1. Лекцийн агуулга:
1. Монгол хэлний үгийн сан баяжих арга
замууд
2. Үг бүтэх ёс нь үгийн санг баяжуулах гол
арга зам мөн
3. Монгол хэлний үг бүтэх туслах арга
4. Монгол хэлний үг бүтэх үндсэн арга

2. Монгол хэлний үгийн сан баяжих
арга замууд:
1. Шинэ үг бүтээх
2. Үгийн утга шилжүүлэх
– өргөжүүлэн (усны онгоц-нисэх онгоц)
– явцууруулан(алт мөнгө-мөнгө төгрөг)
3. Харь үгээс авах

3. Үг бүтэх ёсны тухай товч ойлголт
Аливаа хэлний бэлэн байгаа
материал(бүтээвэр, үг, холбоо үг гэх
мэт) дээр тулгуурлан шинэ үг бүтэх
арга, хэрэглүүр, зүй тогтлыг судлах
хэлшинжлэлийн салбар ухааныг үг
бүтэх ѐсны судлал гэнэ.
Үг бүтэх ѐсны судлах зүйл нь
үүсмэл үг юм.

5. Авиа сэлгэх арга
МХ-ний хөгжлийн үед үг бүтээх
үндсэн арга байсан авиа сэлгэх арга
нь ОЦМХ-д бүтээлч биш туслах аргад
хамаардаг. Жишээ нь: пал, пас, пар,
пад; давших, дэвших; цагаан, цэгээн;
андуу, эндүү гэх мэт.

6. Үг товчлох арга
•
•
•
•
•
Нийлмэл үг тус бүрийг эхний үсгээр
бичигт товчлох: ОХУ, МУ
Хэлэх, бичигт аль алинд нь товчлох: НҮБ,
МИАТ, ТҮЦ, ШАГ
Эхний үеэр товчлох: ня-бо, МонЦаМэ
Нийлмэл үгийн 1 үгийг хэмнэж товчлох:
сурган хүмүүжүүлэх-сурган, лавлах товчоолавлах, нисэх онгоцны буудал-нисэх
Хүний нэрийг товчлох: Бат-Итгэл - Батаа

7. Дагаврын арга (нийлэг арга)
Үгийн язгуур ба үндсэнд дагавар залгаж
шинэ үг бүтээх аргыг дагаврын арга буюу
нийлэг арга гэнэ.
Дагаврын аргаар ЖН(уяа+ч=уяач),
ТоН(гурав+уул=гурвуул,
тав+дугаар=тавдугаар),
ТэН(гурав+лжин=гурвалжин,
тур+нхай=туранхай), ОЦН(дээ+р=дээр,
доо+ш=доош), ҮҮ(хил+л=хиллэ) бүтдэг.
Дагаврын аргаар бүтсэн үгийг энгийн
үүсмэл үг гэдэг.

9. Үг нийлэх арга (задлаг арга)
Үгийн
сангийн
бие
даасан
утгатай хоѐр үг нийлж шинэ үг
бүтээхийг үг нийлэх арга буюу
задлаг арга буюу задлаг арга гэнэ.
Үг нийлэх аргаар үүссэн шинэ
үгийг нийлмэл үг гэдэг. Нийлмэл
үгийг чөлөөт холбоо үг болон
өвөрмөц хэлцтэй андуурч болохгүй.

11. Ашиглах материал
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй, Уб., 1994, 2004
Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэл, Бээжин, 1961
Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, үг нөхцөл хоѐр
нь, Уб., 1968, 1999
Ш.Лувсанвандан, Хэлний нөхөх, үл нөхөх байрлалын тухай асуу-далд,
Монгол судлал тойм VII, 1-26 дэвтэр, УБ., 1970, 201-210
Ш.Лувсанвандан, Морфемийн онолын асуудалд, Монгол судлал тойм
VI, 22-33 дэвтэр, УБ., 1969, 136-151
Т.А.Бертегаев, Морфологическая структура слова в монгольских
языках, М., 1969
П.Бямбасан, Орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, нэр үгсийн
аймаг, Уб., 1975
В.М.Надляев, соверменний монгольский язык, Морфология,
Новосибирск, 1988.
М.Саруул-Эрдэнэ, Монгол хэлний нөхцөл бүтээврийн үгзүйн түүхэн
хувьсал, Уб., 2002
Д.Бадамдорж, Монгол хэлний утга судлал, Тэргүүн дэвтэр

12. Ашиглах материал
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
P.H.Matthews, Morphology, Grambridge,1974
МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны хураангуй толь,
Уб., 2004
Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал хийцгээе, хэлний
бодлого бодоцгооѐ. (товхимол),УБ., 1997
МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл, уран
зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
Ц.Өлзийхутаг, Монгол үгийн бүтэц, түүнийг задлах арга,
Уб.,1972
Ц.Өнөрбаян, Монгол хэл, уран зохиолын сорил,УБ.,2002
Ц.Өнөрбаян, Үгийн бүтцийн задлал хийх аргачлал,УБ., 1991
http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт