाणयाची काळजी
आरोगयासाठी पाणी िानधोक असणिापणयाचे ाे गरजेचे असताे. पोटात द िाषत
पाणी गेले तर रोग होऊ शकतात. महणून िापणयाचाे व
सवयांपाकाचे पाणी साठवताना आपण िावशेष काळजी
घेतो.
िापणयाचया व सवयाांपाकाचया पाणयाची भााांडी आपण झाकू न ठेवतो.
तयामुळे पाणयात धूळ व कचरा पडत नाही. हात बुडवून पाणी काढले, तर
बोटाांना लागलेली घाण पाणयात जाते. महणून आपण पाणी काढणयासाठी लााांब दाां ााचे ओगराळे
वापरतो. पाणी काढ न लगेच झाकण ठेवतो.
पण या भाां ाााांना तो ाा लावणाे ही पाणी काढणयाची सवारत उततम प त आहे. तयामुळे पाणी
खराब होणयाचा शनच उरत नाही िआण पाणी काढणेही िअधक सोईचे होते.
एखा ााभाां ाातील पाणी सांपले, की तयात पुनहा पाणी भरणयाआधी त
घेतो. अशी काळजी घेतली तर आपलयाला सतत सवचछ पाणी िामळत राहते.
ाे भाांडे आपण धुऊन
एक ा सटकची बाटली घया. िातचा वरचा िानमुळता भाग कापून
टाका. बाटलीचया चार बाजूांना, तळापास
पाडा.
ाून थो ाा वर चार भोकाे
एक िारकामी रीिाफल घेऊन िातचे चार छोटे तुकडे कापून घया. हाे
हा योग मो ाााांचया मदतीने करा.
जरा डोके चालवा
करन पहा
पाणी िाशळे होत नाही...
आधीचया िादवशी घरात भरन ठेवलेले िापणयाचे पाणी काही जण ओतून देतात िआण द सरे पाणी
भरतात. तयाांना वाटते, पाणी िाशळे होते. पण ही समजूत चुकीची आहे. पाणी ओतून देणे महणजे चाांगले
पाणी वाया घालवणे. पाणी खराब झाले असले तरच तयाचा वापर िापणयावनयनतर इतर कामासाठी
करावा.
माहीत आहे का तुमहाांला
पाणी भरन ठेवणयासाठी सटील व ा सटकची भाांडी लोक का पसांत कर लागले असतील ?
39. (30)
तो ाा बसवलया की पाणी पािाहजे ताेवहा घेता येते िाकां वा बाांद करता येते. अशा प तीन
इमारतीत एकाच टाकीतून एकाच वेळी अनेक िाठकाणी पाणी िामळ शकते.
ाे एखा ाा
(१) कोणतया अडचणी येतील ?
(२) कोणते फायदे िामळतील ?
(१) कोणतया अडचणी येत असतील ?
(२) कोणते फायदे िामळत असतील ?
घरात तयेकाने आपापला सवयांपाक रोज लागणारे पाणी नदीवरन तयेक कु ट ाांबाला
आणावे लागत असेल तर तयाांना -करन घयावा असा िानयम असेल तर -
साांगा पाह
एका िाठकाणी साठवलेले पाणी नळाचा वापर करन िानररनरा ाा िाठकाणी वाटता येते.
िासमेट िाकां वा ा सटकचया मो ाा टाकया घरााांचया िाकाांवा मो ाा इमारतीचया छतावर बसवतात.
नळाांचया मदतीने या टाकीतील पाणी इमारतीतील नहाणीघराांत, सवयांपाकघरात पोचवता येते. नळाांना
तुकडे चार भोकाांत घ बसवा.
बाटलीत पाणी भरा.
ताुमहाांला काय आढळ न येईल ?
सवर न ाााांमधून पाणी वाह लागते.
यावरन काय उलगडते ?
छतावरील टाकी
घरातील नळ वयवसथा
इमारतीचया छतावरील पाणयाचया टाकया
40. (31)
उांचावरील टाकया
पाणी भरलेलया बादलीतून आपण िापचकारीत पाणी भरन घ
पाणी वाहणयाची िादशा कोणती असते ?
ाेतो. तया वेळी
पाणी खालचया िादशेने वाहते, हे आपलयाला माहीत
आहे, परांतु पाणी वर चढवायचे असाेल, तर जोर लावावा
लागतो. तयासाठी एखादे याां वापरावाे लागते. पाणी
चढवणयासाठी पांप वापरतात. पांप चालवणयासाठी िाडझेल
िाकां वा वीज वापरतात.
िावजेचा शोध लागणयापूवी पाणी जासत उांचीवर नेणे
शकय होत नवहताे. िावजेवर चालणाराे पाांप वापरन पाणी
िाकतीतरी उांचीपयरत पोहोचवता येते. तयामुळे उांच टाकयाांमधये
पाणी साठवता येते. तेथून ते लाांब अांतरापयरत गावा
शहराांना पुरवता येते.
ाांना िाकां वा
जलशु ाीकरण के ाातून बाहेर पडणाराे पाणी घरोघरी
गावाचा पाणीपुरवठा
तलाव, न ाा, धरणे हे आपले पाणयाचे ाोत आहेत.
आपलया घरापासून हे ाोत बरयाच अाांतरावर अस
शकतात. थेट तेथूनच पाणी घेणयात अडचणी
ाू
असतात. िाशवाय तयातील पाणी जसेचया तसाे घरात
िापणयासाठी वापरता येईल याची खा ाी देता येत नाही.
महणून गावाजवळचा एखादा मोठा ाोत
पाहतात. कालवा िाकां वा मो ाा जलवािाहनीचया मदतीन
ाे सबाांध गावासाठी एका िाठकाणी पाणी आणतात.
तेथे ते िापणयासाठी िानधोक करतात. याला जलशु ाीकरण महणतात. जलशुद्धीकरण के ाातून ते
सवारना पुरवणयाची सोय करतात. याला जसलवतरण महणतात.
साांगा पाह
उांचावरील टाकी
