ШХА-ийн Ногоон алт төслийн санхүүжилтээр хийсэн малчин өрхийн эдийн засгийн суурь судалгааны тайлан

1. - 0 -
-
МАЛЧИН ӨРХИЙН НИЙГЭМ,
ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУУРЬ
СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАН
ХУВИЛБАР № 02
2017 оны 10 дугаар сар.

2. - 1 -
МАЛЧИН ӨРХИЙН НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУУРЬ СУДАЛГААНЫ
ТАЙЛАН-2017
Швейцарийн хөгжлийн агентлаг (ШХА)-ийн 2017-2021 онд Монгол Улстай хамтран
ажиллах стратегид тусгагдсан Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдалд чиглэсэн
зорилтууд, түүн дотроо Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд (НА/МЭМ)-ийн нэгдсэн төслийн
үйл ажиллагааг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийн үр дүн, үр нөлөөг үнэлж дүгнэх
Мониторинг үнэлгээ (МҮ)-ний ажлын хүрээнд төслийн суурь үнэлгээ буюу Малчин
өрхийн олон хэмжээст ядуурлын үнэлгээ (МӨОХЯҮ)-г Малчин өрхийн нийгэм, эдийн
засгийн суурь судалгаа (МӨНЭЗС)-ны мэдээлэлд үндэслэн тооцсон болно. Энэхүү суурь
судалгаа, үнэлгээний ажлыг судалгаа, зөвлөх үйлчилгээний Эм Эм Си Жи (MMCG) ХХК
гүйцэтгэж, судалгаа-үнэлгээний тайланг боловсруулан та бүхэнд танилцуулж байна.
НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн ерөнхий зорилго нь бэлчээрийн тогтвортой менежмент,
малын гаралтай бүтээгдэхүүний маркетинг, малын эрүүл мэндийг сайжруулах чиглэлээр
гарсан үр дүн, амжилтуудыг өргөжүүлэн нэвтрүүлэх явдал юм.
МӨНЭЗС-ны мэдээлэл цуглуулалтыг судалгааны олон улсын ёс зүйн стандарт болох
ESOMAR-ын код болон Маркетинг, олон нийтийн санаа бодол, нийгмийн судалгаа,
үйлчилгээний (ISO 20252:2012) стандартын дагуу Монгол Улсын нийт малчин өрхийг
төлөөлүүлэн 9 аймгийн (Архангай, Баянхонгор, Төв, Хөвсгөл, Өмнөговь, Өвөрхангай,
Завхан, Ховд, Дорнод) 15 суманд 2017 оны 7-9 дүгээр сард хийж гүйцэтгэв.
Тус тайланд дурьдагдаж буй судалгааны үр дүнг нийт малчин өрхийн тоонд тархаан
тооцсон бөгөөд энд дурдагдаж буй малчин өрхийн нийгэм, эдийн засаг, малчин өрхийн
бэлчээр ашиглалт, аюулгүй байдал, улс төрийн боломж, аюулгүй байдал, малын эрүүл
мэндийн асуудал нь судалгаанд хамрагдсан малчдын ойлголт, мэдлэг, хандлага,
туршлага дээр шууд үндэслэгдсэн гэдгийг анхаарна уу.

3. - 2 -
ТАЛАРХАЛ
НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн үйл ажиллагааг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийг
үнэлж дүгнэхэд чухал ач холбогдолтой, Монгол Улсын малчин өрхийн амьдралын
нөхцөл байдлаас олон талаас нь өргөн хүрээнд үнэлж дүгнэх энэхүү судалгааны ажлыг
гүйцэтгэх боломжийг олгосон ШХА-ийн хамт олон та бүхэнд зөвлөх багийн зүгээс
талархлаа илэрхийлж байна.
МӨНЭЗС-ны арга зүйг боловсруулах, судалгааг төлөвлөх, хэрэгжүүлэхэд ШХА-гийн
НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төсөл, Монголын Бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо
(МБАНХ)-ны мэргэжилтнүүд мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө, дэмжлэг үзүүлж,
үнэлгээний ажлыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэсэн гэдгийг зөвлөх
багийн зүгээс цохон тэмдэглэж байна.
Түүнчлэн судалгааны мэдээлэл цуглуулалтад оролцож ажилласан судлаачид,
судалгааны ажилд ач холбогдол өгч, судалгаанд оролцож, үнэтэй мэдээлэл, санал
зөвлөмжийг өгсөн малчид, сумдын удирдлага, холбогдох байгууллагын төлөөлөл та
бүхэндээ талархлаа илэрхийлье. Та бүхний санаа бодол, өгсөн мэдээлэл, санал
зөвлөмжүүд тань энэ тайланд дурдагдсан дүгнэлтүүдийг хийх, цаашлаад Монгол Улсын
МАА-н салбарын хөгжилд чухал ач холбогдолтой төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд
дэмжлэг үзүүлэх шийдвэрүүдийг гаргахад ашиглах гол эх үүсвэр болсон, байх болно.
ЭМ ЭМ СИ ЖИ ХХК-ИЙН
СУДАЛГАА ХӨГЖИЛ
ХАРИУЦСАН ЗАХИРАЛ
Ч.ДАВААСҮРЭН

4. - 3 -
АГУУЛГА
Графикийн жагсаалт ...........................................................................................................- 4 -
Хүснэгтийн жагсаалт ..........................................................................................................- 6 -
Товчилсон үгийн ЖАГСААЛТ..........................................................................................- 8 -
Нэр томъёоны тайлбар .......................................................................................................- 9 -
Танилцуулга ......................................................................................................................- 10 -
Хураангуй үр дүн..............................................................................................................- 12 -
Судалгааны үр дүн............................................................................................................- 23 -
1. Нийгмийн байдал...................................................................................................- 23 -
1.1. Хүн ам зүйн мэдээлэл.....................................................................................- 23 -
1.2. Боловсрол ........................................................................................................- 24 -
1.3. Эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж.........................................................- 27 -
1.4. Бэлчээрийн ашиглалт ........................................................................................- 30 -
1.5. Бүлгийн дүгнэлт.................................................................................................- 51 -
2. Хүний чадавхи........................................................................................................- 55 -
2.1. Сумын дэд бүтэц................................................................................................ - 55 -
2.2. Алслагдсан байдал............................................................................................. - 57 -
2.3. Нийгмийн зураглал............................................................................................ - 58 -
2.4. Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн хэрэглээ....................................- 60 -
2.5 Бүлгийн дүгнэлт..................................................................................................- 66 -
3. Эдийн засаг.............................................................................................................- 67 -
3.1. Хөрөнгө............................................................................................................- 67 -
3.2. Малчин өрхийн орлого...................................................................................- 68 -
3.3. Малчин өрхийн зарлага..................................................................................- 74 -
3.4. МАА-н бүтээгдэхүүний борлуулалт............................................................. - 77 -
3.5. Банк санхүүгийн үйлчилгээ...........................................................................- 84 -
3.6 Бүлгийн дүгнэлт.............................................................................................. - 87 -
4. Улс төрийн идэвх оролцоо....................................................................................- 88 -
4.1. Багийн иргэдийн нийтийн хурал ......................................................................- 88 -
4.2. Сонгуулийн идэвхи оролцоо.............................................................................- 91 -
4.3. Малчдын орон нутгийн захиргаанд хандаж буй байдал............................. - 92 -
4.4. Сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал (ИТХ)............................................- 94 -
4.5. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн захиргааны байгууллагад өгч
буй үнэлгээ ................................................................................................................- 98 -
4.6 Бүлгийн дүгнэлт................................................................................................ - 101 -
5. Аюулгүй байдал ...................................................................................................- 102 -
5.1. Малчин өрхийн эрсдэлт нөхцөл байдал .....................................................- 102 -
5.2. Урьдчилан сэргийлэх арга зам ....................................................................- 111 -
5.3. Гэмт хэрэг......................................................................................................- 115 -
5.4. Шилжих хөдөлгөөн ......................................................................................- 118 -
5.5 Бүлгийн дүгнэлт............................................................................................ - 119 -
Ерөнхий дүгнэлт, зөвлөмж............................................................................................. - 120 -
Судалгааны аргачлал, зохион байгуулалт ....................................................................- 123 -
Судалгааны арга......................................................................................................- 123 -
Судалгааны түүврийн дизайн ................................................................................- 123 -
Судалгааны мэдээлэл цуглуулах ажлын зохион байгуулалт.............................. - 129 -
Ашигласан ном товхимлын жагсаалт ...........................................................................- 134 -
Хавсралт 1: Малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын индексийн тооцоолол.........- 135 -

