Зардлын бүртгэл

1. Олон улсын Улаанбаатарын Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Лекц 4
Зардлын динамикийн
шинжилгээ
Хичээлийн индекс: BA 352
Хичээлийн кредит: 3 кр

2. Сэдвийн агуулга
I. Зардлын төлөв, хамаарал
II. Хэсэгчлэн хувьсах зардлыг шинжилж, ангилах аргууд

3. Зардлын төлөв, хамаарал
 Зардлын хувьсах, тогтмол шинж чанарыг зардлын
төлөв, хамаарал гэдэг.
 Зардлын бүртгэл хөтлөх, удирдлагын шийдвэр
гаргалт, төлөвлөлт, хяналтын үйл ажиллагаанд
хэрэгцээ шаардлагатай мэдээллийг боловсруулан
гаргахад зардлуудыг хувьсах, тогтмол, хэсэгчлэн
хувьсах төлөвүүдээр нь ангилж, тэдгээрийн
үйлдвэрлэл буюу үйл ажиллагааны түвшний
өөрчлөлтөөс хамаарах хамаарлыг шинжлэн үзэх
шаардлагатай болдог.

4. Зардлын төлөв, хамаарал
 Аж ахуйн үйл ажиллагааг зохион байгуулах
явцдаа удирдлагын зүгээс үйлдвэрлэл, ажил
үйлчилгээний цар хүрээтэй уялдан өсч, буурах
юм уу харьцангуй тогтмол чанартай байгаа
зардлуудаа заавал судлах ёстой юм. Зарим
зардлын дүн нь үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтөөс
шууд хамаарч байдаг бол нөгөө хэсэг нь
тогтмол байдаг. Зарим зардал нь үйл
ажиллагааны нэгж хэсэг хэмжээнд тогтмол
байснаа цаашдын өсөлтийг дагалдан
өөрчлөгдөх холимог чанарыг агуулж байдаг.

5. Хувьсах төлөвийн зардал
 Хувьсах төлөвийн зардалд ШМат-ын зардал,
ШХөд-ийн зардал бүхлээрээ, туслах материал,
зарим ШБХөд-ийн зардал, үйлдвэрлэлийн
хорогдол, гологдол, тээврийн зардал,
борлуулагчид төлдөг шимтгэл зэрэг зарим
хувьсах бүтэцтэй ҮНЗ болон үйл ажиллагааны
зардлууд багтдаг.
 Практик загварт үйлдвэрлэлийн богино
хугацаанд буюу тухайн барилга, тоног
төхөөрөмж, технологийн ашиглалтын хүрээнд
хувьсах төлөвийн зардлуудыг үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны түвшний өөрчлөлтөөс дараах
хамааралтай гэж үздэг.

6. Хувьсах төлөвийн зардал
Нийт хувьсах зардал нь үйлдвэрлэл,
үйл ажиллагааны түвшний
өөрчлөлтөөс шууд шугаман
хамааралтай
Нэгжийн хувьсах зардал нь бусад
хүчин зүйлс (түүхий эдийн үнэ ханш,
хөдөлмөрийн хөлс г.м) өөрчлөгдөөгүй
үед үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны
түвшний өөрчлөлтөөс хамааралгүй
тогтмол шинжтэй

7. Үйлдвэрлэлийн хэмжээ
Практик муруй
Онолын муруй
Зардал
А. Нийт хувьсах зардал

8. Нийт хувьсах зардал
 Эдийн засгийн онолын загварт нийт хувьсах зардлын
хэмжээ үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж хэт бага
эсвэл хэт их ачаалагдах үеүдэд хөдөлмөр ба
капиталын зохистой харьцаа алдагддагаас огцом
өсөлттэй байдаг бөгөөд тоног төхөөрөмж хэвийн
хүчин чадлаараа ачаалагдах заагт өсөлт нь
тогтвортой байдаг гэж үздэг.
 Тоног төхөөрөмж хэвийн хүчин чадлаараа ачаалагдах
заагийг практик загварт үйл ажиллагааны холбогдлын
хүрээ гэж нэрлэдэг бөгөөд практикт аж ахуйн нэгжүүд
уг хүрээнд л үйл ажиллагаа явуулдаг, иймээс нийт
хувьсах зардал нь үйлдвэрлэлийн хэмжээнээс шугаман
хамааралтай гэж үздэг.