5. - 4 -
Графикийн жагсаалт
График 1: Малчин өрхийн тэргүүний гэрлэлтийн байдал............................................- 23 -
График 2: Малчдын нас, хүйсийн суварга, 5 насны бүлгээр........................................- 24 -
График 3: Малчдын хөдөлмөрийн чадвар алдагдалтын түвшин .................................- 27 -
График 4: Сүүлийн 12 сарын хугацаанд эрүүл мэндийн асуудал тохиолдсон малчдын
эзлэх хувь, таван насны бүлгээр......................................................................................- 28 -
График 5: Эрүүл мэндийн байгууллагаас авсан үйлчилгээний төрөл, хүйсээр..........- 29 -
График 6: Эрүүл мэндийн байгууллагын үйл ажиллагаанд өгч буй үнэлгээ..............- 29 -
График 7: Малчин өрхийн ундны усны эх үүсвэр, улирлаар .......................................- 31 -
График 8: Малаа усалдаг усны эх үүсвэр, улирлаар .....................................................- 32 -
График 9: Өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржааны бэлчээрийн хамрах талбайн хэмжээ
(га), НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ..................................................................- 35 -
График 10: Сүүлийн 15-20 жилийн хугацаанд орон нутагт гарсан өөрчлөлт.............- 39 -
График 11: Бэлчээрийн хүрэлцээний үнэлгээ, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар... -
41 -
График 12: Бэлчээр ашиглалттай холбоотой гардаг асуудлыг шийдвэрлэдэг хэлбэр- 43 -
График 13: Бэлчээрийн доройтлын талаар сонссон байдал, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 43 -
График 14: Бэлчээрийн доройтлын талаарх малчдын бодол, бэлчээрийн доройтлын
талаар сонсож байсан байдлаар.......................................................................................- 44 -
График 15: Бэлчээр ашиглалтын гэрээний (БАГ) талаар сонссон байдал, НА/МЭМ
төсөлд хамрагдсан байдлаар............................................................................................ - 45 -
График 16: Бэлчээр ашиглалтын гэрээ (БАГ) талаар мэдэж буй байдал, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.........................................................................................................- 46 -
График 17: БАГ хийсэн малчин өрх, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ...........- 47 -
График 18: БАГ-ний давуу талын талаарх төсөөлөл, БАГ байгуулсан малчин өрхөөр- 48
-
График 19: Малчдын дундын сангийн гишүүнчлэл......................................................- 49 -
График 20: Дундын сангаас зээл авахын давуу тал.......................................................- 49 -
График 21: Малчдын үйл ажиллагааг дэмжсэн байгууллага, хоршоо, нөхөрлөл, бүлгийн
үйл ажиллагаанд оролцохын ач тус ................................................................................- 50 -
График 22: 15-аас дээш насны малчдын гар утас ашиглалт, ашигладаг гар утасны төрөл
.............................................................................................................................................- 60 -
График 23: Гар утсаараа авдаг мэдээллийн төрөл.........................................................- 62 -
График 24: Малчин өрхийн голчлон үздэг телевизийн суваг ......................................- 63 -
График 25: Сонин, сэтгүүл уншиж буй арга хэлбэр, малчин өрхөөр .......................... - 63 -
График 26: Интернет ашигладаг зорилго .......................................................................- 64 -
График 27: Малчин өрхийн амьдардаг сууцны төрөл...................................................- 67 -
График 28: Малчин өрхөд байдаг гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл ................................ - 68 -
График 29: Малчин өрхийн жилийн дундаж орлого, улирал болон НА төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 69 -
График 30: Нэг малчин өрхийн сарын дундаж орлого, малчин өрхийн тэргүүний хүйс,
НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ..........................................................................- 69 -
График 31: Малчин өрхийн нэг гишүүнд ногдох дундаж орлогын хэмжээ, НА/МЭМ
төсөлд хамрагдсан байдлаар............................................................................................ - 70 -
График 32: НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан орон нутгийн малчдын дундаж орлогын
хэлбэлзэл (нийт малчин өрхийн жилийн дундаж орлогоос), малын тоогоор.............- 71 -
График 33: Малчин өрхийн жилийн орлогын хэлбэлзэл, улирлаар ............................ - 73 -
График 34: Малчин өрхийн орлогын хангалттай байдлын үнэлгээ, сонгосон үзүүлэлтээр
.............................................................................................................................................- 73 -

6. - 5 -
График 35: Нэг малчин өрхийн дундаж зарлага, орлого сонгосон үзүүлэлтээр.........- 75 -
График 36: Нэг малчин өрхийн жилийн дундаж зарлагын бүтэц ................................ - 75 -
График 37: Малчин өрхийн хэрэглээний зүйлсийг худалдаж авахад тулгардаг бэрхшээл,
НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ..........................................................................- 77 -
График 38: Малаа зарах зорилгоор нядлахдаа чухалчилдаг 3 үзүүлэлт, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.........................................................................................................- 79 -
График 39: МАА-н бүтээгдэхүүний нэгжийн үнэ, төгрөгөөр, 2016 онд.....................- 81 -
График 40: Малын борлуулалтын нэгжийн үнэ, 2016 оны жилийн бага, дундаж, өндөр
үнэтэй, таван хошуу малаар............................................................................................. - 82 -
График 41: Малчин өрхийн мал, мах борлуулдаг газар, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 83 -
График 42: Малчин өрхийн зээл авах шалтгаан ............................................................ - 84 -
График 43: Малчин өрхийн хадгаламжийн хэмжээ, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 85 -
График 44: Малчин өрх МАА-н үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхэд шаардлагатай
санхүүжилтийн дүнд эзлэх зээлийн хэмжээ, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар- 86 -
График 45: Малчид БИНХ-д оролцдоггүй шалтгаан ....................................................- 88 -
График 46: БИНХ-д оролцох хандлага...........................................................................- 89 -
График 47: Малчид БИНХ-ын талаар мэдээлэл авдаг эх үүсвэр .................................- 89 -
График 48: БИНХ-аар хэлэлцдэг асуудлууд, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар- 90
-
График 49: 18-аас насны дээш насны хүн амын сонгуулийн ирц................................ - 92 -
График 50: Сумын болон багийн ЗД-тай холбогдсон байдал ......................................- 93 -
График 51: Сум болон багийн ЗД-тай холбогдох арга замууд.....................................- 93 -
График 52: Малчид ИТХ-ын талаар сонсож байсан болон мэддэг байдал.................- 95 -
График 53: Малчид өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд ИТХ-д оролцсон байдал, НА/МЭМ
төсөлд хамрагдсан байдлаар............................................................................................ - 95 -
График 54: ИТХ-ын үйл ажиллагаа, чиг үүргийн талаарх малчдын ойлголт.............- 96 -
График 55: ИТХ-ын үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг авдаг эх үүсвэр..............- 97 -
График 56: ИТХ-ын үйл ажиллагаанд өгсөн малчдын үнэлгээ, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.........................................................................................................- 97 -
График 57: 2016 онд мал эмнэлэгээр үйлчлүүлсэн малчид, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байдлаар........................................................................................................................... - 106 -
График 58: Мал эмнэлэгийн үйлчилгээг авдаг хэлбэрүүд..........................................- 106 -
График 59: МИД-д даатгуулсан малчин өрхийн тоо, хураамжийн хэмжээ (сая.төг)- 114 -
График 60: Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд малчдын мэдэх хэн нэгэн хүчирхийлэлд
өртснийг сонссон, мэдсэн байдал, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар .............- 117 -
График 61: Хүчирхийлэлд хэн нэгэн өртөж байгааг мэдсэн тохиолдолд малчдын авах
арга хэмжээ......................................................................................................................- 117 -

7. - 6 -
ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ
Хураангуй үр дүн
Хүснэгт 1: Ногоон алт, Малын эрүүл мэндийн нэгдсэн төслийн логик бүтэц, шалгуур
үзүүлэлтүүдийн суурь үеийн гүйцэтгэл, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар .....- 12 -
Хүснэгт 2: Малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын индекс, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.........................................................................................................- 16 -
Судалгааны үр дүн:
Хүснэгт 1: Малчдын унших, тоолох чадвар, 5 насны бүлгээр .....................................- 24 -
Хүснэгт 2: Малчдын боловсролын түвшин, нас, хүйсээр.............................................- 25 -
Хүснэгт 3: Усны эх үүсвэртэй холбоотой гардаг асуудлууд, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 33 -
Хүснэгт 4: Бэлчээрийн хэмжээ болон саахалт айл хоорондын зай, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.........................................................................................................- 35 -
Хүснэгт 5: Дөрвөн улирлын бэлчээрийн онцлог, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар
.............................................................................................................................................- 36 -
Хүснэгт 6: Бэлчээрт ургадаг ургамлын төрөл, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар... -
37 -
Хүснэгт 7: Бэлчээрт гардаг асуудлууд, бэлчээрийн хүрэлцээний үнэлгээ болон НА/МЭМ
төсөлд хамрагдсан байдлаар............................................................................................ - 41 -
Хүснэгт 8: Үүрэн телефон холбооны сүлжээний нэвтрэлт болон сүлжээний барьж буй
байдал, НА/МЭМ нэгдсэн төсөлд хамрагдсан байдлаар ..............................................- 61 -
Хүснэгт 9: Мэдээлэл авдаг эх үүсвэр..............................................................................- 65 -
Хүснэгт 10: Малчин өрхийн жилийн дундаж орлого, сонгосон үзүүлэлтээр.............- 70 -
Хүснэгт 11: Малчин өрхийн жилийн дундаж орлогын бүтэц, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдал болон малын тоогоор.......................................................................- 72 -
Хүснэгт 12: Малчин өрхийн МАА-н бүтээгдэхүүний жилийн дундаж борлуулалт,
НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ..........................................................................- 78 -
Хүснэгт 13: МАА бүтээгдэхүүний борлуулалтын дундаж хэмжээ, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байршлаар .....................................................................................................- 78 -
Хүснэгт 14: МАА-н үйл ажиллагаа өргөжүүлэх төлөвлөгөө, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан
байршлаар.......................................................................................................................... - 83 -
Хүснэгт 15: Сум болон багийн ЗД-тай холбогдсон зорилго, шалтгаан, төсөлд хамрагдсан
байдлаар............................................................................................................................. - 94 -
Хүснэгт 16: Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн захиргааны байгууллагын
үнэлгээ................................................................................................................................ - 98 -
Хүснэгт 17: 2016 онд малын гоц халдварт, халдварт, паразиттах өвчнөөс сэргийлэх
угаалга, туулгалт хийлгэсэн малын өрх, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар ...- 108 -
Хүснэгт 18: Мал хужирсахад авдаг арга хэмжээ болон бусад үзүүлэлт, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.......................................................................................................- 109 -
Хүснэгт 19: 2016 онд малаа өвсөөр тэжээсэн өрхийн зарим үзүүлэлт, НА/МЭМ төсөлд
хамрагдсан байдлаар.......................................................................................................- 111 -
Хүснэгт 20: 2016 онд тэжээлийн ургамал болон тэжээл малдаа өгсөн байдал, НА/МЭМ
төсөлд хамрагдсан байдлаар.......................................................................................... - 112 -
Хүснэгт 21: Түүвэрлэлтийн шалгуур үзүүлэлтийн ангилал .......................................- 124 -
Хүснэгт 22: Судалгаанд хамрагдсан сумдууд, түүвэрлэлтийн шалгуур үзүүлэлтээр- 125
-
Хүснэгт 23: Сонгогдсон сумдаас судалгаанд хамрагдсан өрхийн тоо ......................- 126 -

8. - 7 -
Хүснэгт 24: Судалгаанд хамрагдсан малчин өрхийн тоо, сонгогдсон байршил, малын
тоогоор ............................................................................................................................. - 127 -
Хүснэгт 25: Судалгаанд хамрагдсан гол мэдээллэгчдийн тоо, байршлаар...............- 128 -
Хүснэгт 26: Судалгааны асуумж, ярилцлагын удирамжийн агуулга ........................ - 129 -

9. - 8 -
ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ
БА Бэлчээр Ашиглалт
БАБ Бэлчээр Ашиглалтын Бүлэг
БАГ Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээ
БАХ Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсэг
БИНХ Багын Иргэдийн Нийтийн Хурал
ГЯ Ганцаарчилсан Ярилцлага
ЕБС Ерөнхий Боловсролын Сургууль
ЗД Засаг Дарга
ЗДТГ Засаг Даргын Тамгын Газар
ИТХ Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал
МАА Мал Аж Ахуй
МБАНХ Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоо
МИД Малын Индексжүүлсэн Даатгалд
МӨОХЯҮ Монголын Өрхийн Олон Хэмжээст Ядуурлын Үнэлгээ
МСҮТ Мэргэжил Сургалт Үйлдвэрлэлийн Төв
МУ Монгол Улс
МЯ Мэргэжилтнүүдийн ярилцлага
Н/С Нэг Сонголттой
НА/МЭМ Ногоон Алт/Малын Эрүүл Мэнд
НҮБ Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага
О/С Олон Сонголттой
СЕХ Сонгуулийн Ерөнхий Хороо
СӨБ Сургуулийн Өмнөх Боловсрол
УИХ Улсын Их Хурал
ҮСХ Үндсэний Статистикийн Хороо
ФБЯ Фокус Бүлгийн Ярилцлага
ТББ Төрийн Бус Байгууллага
ХАА Хөдөө Аж Ахуй
ХТХ Хөгжлийн Туслалцааны Хороо
ШХА Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг
ЭЗХАХБ Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа Хөгжлийн Байгууллага

10. - 9 -
Нэр томъёоны тайлбар
НЭР ТАЙЛБАР
Малчин
15-аас дээш насны нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг
иргэнийг хэлнэ.
Хамгаалалттай худаг нь
тагтай, хайс, хашаагаар хүрээлэгдсэн, ус нь гадагшаа
халих, шувуу, амьтны ялгадас орохоос хамгаалагдсан
байна.
Хамгаалалтгүй худаг нь
таггүй, хайс, хашаагаар хүрээлэгдээгүй, ус нь гадагшаа
халих, шувуу, амьтны ялгадас орохоос хамгаалагдаагүй
худаг.
Хамгаалалттай булаг, шанд
нь хайс, хашаагаар хүрээлэгдсэн, ус нь гадагшаа халих,
шувуу, амьтны ялгадас орохоос хамгаалагдсан байна.
Хамгаалалтгүй гол мөрөн, нуур, хайс, хашаагаар хүрээлэгдээгүй.
НА (Phase I-IV) НА төслийн I-IV шатанд хамрагдсан сумд
НА/МЭМ НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төсөлд хамрагдах сумд
НА (Phase IV)
НА төслийн I-IV шатыг орон нутгийн захиргааны
байгууллагаас хэрэгжүүлсэн сумд
Төсөл хэрэгжээгүй орон нутаг
Нэгдсэн төслийг орон нутгийн захиргааны байгууллагаас
үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх сумд
Аймаг, сум
Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд
аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд, сум нь багт, нийслэл нь
дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана. Аймаг, нийслэл,
сум, дүүрэг нь хуулиар тусгайлан олгосон чиг үүрэг,
өөрийн удирдлага бүхий засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр,
эдийн засаг, нийгмийн цогцолбор мөн.
Баг Баг нь сумын засаг захиргааны нэгж мөн

11. - 10 -
ТАНИЛЦУУЛГА
ШХА-ийн хамтын ажиллагааны стратеги (2013-2017) шинэчлэгдэх шатандаа явж байна.
Энэхүү шинэчлэлийн урьдчилсан үр дүн Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын
чиглэл ач холбогдолтой болохыг тодруулж өгсөн учраас ШХА-ийн 2018-2021 оны
хамтын ажиллагааны шинэ стратегид энэ чиглэлийг нэгтгэн дахин хэрэгжүүлэхээр
төлөвлөж байна. Энэ чиглэлд хийсэн анхны алхам нь дараагийн 4 жилд (2017-2020)
Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд төслүүдийг нэгтгэх шийдвэрийг гаргасан явдал юм. Энэ
нь бэлчээрийн тогтвортой менежмент, малын гаралтай бүтээгдэхүүний маркетинг,
малын эрүүл мэндийг сайжруулах чиглэлээр гарсан үр дүн, амжилтуудыг өргөжүүлэн
нэвтрүүлэх зорилготой. Төслийн хүрээнд дараах 3 гол зорилтыг тодорхойлсон:
1. Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ), бэлчээр ашиглалтын гэрээгээр дамжуулан
бэлчээрийн тогтвортой менежментийг төлөвшүүлэх
2. Мал эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулж МАА-н бүтээгдэхүүний чанарыг
дээшлүүлэх замаар малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх
3. Малын эрүүл мэндийн үр өгөөжтэй тогтолцоо, бэлчээрийн тогтвортой
менежментийн бодлогын таатай орчныг дэмжих
Малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын үнэлгээ нь ШХА-ийн 2017-2021 онд Монгол
Улстай хамтран ажиллах стратегид тусгагдсан Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдалд
чиглэсэн зорилтууд, түүн дотроо НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн үйл ажиллагааг
төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийн үр дүн, үр нөлөөг үнэлж дүгнэх МҮ-ний суурь
мэдээлэл болж байна. Олон хэмжээст ядуурлын үнэлгээний зорилго нь ядуурлыг
бууруулах чиглэлээр хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаа, ядуурлыг бууруулах бодлогын үр
нөлөөг дүгнэх, цаашдын чиглэлийг тодорхойлоход ач холбогдол бүхий ядуурлыг олон
талаас нь түүнийг нөхцөлдүүлэгч үзүүлэлт хэмжүүр тус бүрээр үзүүлэлтүүдийн
өнөөгийн байдлыг тодорхойлж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх, ядуурлыг бууруулах бодлого,
шийдвэрт бүрэн хэмжээний мэдээлэл өгөхөд чиглэгдсэн юм.
Тус үнэлгээний аргачлалыг дараахь баримт бичигт үндэслэн боловсруулсан болно.
- Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага (ЭЗХАХБ)-ын
Хөгжлийн туслалцааны хороо (ХТХ)-ны ядуурлыг бууруулах
удирдамжид1
дурдагдсан үндсэн хэмжээсүүд болон зорилгын шалгуур
үзүүлэлтүүд
- НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн үйл ажиллагааны хүрээ (logframe)-нд
тусгагдсан үр нөлөө, зорилго, зорилтын шалгуур үзүүлэлтүүд
- НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн төлөвлөлтийн шатанд тодорхойлсон
малчин өрхийн нийгэм-эдийн засаг, улс төрийн нөхцөл байдалд нөлөөлөх
хүчин зүйлс.
Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгааны хүрээнд төслийн үр шимийг
хүртэгчид буюу малчин өрхтэй хийсэн асуумжийн судалгаа, фокус бүлгийн
1
“The DAC Guidelines: Poverty Reduction”, OECD 2001

12. - 11 -
хэлэлцүүлэг, гүнзгийрүүлсэн ярилцлага болон холбогдох төрийн болон төрийн бус
байгууллагын мэргэжилтнүүд, ажилтнуудтай хийсэн мэргэжилтнүүдийн ярилцлага
зэргээр дамжуулан мэдээлэл, нотолгоог цуглуулах ажлыг 2017 оны 7 дугаар 23-ны
өдрөөс 2017 оны 8 дугаар сарын 23-ны өдөр хүртэлх хугацаанд хийсэн. Хэрэглэсэн
судалгааны арга зүй, судалгаанд сонгогдсон орон нутгийг хэрхэн сонгосон талаарх
дэлгэрэнгүй мэдээллийг судалгааны аргачлал хэсэгт оруулсан болно. Тайлан нь үндсэн
5 бүлгээс бүрдэж байгаа бөгөөд МӨОХЯ-г тодорхойлох 5 хэмжээс болох малчин өрхийн
нийгэм, амьдралын хэв маяг, эдийн засаг, улс төр, амьдралын аюулгүй байдал гэсэн
бүлгүүдээс бүрдэж байна.

13. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 12 -
ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
ШХА-ийн хамтын ажиллагааны стратеги (2013-2017) шинэчлэгдэх шатандаа явж байна.
Энэхүү шинэчлэлийн урьдчилсан үр дүн Хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын
чиглэл ач холбогдолтой болохыг тодруулж өгсөн учраас ШХА-ийн 2018-2021 оны
хамтын ажиллагааны шинэ стратегид энэ чиглэлийг нэгтгэн дахин хэрэгжүүлэхээр
төлөвлөж байна. Энэ чиглэлд хийсэн анхны алхам нь дараагийн 4 жилд (2017-2020)
Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд төслүүдийг нэгтгэх шийдвэрийг гаргасан явдал юм.
Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд нэгдсэн төслийн гол зорилго нь бэлчээрийн тогтвортой
менежмент, сайн маркетинг, хууль эрх зүйн таатай орчинг бий болгох замаар малчин
өрхүүдийн амьжиргааг дээшлүүлэх явдал юм. Төслийн хүрээнд дараах 3 гол зорилтыг
тодорхойлсон:
4. Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ), бэлчээр ашиглалтын гэрээгээр дамжуулан
бэлчээрийн тогтвортой менежментийг төлөвшүүлэх;
5. Мал эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулж МАА-н бүтээгдэхүүний чанарыг
дээшлүүлэх замаар малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх;
6. Малын эрүүл мэндийн үр өгөөжтэй тогтолцоо, бэлчээрийн тогтвортой
менежментийн бодлогын таатай орчныг дэмжих.
Ерөнхий суурь нөхцөл байдлын үнэлгээ
Доорх хүснэгтэд Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд нэгдсэн төслийн үндсэн шалгуур
үзүүлэлтүүдийн суурь нөхцөл байдлыг сумдын төсөлд хамрагдсан байдлаар харууллаа.
Төслийн ерөнхий зорилго: Бэлчээрийн тогтвортой менежмент, сайн маркетинг, хууль
эрхзүйн таатай орчинг бий болгох замаар малчин өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх.
Хүснэгт 1: Ногоон алт, Малын эрүүл мэндийн нэгдсэн төслийн логик бүтэц, шалгуур үзүүлэлтүүдийн
суурь үеийн гүйцэтгэл, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар
Зорилт Шалгуур үзүүлэлт
НА
(Phase I-
IV)
НА
(Phase
IV)
НАМЭМ
Төсөл
хэрэгжээгүй
ОН
Нийт
Эдийн засгийн:
БАБ-т нэгдсэн
80'000 малчин өрх
(320'000 хүн)-ийн
орлого нэмэгдсэн
байна
Малчин өрхийн жилийн дундаж
орлого, мян.төгрөг*
11,752.9 7,768.5 9,555.7 10,950.9 10,547.5
Үүнээс: Малчдын хэсэг, бүлэгт
нэгдсэн малчин өрхийн*
11,102.3 7,934.8 12,054.0 14,794.5 12,563.2
Малчдын хэсэг, бүлэгт нэгдээгүй
малчин өрхийн*
12,249.8 7,753.0 8,792.7 9,436.7 9,709.5
Улс төрийн:
Бэлчээрийн
менежмент болон
БАБ-ийн
тогтолцоонд
оруулах төсвийн
хөрөнгө оруулалт
нэмэгдсэн байна
ОНХС-гийн хөрөнгөөр
санхүүжүүлэх үйл ажилллагаанд
бэлчээрийн менежментийн үйл
ажиллагааг тусгасан сумын тоо**
36 (86) 20 (28) 25 (42) 76 (132) 148 (309)
Бэлчээрийн менежментийн үйл
ажиллагаанд төсөвлөсөн хөрөнгө
оруулалтын дундаж хэмжээ,
мян.төгрөг**
8,639.1 12,343.2 16,230.9 17,363.0 14,287.9

14. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 13 -
Бэлчээрийн менежментийн үйл
ажиллагаанд төсөвлөсөн
хөрөнгийн ОНХС-гийн нийт дүнд
эзлэх хувь**
6.1 9.1 6.8 7.6 7.3
Нийгмийн:
Бэлчээрийн
менежменттэй
холбоотой зөрчил,
маргааны талаарх
малчид, орон
нутгийн
удирдлагын
төсөөлөл
Бэлчээр ашиглалттай холбоотой
зөрчил маргаан гардаггүй гэж
хариулсан малчин өрхийн эзлэх
хувь*
39.4 54.8 48.9 56.5 50.0
Хүний: (Зам, гүүр
гэх мэт) үндсэн
үйлчилгээний
хүртээмж
сайжирсан байна
ОНХС-гийн хөрөнгөөр
санхүүжүүлэх үйл ажилллагаанд
хөдөөгийн зам, гүүр барих,
засварлах төсөл хөтөлбөрийг
тусгасан сумын тоо**
26 4 17 31 75
Хөдөөгийн зам, гүүр барих,
засварлах ажиллагаанд
төсөвлөсөн хөрөнгө оруулалтын
дундаж хэмжээ, мян.төгрөг**
9,973.4 15,426.2 21,149.4 24,218.3 17,395.8
Хөдөөгийн зам, гүүр барих,
засварлах үйл ажиллагаанд
төсөвлөсөн хөрөнгийн ОНХС-
гийн нийт дүнд эзлэх хувь**
5.1 1.9 4.8 3.9 4.1
Аюулгүй байдлын:
Малчин өрхийн
зудыг даван
туулах чадвар
(өвөлд бэлтгэх
хөрөнгө оруулалт)
нэмэгдсэн байна
Хадлан тэжээл бэлтгэсэн малчин
өрхийн эзлэх хувь*
82.3 46.8 89.0 97.8 85.1
* Эх үүсвэр: Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа-2017
** Эх үүсвэр: Шилэн дансны нэгдсэн цахим хуудас (http://www.shilendans.gov.mn) –
Сумдын төсөв ерөнхийлөн захирагчдын Орон нутгийн хөгжлийн сан (ОНХС)-гийн 2016
оны төлөвлөгөө, гүйцэтгэлийн тайлан.
Эдийн засгийн чадавхийн үнэлгээ: Эдийн засгийн чадавхийн хувьд БАХ-т нэгдсэн
80’000 малчин өрх (320’000 хүн)-ийн орлогыг 2020 он гэхэд 20 болон түүнээс дээш
хувиар нэмэгдүүлэх зорилтыг тавьсан. Нийт малчин өрхийн дунджаар жилийн дундаж
орлогын хэмжээ 10.5 сая төгрөг байна. Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн
судалгааны үр дүнгээс харахад нийт малчин өрхийн 39.3% нь хоршоо, нөхөрлөл,
малчдын хэсэг, бүлэгийн аль нэгний гишүүн бөгөөд тэдгээр өрхийн жилийн дундаж
орлогын хэмжээ 12.6 сая төгрөг байгаа нь малчдын хэсэг, бүлэгт нэгдээгүй өрхийн
жилийн дундаж орлогоос 29.4%-аар өндөр байна. Малчдын үйл ажиллагааг дэмжсэн
байгууллага, хоршоо, нөхөрлөл бүлгийн үйл ажиллагаанд оролцох нь малчдад түүхий
эдийн урамшуулал авах, бэлчээрийг зохистой ашиглах, мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний
борлуулалтыг хамтдаа хийхэд ач холбогдолтой байдагн ажээ. Энэ нь БАХ-т болон
малчдын үйл ажиллагааг дэмжсэн байгууллага, хоршоо нөхөрлөл, бүлгийн үйл
ажиллагаанд нэгдэх малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх нэг арга зам мөн гэдгийг
харуулж байна.

15. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 14 -
ҮСХ-ны мэдээллээр 2016 оны жилийн эцсийн байдлаар 153.1 малчин өрх байгаа бөгөөд
зорилтот 80’000 малчин өрх нь нийт малчин өрхийн талаас илүү хувийг, Монгол Улсын
нийт өрхийн 10 хувийг эзэлж байна.
Нийт малчин өрхийн дунджаар жилийн дундаж орлогын хэмжээ 10.5 сая төгрөг байгаа
нь Монгол Улсын нийт өрхийн дунджаас 6.9 хувиар доогуур байна. ҮСХ-ны мэдээллээр
2014-2016 оны хооронд улсын дунджаар өрхийн орлогын хэмжээ 3.0-9.8 хувиар буурсан
байна. Энэ нөхцөлд төсөл хэрэгжүүлэх 2018-2020 хүртэлх богино хугацаанд малчин
өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх
шаардлагатай.
Улс төрийн чадавхийн үнэлгээ: Улс төрийн чадавхийн хувьд бэлчээрийн менежмент,
БАХ-ийн үйл ажиллагаанд оруулах төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээг 2020 он гэхэд
20 болон түүнээс дээш хувиар нэмэгдүүлэх зорилтыг тавьсан. Шилэн дансны нэгдсэн
цахим хуудсан дахь 2016 оны сумдын ОНХС-гийн төсвийн төлөвлөлтийн мэдээлэлд дүн
шинжилгээ хийхэд 148 сум буюу нийт хөдөөгийн сумдын 47.9% ОНХС-гийн хөрөнгөөр
хэрэгжүүлэх төсөл, арга хэмжээнд бэлчээрийн менежменттэй холбоотой үйл ажиллагааг
ямар нэг байдлаар төлөвлөжээ.
Эдгээр сумдын дунджаар 14.3 сая төгрөгийг бэлчээрийн менежментийн үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлэхээр төсөвлөсөн нь нийт сумын ОНХС-гийн хөрөнгө оруулалтын 7.3%-ийг
эзэлж байна. Үүний дотор бэлчээрийг усжуулах, худаг гаргах хөрөнгө оруулалт дийлэнх
хувийг зэлэж байна. Ерөнхийдөө сумдын ОНХС-гийн хөрөнгө оруулалтад сумын төвийн
тохижилт, сургууль, эмнэлэгийн засвар, тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалт дийлэнх
хувийг эзэлж байна.
Малчдын хувьд ОНХС-гийн хуваарилагдсан хөрөнгөөр орон нутгийн иргэдэд ач тустай
үйл ажиллагаа явуулж чаддаг эсэхэд 39.8%-ийн үнэлгээ өгсөн нь малчид ОНХС-гийн
үйл ажиллагаанд хангалтгүй үнэлгээ өгч байгааг харуулж байна. Малчдад ОНХС-гийн
үйл ажиллагааны талаарх мэдлэг, мэдээллийг өгөх, ач холбогдлыг ойлгуулах нь чухал
байна.
Малчдын БИНХ-д хуралд оролцох идэвх оролцоо төсөл хэрэгжсэн сумдад өндөр байна.
Энэ нь төслийн хүрээнд малчдын идэвх оролцоог нэмэгдүүлсэн чухал үйл ажиллагаа
болсон гэдгийг харуулж байгаа бөгөөд бусад хөтөлбөрийн үйл ажиллагаатай уялдуулан
энэ чиглэлийн үйл ажиллагааны цар хүрээг өргөжүүлэх хэрэгтэй.
Цаашид Шилэн дансны нэгдсэн цахим хуудсан дахь ОНХС-гийн хөрөнгө оруулалтын
мэдээлэлд үндэслэн бэлчээрийн менежментийн үйл ажиллагаанд оруулж байгаа хөрөнгө
оруулалтын хэмжээг тодорхойлох, Тогтвортой амьжиргаа 3 төсөл, Нутгийн өөрөө
удирдах байгууллагын чадавхийг бэхжүүлэх төсөл зэрэг төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд
ОНХС-гийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг, хэрэгжилтэд мониторинг үнэлгээ хийх
шаардлагатай. Түүнчлэн нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн байгууллагуудад
бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр бусад сумдад хэрэгжсэн сайн
туршлага, үр дүнг сурталчлан таниулах замаар бэлчээрийн менежментэд хөрөнгө
оруулалт хийх сумдын тоог нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.
Нийгмийн чадавхийн үнэлгээ: Нийгмийн чадавхийн хувьд бэлчээрийн менежменттэй
холбоотой зөрчил, маргааны талаарх малчид, орон нутгийн удирдлагын төсөөллийн
үзүүлэлт гол шалгуур болгон авч үзжээ. Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн
судалгаагаар нийт малчин өрхийн тал хувь бэлчээртэй холбоотой ямар нэг маргаан
гардаггүй гэж үзжээ. БАГ байгуулсан хэдий ч гэрээнийхээ ач холбогдол, утга агуулгыг
сайтар ойлгоогүй байдал суурь судалгаанаас харагдаж байна. Тодруулбал, төсөл
хэрэгжсэн сумдын малчдын 22.5% нь БАГ байгуулсан хэдий ч, нийт малчдын 22.4% нь

16. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 15 -
л БАГ-ний талаар сайн мэднэ гэж хариулжээ. Иймд байгуулагдсан гэрээний тоог
шалгуур үзүүлэлт болгож авч үзэхээс гадна гэрээний ач холбогдол, утга агуулгыг сайтар
ойлгуулах тал дээр анхаарах нь зүйтэй.
Хүний чадавхийн үнэлгээ: Хүний чадавхийн хувьд малчин өрхөд хүрэх үндсэн
үйлчилгээний (зам, гүүр гэх мэт) хүрэлцээ хангамж сайжирсан байх зорилтыг тавьж
байна.
Шилэн дансны нэгдсэн цахим хуудсан дахь 2016 оны сумдын ОНХС-гийн төсвийн
төлөвлөлтийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхэд 75 сум буюу нийт хөдөөгийн сумдын
24.3% нь ОНХС-гийн хөрөнгөөр хөдөөгийн зам, гүүрийг засварлах, барих хөрөнгө
оруулалтын ажлыг ямар нэг байдлаар төлөвлөжээ.
Эдгээр сумдын дунджаар 17.4 сая төгрөгийг хөдөөгийн зам, гүүрийг барих засварлах
хөрөнгө оруулалтад төсөвлөсөн нь нийт сумын ОНХС-гийн хөрөнгө оруулалтын 4.1%-
ийг эзэлж байна.
Малчин өрхийн хүний чадавхийн үнэлгээнд цаашид цахилгаан эрчим хүчний хангамж
болон гар, утас интернэтийн хэрэглээ зэрэг мэдээлэл холбооны үйлчилгээний хүрэлцээ
хангамжийг авч үзэх нь зүйтэй. Нийт 15-аас дээш насны малчдын 85.0% гар утастай
байгаа бол нийт малчин өрхийн 16.2% нь интернэт ашиглаж байна. Мэдээлэл холбооны
технологийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх нь малчдад шаардлагатай мэдээллийг хүргэх,
мэдээлэл солилцоход чухал ач холбогдолтой байх болно.
Аюулгүй байдлын үнэлгээ: Аюулгүй байдлын чадавхийн хувьд малчин өрхийн зудыг
даван туулах чадвар буюу өвлийн бэлтгэлд оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
нэмэгдсэн байх зорилтыг тавьж байна. Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн
судалгаагаар нийт малчин өрхийн 85.1% нь өвс, тэжээл 2016-2017 оны өвөлд зориулан
бэлтгэсэн байна.
Цаашид төслийн мониторинг үнэлгээний хүрээнд малчид нийгэм, эдийн засгийн болон
байгаль цаг уур, бэлчээр, малын эрүүл мэндтэй холбоотой эрсдэл нөхцөл байдлыг
сааруулах, дасан зохицох чиглэлээр ямар арга хэмжээг хэрхэн авч байгааг авч үзэж
үнэлгээ дүгнэлт хийх нь зүйтэй. Үүнд тухайлбал, малчдын эрүүл мэндийн болон
нийгмийн даатгалд хамрагдалтын түвшин, хуримтлал, хадгаламжийн хэмжээ, малын
даатгалд хандах хандлага, цаашид төлөвлөж байгаа хөрөнгө оруулалтын чиглэл зэргийг
авч үзэх шаардлагатай. Энэ талаарх дэлгэрэнггүй үр дүнг Малчин өрхийн нийгэм, эдийн
засгийн судалгааны дэлгэрэнгүй тайлангаас авч үзэх боломжтой.
Олон хэмжээст ядуурлын үнэлгээ: Ногоон алт, малын эрүүл мэндийн нэгдсэн төслийн
мониторинг үнэлгээнд Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага
(ЭЗХАХБ)-ын Олон улсын ядуурлын үнэлгээний арга зүйг суурь болгон авч үзсэн. Уг
арга зүйн дагуу олон хэмжээст ядуурлын үзүүлэлт гэж амьдралын чанарыг тодорхойлогч
тодорхой тооны хүчин зүйлсийн гачигдлын түвшингээр ядуурлыг олон талаас нь
харуулж буй үзүүлэлт гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд дээр дурдсан 5 чадавхийн
хэмжээсээс бүрддэг. НАМЭМ нэгдсэн төслийн мониторинг үнэлгээний нэгдсэн шалгуур
үзүүлэлт болох малчин өрхүүдийн олон хэмжээст ядуурлын индексийг тооцож, цаг
хугацааны болон харьцуулалтыг үнэлэлт дүгнэлт өгч байх зөвлөмжийг үнэлгээний
багийн зүгээс өгч байна.
Малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын индекс нь эдийн засгийн, нийгмийн, хүний,
улс төрийн, аюулгүй байдлын чадавхийн индексийн арифметик дунджийг 100-аас
хассан утга юм. Үүгээр сонгон авсан 5 хэмжээсийн хувьд малчин өрхийн гачигдлын
түвшинг илэрхийлнэ.

17. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 16 -
Хүснэгт 2: Малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын индекс, НА/МЭМ төсөлд хамрагдсан байдлаар
Хэмжээсүүд
НА
(Phase I-
IV)
НА (Phase
IV)
НАМЭМ
Төсөл
хэрэгжээгүй
ОН
Нийт
1. Эдийн засгийн
чадавхийн индекс
71.5 59.5 59.0 70.9 67.7
2. Нийгмийн чадавхийн
индекс
62.5 58.9 58.6 52.2 57.4
3. Хүний чадавхийн индекс 55.8 61.9 57.6 50.8 54.8
4. Улс төрийн чадавхийн
индекс
64.8 70.5 66.3 64.1 65.5
5. Аюулгүй байдлын
чадавхийн индекс
91.5 88.5 93.3 97.3 93.8
Олон хэмжээст ядуурлын
индекс
30.8 32.1 33.0 32.9 32.2
НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төслийн суурь үед малчин өрхийн олон хэмжээст ядуурлын
индекс 32.2 гарлаа. Ногоон алт төслийн I-IV шатанд хамрагдсан сумдын хувьд эдийн
засгийн, нийгмийн чадавхийн индекс доогуур гарсан нь олон хэмжээст ядуурлын
үнэлгээ бага гарахад голлон нөлөөллөө.
Хүрэх үр дүн тус бүрийн суурь нөхцөл байдлын үнэлгээ:
ҮР ДҮН 1: Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ), бэлчээр ашиглалтын гэрээ (БАГ)-гээр
дамжуулан бэлчээрийн тогтвортой менежментийг бүрдүүлсэн байна.
Төсөл хэрэгжиж эхлэх суурь үе буюу 2016 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт 140
суманд БАХ байгуулагдсан байгаа бөгөөд төсөл хэрэгжиж дуусах 2020 онд 180 суманд
БАХ байгуулагдаж, байгуулсан БАГ-ний дор хаяж 50% нь төслийн оролцоогүйгээр
тогтмол хянагдаж шинэчлэгдэж байх үр нөлөөний шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлсон
байна.
Бэлчээрийн хүрэлцээ хангамжийн талаарх малчдын ойлголт, үнэлгээ харилцан
адилгүй байгаа бөгөөд энэ талын мэдлэг мэдээллийг өгснөөр асуудалд илүү
нухацтай хандаж байна. Бэлчээрийн менежментийн асуудлаар мэдээлэл илүү их авсан
Ногоон алт төсөлд хамрагдаж байсан сумдын малчид бэлчээрийн хүрэлцээ хангамжид
илүү их шүүмжлэлтэй хандаж байна. Малчид бэлчээрийн хүрэлцээг 64.3%-тай буюу
дунд зэрэг гэж үнэлж байгаа бол Ногоон алт төсөлд хамрагдсан сумдын малчид
бэлчээрийн хүрэлцээг 58.0%-тай байна гэж үнэлжээ. Малчдын 63.7% бэлчээрийн
доройтлын талаар сонсож байсан гэж хариулсан бөгөөд түүний шалтгааныг байгаль цаг
уурын нөхцөл байдалтай голчлон холбож авч үзэж байна.
Малчдын үзэж байгаагаар малчид хоорондоо ойрхон нутагладаг болсон, малын тоо
толгойн өсөлт нь бэлчээрийн хувьд гардаг гол асуудал болж байна. Таван малчин
өрхийн нэгд малчид хоорондоо ойрхон нутаглах болсноос, мал бэлчээх газаргүй болох
өвс ургамал сэргэх боломжгүй болгож байгаа асуудал тулгамдаж байна гэж үзжээ. Энэ
байдал ялангуяа төсөл хэрэгжээгүй сумдад илүүтэй тохиолдож байна.

18. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 17 -
Малчдын талаас илүү хувь нь бэлчээртэй холбоотой асуудлаас гарах оролдлого
хийдэггүй, хийж байгаа оролдлого нь орон нутгийн захиргаанд хэлэх, бэлчээрт малаа
бэлчээж байгаа айлуудыг хөөх, түрүүлж бэлчээх зэргээр хязгаарлагдаж байна.
Бэлчээрийн менежмент, малын эрүүл мэндийн асуудлыг БИНХ зэрэг дээр ихээхэн
ярьдаг, тодорхой шийдвэрийг гаргадаг хэдий ч малчдын сэтгэлгээ хандлагаас
шалтгаалаад төдийлөн үр дүнд хүрдэггүй ажээ.
Үр нөлөө: Бий болгохоор тодорхойлсон үр нөлөө тус бүрийн суурь үеийн нөхцөл
байдал, үнэлгээ дүгнэлтийг дараахь байдлаар тодорхойлж байна.
Үр нөлөө 1.1: Одоогийн 11 аймаг дахь БАХ/БАГ-ний үйл ажиллагааг өргөжүүлж, БАГ-
ний тоог 2020 онд 1300-д хүргэх, төсвийн болон малчид хувиараа бэлчээрт оруулах
хөрөнгө оруулалтын хэмжээг 30%-аар нэмэгдүүлэх үр нөлөөг бий болгоно.
Орон нутгийн төсвөөс бэлчээрийн менежментэд тодорхой хөрөнгө төсөвлөдөг хэдий
ч, хангалтгүй байна. ОНХС-ийн 2016 оны мэдээллээр Ногоон алт төсөлд хамрагдсан
сумдын 41.9%, төслийг орон нутгийн захиргаанаас хэрэгжүүлсэн сумдын 71.4% нь
бэлчээрийн менежментийн чиглэлээр ямар нэг ажлыг төлөвлөсөн байна. Эдгээр сумдын
дунджаар 8.6-12.3 сая төгрөгийг ОНХС-гийн хөрөнгөөр бэлчээрийн менежментийн үйл
ажиллагаанд төсөвлөжээ (Хүснэгт 1-ийг харна уу). Эдгээр сумдад бэлчээрийн
менежментийн үйл ажиллагаанд тодорхой төсөв хөрөнгө төлөвлөх хандлага бусад
сумтай харьцуулахад өндөр байгаа хэдий ч төсөвлөж буй хөрөнгийн хэмжээ нь
хангалтгүй байна.
Харин малчдын хувьд бэлчээрийг сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийх талаар огт
бодохгүй байна. Малчдын талаас илүү хувь нь МАА-н үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх
төлөвлөгөөтэй байгаа бөгөөд малынхаа тоо толгойг нэмэгдүүлэх, малынхаа үүлдэр
угсааг сайжруулах төлөвлөгөөтэй байна. Малчин өрхийн зарлагын бүтцийг авч үзэхэд
бэлчээртэй холбоотой хөрөнгө оруулалтын зардал гаргадаггүй байна. Судалгааны үр
дүнгээс малчид малынхаа тоо толгойг өсгөх, ашиг шимийг авч ашиглахыг л бодохоос
бэлчээр, малын эрүүл мэндэд төдийлөн анхаарал хандуулдаггүй нь харагдаж байна.
Иймд бусад зорилго, зорилтын хүрээнд төлөвлөсөн сургалт сурталчилгааны ажлын
хүрээнд мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, бэлчээрийн менежментийн ач холбогдлыг орон
нутгийн удирдлага, малчдад ойлгуулах сургалт сурталчилгааны ажлыг хэрэгжүүлэх
шаардлагатай.
Үр нөлөө 1.2: Шинэ 7 аймагт 450 БАХ-ийг байгуулж, тэдгээрийн тал хувьд БАГ-г
байгуулж, малчдын бүлгийн ахлагчид, төрийн албан хаагчид, ИТХ-ын төлөөлөгчид 7000
хүнийг тогтвортой бэлчээрийн менежментийн сургалтад хамруулсан байна.
Шинээр төсөлд хамрагдах сумдын малчдад бэлчээрийн менежмент, БАГ-ний
талаар тодорхой мэдээлэл хүрсэн байна. Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн
судалгаанд НА/МЭМ-ийн нэгдсэн төсөлд хамрагдах сумдын малчдын 39.3%, нэгдсэн
төслийг орон нутгийн захиргаанаас хэрэгжүүлэх сумдын малчдын 26.0% БАГ-ний
талаар сонсч байсан гэж хариулжээ. Гэхдээ хангалттай хэмжээнд мэдлэг мэдээлэлтэй
байж, БАГ-ний ач холбогдлыг ойлгож байгаа эсэх дээр эргэлзээтэй. Нөгөө талаар БАГ-
ний талаар сонссон, БАГ-г байгуулаагүй малчдын хувьд БАГ-ний талаар сөрөг бодолтой

19. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 18 -
байна. Иймд мэдээлэл өгөх, сургалтын үйл ажиллагааг өргөн хүрээтэй хийх
шаардлагатай.
Малчид малчдын хэсэг, бүлэгт нэгдсэн хэдий ч түүний талаарх мэдлэг, оролцоо
төдийлөн хангалттай бус байна. Тодруулбал, малчин өрхийн 29.4% малчдын хэсэг
бүлэгт нэгдсэн бөгөөд тэдний 25.5% нь нэгдсэн малчны хэсэг, бүлгийнхээ нэрийг
мэддэггүй байна. Тэдний 11.2% нь БАГ-г хийжээ. Иймд мэдээлэл сурталчилгаа,
сургалтын үйл ажиллагаа мөн л чухал байна.
Үр нөлөө 1.3: БАГ-ний мэдээллийн санг үүсгэж, цаашдын үйл ажиллагаанд нь дэмжлэг
үзүүлэн ажиллаж, бүх БАГ-ний мэдээллийг мэдээллийн санд оруулсан байна.
Өнгөрсөн хугацаанд тус тусдаа хэрэгжсэн Ногоон алт болон Малын эрүүл мэнд төслийн
үр дүнд 700 БАГ хийгдсэн ба бэлчээрийн тогтвортой менежмент 7 аймагт бэхжиж, 4
аймагт эхлэлээ тавьсан. Түүнчлэн Бэлчээрийн мониторингийн систем ашиглалтанд орж,
түүнийг холбогдох байгууллагууд бэлчээрийн төлөв байдалд мониторинг үнэлгээ
хийхэд ашиглаж байна. Энэ бүгд нь төлөвлөсөн үр нөлөөг бий болгох суурь нөхцөл
бүрдсэн болохыг харуулж байна. Гэрээний мэдээллийг оруулах, шинэчлэх ажлыг
хариуцах албан хаагчдад мэдээллийн сангийн хэрэглээ, ач холбогдлыг сайтар
таниулж, үнэн зөв мэдээлэл оруулж, байнгын хэрэглээнд оруулах хэрэгтэй.
Үр нөлөө 1.4: БАХ-ийн үйл ажиллагааны институцийн чадавхийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг
үзүүлж, БАХ-ийн ШХА-ийн төслийн дэмжлэгээс хамааралтай байдлыг 2020 онд гэхэд
маш бага болгож, БАХ, хоршооны удирдлага дахь эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувийг 35%-д
хүргэнэ гэсэн зорилтыг тавьж байна.
Түүхий эдээ борлуулах, урамшуулал авах зорилгоор л малчдын үйл ажиллагааг
дэмждэг байгууллага, хоршоо, нөхөрлөл, бүлэгт гишүүнээр элсэж байна. Тухайлбал,
малчдын 39.3% нь хоршоо, нөхөрлөл бүлгийн аль нэгний гишүүн байгаа бол тэдний тал
хувь нь түүхий эдийн урамшуулал авах зорилгоор энэ төрлийн бүлэгт нэгдсэн байна.
Төслийн дэмжлэгтэйгээр байгуулагдсан БАХ, хоршоодын тодорхой хэсгийнх нь үйл
ажиллагаа амжилттай явагдаж байгаа бол ихэнх хэсгийнх нь үйл ажиллагаа нэр төдий,
төслийн дэмжлэгээс ихээхэн хамааралтай байна. Цаашид энэ төрлийн бүлэг, хэсгийн үйл
ажиллагааны төслийн дэмжлэгээс хамааралтай байдлыг багасгах, төслийн үйл
ажиллагаа, үр нөлөөний тогтвортой байдлыг хангахын тулд илүү оролцооны аргад
тулгуурлах нь зүйтэй.
Мал аж ахуйн үйл ажиллагааг эрхлэн явуулахад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, үүрэг
хариуцлага өндөр байгаа хэдий ч малчдын дэмжих байгууллага, хоршоо,
нөхөрлөлийн үйл ажиллагаанд тэдний оролцоо хангалтгүй байна. Тухайлбал,
байгуулсан БАГ-ний зөвхөн 5.4%-нд өрхийн эмэгтэй гишүүн буюу эхнэр нь гарын үсэг
зурсан байна.
ҮР ДҮН 2: Хамтын маркетинг болон мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах
замаар малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлнэ.
Төслийн хүрээнд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг ангилах, боловсруулах, хадгалах,
хамтын маркетингийн үйл ажиллагаагаар дамжуулан малчдын хоршоодын орлогыг

20. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 19 -
30%-аар нэмэгдүүлсэн байх үр дүнг бий болгохоор зорилт тавьж байна. Түүнчлэн мал
аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах зорилгоор мал эмнэлэгийн үйлчилгээний
гэрээтэй хоршоодын тоог нэмэгдүүлэх болно.
Малчин өрхийн орлогын дийлэнх хэсгийг ноолуур, мал мах борлуулсан орлого
бүрдүүлж байгаа бөгөөд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнийн түвшин малчин
өрхийн амьжиргааны түвшинд гол нөлөөг үзүүлж байна. Малчин өрхийн жилийн
дундаж орлогын хэмжээ 2016 оны байдлаар 10.5 сая төгрөг байгаагийн 45.3% ноос,
ноолуур, 39.0% нь мал, мах борлуулсны орлого бүрдүүлжээ. Мал аж ахуйн
бүтээгдэхүүний үнийн тогтворгүй байдал малчин өрхийн амьжиргаанд нөлөөлж буй гол
хүчин зүйлсийн нэг болж байна.
Малчид олж буй орлогодоо төдийлөн сэтгэл ханамжтай бус байна. Нийт малчин
өрхийн 34.2% нь л өрхийн орлогоо хангалттай гэж үзэж байна.
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний борлуулалтад дундын зуучлан борлуулагчид буюу
ченжүүд голлох байр суурийг эзэлсэн хэвээр байна. Тухайлбал, малчид мал махаа
борлуулахдаа голчлон махны ченжид өгдөг байна.
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнэ буурснаас шалтгаалан өрхийн орлогын хэмжээг
нэмэгдүүлэхийн тулд малчид малынхаа тоо толгойг өсгөхөд анхаарч, малын эрүүл
мэнд, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарт төдийлөн ач холбогдол өгөхгүй байна.
Малчид мал эмнэлэгийн үйлчилгээ хэрэгтэй гэж судалгаанд хариулж, үйлчилгээг авч
байгаа хэдий ч өөрсдөө малынхаа эрүүл мэндэд төдийлөн анхаарал хандуулахгүй байна.
Малчид малынхаа мэндэд мөнгө зарцуулах хандлага бага, мал эмнэлэгийн үйлчилгээг
үнэ төлбөргүй авахыг хүсдэг, өөрсдөө дур мэдэн урьдчилан сэргийлэх тарилга хийдэг,
эмчилдэг, энэ талын мэдлэг мэдээлэл хангалтгүй байгаа нь малын өвчлөл нэмэгдэх,
цаашлаад мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний ашиг шим, чанар буурах нөхцлийг бүрдүүлж
байна.
Үр нөлөө: Бий болгохоор тодорхойлсон үр нөлөө тус бүрийн суурь үеийн нөхцөл
байдал, үнэлгээ дүгнэлтийг дараахь байдлаар тодорхойлж байна.
Үр нөлөө 2.1: Малчдын хоршоодыг боловсруулах үйлдвэрүүдтэй холбож өгөх замаар
мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлж, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх
зорилтыг тавьж байна.
Монголын Хөдөө Аж Ахуйн Хоршоологчдын Үндэсний холбооны мэдээллээр 2016 оны
байдлаар хөдөө орон нутагт 633 хоршоо бүртгэлтэй байжээ.2
Хөдөө Аж Ахуйн Бирж
ХХК-ийн 2016 оны үйл ажиллагааны тайланд дурдснаар нийт 181 удаагийн арилжаагаар
463.0 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий спот гэрээний арилжаа хийсний 409.6 тэрбум
төгрөгийн ноолуурын арилжаа хийжээ.3
Малчдын хоршоо, хэсэг бүлэгт нэгдснээр малчин өрхийн орлого нэмэгдэж байна.
Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгааны үр дүнгээс харахад нийт малчин
2
http://www.namac.coop/
3
“Үйл ажиллагааны тайлан 2016 он” ХААБ

21. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 20 -
өрхийн 39.3% нь хоршоо, нөхөрлөл, малчдын хэсэг, бүлэгийн аль нэгний гишүүн бөгөөд
тэдгээр өрхийн жилийн дундаж орлогын хэмжээ 12.6 сая төгрөг байгаа нь малчдын
хэсэг, бүлэгт нэгдээгүй өрхийн жилийн дундаж орлогоос 29.4%-аар өндөр байна.
Дээр дурдсанчлан малчин өрхийн орлогын дийлэнх хэсгийг ноолуур, мал мах
борлуулсны орлого бүрдүүлж байна. Бусад төрлийн бүтээгдэхүүний үнэ бага,
худалдан авагч байхгүй зэргээс шалтгаалан тэдгээрийг борлуулж, өрхийн орлогоо
нэмэгдүүлж чадахгүйд хүрч байна.
Үр нөлөө 2.2: БАХ-т суурилсан хоршооны чадавхийг бэхжүүлэх зорилтын хүрээнд 2020
он хүртэл хугацаанд хоршоодын гишүүд (500)-ийг сургалтанд хамруулж, хоршооны
эмэгтэй удирдлагын эзлэх хувийг 25%-д хүргэж, дундын сан, хадгаламж зээлийн
хоршоогоор дамжуулж 25000 малчин өрхөд бичил буцалтгүй тусламж олгохоор
төлөвлөж байна.
Малчид мал аж ахуй эрхлэх, бэлчээрийн менемжент, малын эрүүл мэндийн сургалт
тэдэнд чухал хэрэгтэй гэж үзэж байна. Тухайлбал, нийт малчдын 96.8% нь малын
эрүүл мэндтэй холбоотой сургалт хэрэгтэй гэж үзжээ.
Малчид дундын сангийн талаарх тодорхой хэмжээнд дуулж мэдсэн байгаа бөгөөд
тус санд гишүүнээр элсэж, дэмжлэг авах сонирхол өндөр байна. Малчин өрхийн
29.4% нь дундын сангийн талаар мэддэг гэжээ. Тэдгээр малчдын 40.2% дундын сангийн
гишүүн бөгөөд 15.9% дундын сангаас зээл авч өрхийн хэрэглээндээ, өвс тэжээл бэлтгэх
худалдан авах, малын эрүүл мэндийг сайжруулахад зарцуулжээ.
Орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүд малчдын бүлэг, хоршооны үйл
ажиллагаанд болон бэлчээрийн менежмент, малын эрүүл мэндийн сургалт,
мэдээлэл өгөх үйл ажиллагаанд эмэгтэй малчдыг илүү хамруулах нь зүйтэй гэж
үзэж байна. Учир нь эмэгтэйчүүд уг асуудалд анхааралтай хандаж, заавар, дүрэм
журмыг дагаж мөрдөхдөө эрэгтэй малчдаас илүү нухацтай ханддаг байна.
Үр нөлөө 2.3: Энд 2020 он хүртэл мах, арьс ширний нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг
хөгжүүлэх, олон улсын стандартын дагуу гэрчилгээжсэн боловсруулах үйлдвэрүүдийн
тоог 10-д хүргэх замаар мал аж ахуйн тодорхой бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах
зорилтыг тавьжээ.
Малчид дундын зуучлагч (ченж)-гүйгээр мал махаа шууд махны үйлдвэрт
борлуулах сонирхолтой байгаа ч нөхцөл нь бүрдээгүй байна. Малчдын 89.4% нь
махны үйлдвэрүүдтэй гэрээ байгуулан мал махаа борлуулах сонирхолтой байдаг хэдий
ч санал болгосон бүх мал махыг нь авдаггүй голж шилдэг, зах зээлийн үнээс доогуур
авдаг зэрэг асуудал байдаг гэж үзжээ.
Арьс, ширийг борлуулах зах зээл байхгүй, түүхий эдийн үнэ доогуур байгаагаас
малчин өрхийн орлогод арьс, шир борлуулснаас олох орлого маш бага хувийг эзэлж
байна. Малчин өрхийн жилийн борлуулалтын орлогын 2.5% нь л арьс ширний
борлуулалт эзэлж байна.
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, түүний дотор мах, арьс ширний борлуулалтыг нэмэгдүүлж,
малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхэд тухайн бүтээгдэхүүний нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг

22. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 21 -
хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах шаардлагатай гэдэг дүгнэлтийг
НАМЭМ нэгдсэн төслөөс хийж, тодорхой үйл ажиллагааг төлөвлөсөн нь чухал ач
холбогдолтой зүйл болжээ. Үүнийг бодитой ажил хэрэг болгож, малчдын амьжиргааг
дээшлүүлэхэд дараахь асуудлыг авч үзэх шаардлагатай гэж зөвлөх багийн зүгээс үзэж
байна. Үүнд:
- Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулж, малчдын орлогыг
нэмэгдүүлэхэд НАМЭМ нэгдсэн төслийн үйл ажиллагаа бүхэлдээ, тодруулбал
бусад зорилтын хүрээнд төлөвлөсөн үйл ажиллагааг цогцоор нь хэрэгжүүлснээр
энэхүү төлөвлөсөн үр дүнг бий болгож чадна. Мал эмнэлэгийн урьдчилан
сэргийлэх угаалга, тарилгын чанар, үр нөлөө сайжирснаар бог, малын арьс шир,
махны чанар сайжирна.
- Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030, Ногоон хөгжлийн бодлого зэрэг
төрөөс баримталж хэрэгжүүлж буй бусад бодлого хөтөлбөрүүд, тэдгээрийг
хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хандивлагчдын төсөл хөтөлбөртэй
НАМЭМ нэгдсэн төслийн үйл ажиллагааг уялдуулах шаардлагатай. Тухайлбал,
органик, эко шошго, гэрчилгээжүүлэлтийн тогтолцоог бий болгох, байгальд
орчинд ээлтэй, нөөцийн хэмнэлттэй тогтвортой үйлдвэрлэл, байгаль орчны
удирдлагын тогтолцоо ISO 14001 стандартыг нэвтрүүлэх, ногоон худалдааг
дэмжих чиглэлээр Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Ногоон эдийн засгийн
төлөөх түншлэл төсөл, ШХА-ийн Тогтвортой хөгжлийн боловсрол төсөл4
-ийн
үйл ажиллагаа энэхүү зорилттой шууд уялдаж байна.
Манай улсын мал аж ахуйн үйлдвэрлэл бэлчээрийн мал аж ахуйд тулгуурласан эко
үйлдвэрлэл учраас экспортын боломж өндөртэй гэж үздэг хэдий ч малын эрүүл мэнд,
бүтээгдэхүүний чанараас шалтгаалан энэ боломж хязгаарлагдмал хэвээр байсаар ирсэн.
Нөгөө талаар экспортонд гаргах тохиолдолд тухайн зах зээлийн эрэлтийг хангахуйц
үйлдвэрлэлийн боломж чадавхи хангалттай бус байдаг. Иймээс эко шошго гэрчилгээ,
газар зүйн заалтыг ашиглан өртөг шингэсэн, тансаг зэрэглэлийн бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд илүү анхаарах нь зүйтэй. Тухайн орон нутгийн малын үүлдэр угсаа, газар
зүйн онцлогт тулгуурласан нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг хөгжүүлэхэд анхаарах
шаардлагатай.
Үр нөлөө 2.4: Малын эрүүл мэндийн сайжруулсан тогтолцооны сургалтанд малчид,
малын эмч нар, орон нутгийн төрийн албан хаагчдыг хамруулж, тухайн аймгийн мал
эмнэлэгийн үйлчилгээний хүрэлцээ хангамж сайжирсан байх үр нөлөөг бий болгоно.
Малчид малын эрүүл мэндийн сургалт тэдэнд чухал хэрэгтэй гэж үзэж байна.
Тухайлбал, нийт малчдын 96.8% нь малын эрүүл мэндтэй холбоотой сургалт хэрэгтэй
гэж үзжээ. Энэ төрлийн сургалтыг баг, сумын хурал дээр мэдээлэл сургалт хийх, малын
эмч өрхүүдээр явж газар дээр бодитоор үзүүлэх байдлаар хийх нь зүйтэй гэж малчид
4
Тогтвортой хөгжлийн боловсрол Төслийн товчоон, 2015 оны 9 пдүгээр сар, Швейцарийн хөгжлийн
агентлаг. https://www.eda.admin.ch/dam/countries/countries-content/mongolia/mn/2015-Mongolia-
ESDfactsheet-SDC_MN.pdf

23. ХУРААНГУЙ ҮР ДҮН
- 22 -
үзэж байна. Малын эмч нарын хувьд энэ төрлийн сургалтанд малчин эмэгтэйчүүдийг
түлхүү хамруулах нь зүйтэй гэж үзэж байна.
ҮР ДҮН 3: Малын эрүүл мэндийн болон бэлчээрийн тогтвортой менежментийн үр
өгөөжтэй тогтолцоог бий болгох хууль эрх зүйн болон бодлогын таатай орчныг
бүрдүүлнэ.
Төслийг хэрэгжүүлснээр бэлчээрийн болон малын эрүүл мэндийн тухай хуулиуд
шинэчлэгдэж малын эрүүл мэндийн болон бэлчээрийн тогтвортой менежментийн үр
өгөөжтэй тогтолцоог бий болгох хууль эрх зүйн болон бодлогын таатай орчин бүрдэнэ.
Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай болон Малын генетик нөөцийн тухай хуулийн
төслийг 2017 оны 12 дугаар 8-ны өдрийн УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэн
баталлаа. Эдгээр хуулийг 2018 оны 6 дугаар 1-ний өдрөөс дагаж мөрдөж эхлэх юм.
Түүнчлэн Бэлчээр хамгаалах тухай хуулийн төслийг боловсруулан УИХ-аар
хэлэлцүүлэхээр өргөн мэдүүлээд байна.
Үр нөлөө: Бий болгохоор тодорхойлсон үр нөлөө тус бүрийн суурь үеийн нөхцөл
байдал, үнэлгээ дүгнэлтийг дараахь байдлаар тодорхойлж байна.
Үр нөлөө 3.1: Бэлчээрийн болон малын эрүүл мэндийн хуулийг дагасан дүрэм, журмыг
боловсруулан хэрэгжүүлнэ.
Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийг 2018 оны 6 дугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн
дагаж мөрдөх бөгөөд хуулийг дагаж хэд хэдэн хууль, журамд өөрчлөлт орох болно.
Төслийн хүрээнд уг хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой журмуудыг боловсруулах,
хуулийг сурталчлан таниулах, хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай.
Үр нөлөө 3.2: Яам, агентлагын эрэлт хэрэгцээнд тулгуурлан тодорхой бодлогын арга
хэмжээнд дэмжлэг үзүүлэн ажиллана. Энэ хүрээнд яам, агентлагын мэргэжилтнүүд,
мэргэжлийн холбоодын удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх
бөгөөд 2020 гэхэд нийт 1500 хүн уг үйл ажиллагааны үр ашгийг хүртэх болно.

24. БҮЛЭГ I. НИЙГМИЙН БАЙДАЛ
- 23 -
СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН
1. НИЙГМИЙН БАЙДАЛ
1.1. Хүн ам зүйн мэдээлэл
Малчин өрхийн бүтцийг авч үзвэл нэг өрх дунджаар 4 хүн амьдарч байгаа ба хамгийн
ихдээ 11 хүн амьдарч байна. Малчин өрхийн тэргүүн дунджаар 45 настай (хамгийн залуу
өрхийн тэргүүн 19 настай, хамгийн өндөр настай өрхийн тэргүүн 82 настай) байна.
Эрэгтэй малчин өрхийн тэргүүн дунджаар 45 настай, эмэгтэй малчин өрхийн тэргүүн
дунджаар 52 настай. ҮСХ-ны мэдээллээр улсын хэмжээнд өрх толгойлсон 77,717
эмэгтэй байгаагаас 57,207 эмэгтэй буюу 73.6% нь хөдөө орон нутагт байдаг ажээ.5
Малчин өрхийн 95.9% нь эрэгтэй өрхийн тэргүүнтэй байна. Тэдний 85.9% нь гэр бүлээ
батлуулсан, 11.0% нь гэр бүлээ батлуулаагүй байна. Харин эмэгтэй тэргүүнтэй малчин
өрхийн 45.4% нь бэлэвсэн, 31.5% нь батлуулсан гэр бүлтэй байна.6
График 1: Малчин өрхийн тэргүүний гэрлэлтийн байдал
Хэмжих нэгж: Хувь
Эх үүсвэр: Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн суурь судалгаа-2017, Өрхийн
мэдээлэл, Q101, Q102, Q103, Хувийг жигнэсэн тоон мэдээлэл ашиглан тооцов.
Малчдын нас, хүйсийн суваргаас харвал малчдын 14.5% нь 35-39 насныхан, 15.9% нь
15-20 насныхан, 11.2% нь 25-29 насныхан байна. 15-аас дээш насны малчид дунджаар
Малчдын дундаж нас 36 байна.
5
ҮСХ, www.1212.mn, Өрх толгойлсон эхийн тоо, 2016 он
6
Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн суурь судалгаа-2017, Өрхийн мэдээлэл, Q101, Q102, Q104
12.2
45.4
9.7
1.3
31.5
0.6
2.5
11.0
85.9
Цуцалсан/салсан
Бэлэвсэн
Огт гэрлэж байгаагүй
Батлуулаагүй гэр бүлтэй
Батлуулсан гэр бүлтэй
Эрэгтэй Эмэгтэй

25. БҮЛЭГ I. НИЙГМИЙН БАЙДАЛ
- 24 -
График 2: Малчдын нас, хүйсийн суварга, 5 насны бүлгээр
Хэмжих нэгж: Хувь
Эх үүсвэр: Малчин өрхийн нийгэм, эдийн засгийн суурь судалгаа-2017, Өрхийн
мэдээлэл, Q102/Q103, Хувийг жигнэсэн тоон мэдээлэл ашиглан тооцов.
1.2. Боловсрол
i. Унших, тоолох чадвар
Малчдын 92.8% буюу 5 малчин тутмын 4 нь уншиж, тоолж чаддаг байна. Харин 2.5% нь
уншиж, тоолж чаддаггүй ба тэдний 19.8% нь 35-39 (тэд 1978-1982 оны хооронд төрсөн)
насныхан, 15.6% нь 40-44 (тэд 1973-1977 оны хооронд төрсөн) насныхан, 15.6% нь 55-59
(тэд 1958-1962 оны хооронд төрсөн) насныхан байна.
Хүснэгт 3: Малчдын унших, тоолох чадвар, 5 насны бүлгээр
Хэмжих нэгж: Хувь
Насны бүлэг
Аль нэгийг нь
чаддаг
Уншиж, тоолж
чадна
Уншиж, тоолж
чадахгүй
15-19 1.3 17.0 3.6
20-24 - 11.5 3.6
25-29 4.2 11.7 6.8
30-34 12.3 8.6 9.3
35-39 41.7 13.0 19.8
40-44 4.8 8.6 21.6
45-49 9.4 8.6 -
50-54 14.7 7.4 2.1
55-59 6.4 5.8 15.6
60-64 - 4.2 3.3
65-69 - 2.0 11.9
70+ 5.3 1.6 2.4
15.3
11.6
9.8
10.6
14.0
8.7
8.5
7.9
4.5
3.8
2.7
2.4
16.6
9.9
12.6
6.8
15.0
8.7
8.3
7.3
7.7
4.2
1.6
1.2
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70+
Эмэгтэй Эрэгтэй