9. Онолын муруй
Практик муруй
Үйлдвэрлэлийн хэмжээ
Зардал
Б. Нэгжийн хувьсах зардал

10. Нэгжийн хувьсах зардал
 Эдийн засгийн онолын загварт үйлдвэрлэлийн
хэмжээ нэмэгдэх тусам нэгжийн хувьсах зардлын
хэмжээ буурч тоног төхөөрөмж хэвийн хүчин
чадлаараа ачаалагдах заагт хамгийн бага утгадаа
хүрч тогтворжих бөгөөд тоног төхөөрөмж хэт
ачаалагдах үед дахин өсдөг гэж үздэг.
 Харин практик загварт аж ахуйн нэгжүүд үйл
ажиллагааны холбогдлын хүрээнд буюу нэгжийн
хувьсах зардал хамгийн бага утгаа авч тогтворжих
заагт үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзэн нэгжийн
хувьсах зардлын хэмжээг үйлдвэрлэлийн хэмжээнээс
хамааралгүй тогтмол байна гэж үздэг.

11. Тогтмол төлөвийн зардал
 Тогтмол төлөвийн зардалд үндсэн хөрөнгийн
элэгдэл, даатгал, үл хөдлөх хөрөнгийн
татварын зардал, түрээсийн зардал зэрэг
үндсэн хөрөнгийн ашиглалттай холбоотой
зардлууд, дулааны зардал, тогтмол цалин хөлс
болон ихэнх борлуулалтын болон удирдлагын
зардлууд багтана.
 Онолын ба практикийн аль аль загварт
үйлдвэрлэлийн богино хугацаанд тогтмол
төлөвийн зардлуудыг үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны түвшний өөрчлөлтөөс дараах
хамааралтай гэж үздэг.

12. Тогтмол төлөвийн зардал
Нийт тогтмол зардал нь
үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны
түвшний өөрчлөлтөөс
хамааралгүй, тогтмол шинжтэй
Нэгжийн тогтмол зардал нь
үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны
түвшний өөрчлөлтөөс урвуу
хамааралтай

13. Онолын ба
практик муруй
Онолын ба практик
муруй
Тогтмол төлөвийн зардал
А. Нийт тогтмол зардал Б. Нэгжийн тогтмол зардал

14. Хэсэгчлэн хувьсах
төлөвийн зардал
 Үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны түвшин
өөрчлөгдөхөд зарим хэсэг нь түүнтэй шууд
хамааралтай өөрчлөгдөх ба зарим хэсэг нь
түүнээс хамааралгүй тогтмол байдаг
зардлуудыг хэсэгчлэн хувьсах төлөвийн зардал
гэдэг.
 Хэсэгчлэн хувьсах зардлын бүрэлдэхүүнд
цахилгаан эрчим хүч, уур ус, хий, шингэн түлш,
нүүрс тос зарим шууд бус хөдөлмөрийн зардал,
ажиллагсдын орлогын албан татвар, аялал,
цайллага дайллага маркетинг менежментийн
төрөл хэлбэртэй байна.

15. Хэсэгчлэн хувьсах зардлыг
шинжилж, ангилах аргууд
 Хувьсах, тогтмол төлөвүүдээр нь ангилсан зардал
мөн түүнчлэн тэдгээрийн үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны түвшний өөрчлөлтөөс хамаарах
хамаарал нь дараах сэдвүүдэд чухал ач
холбогдолтой байдаг.
 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын урьдчилан
тогтоосон нормын тооцоолол, хэлбэлзлийн
шинжилгээ
 Уян хатан төсөвлөлт ба хэлбэлзлийн шинжилгээ
 Хувьсах зардлаар орлогын тайлагнал ба сегментийн
тайлагнал бэлтгэх арга, шинжилгээ
 Зардал-Үйлдвэрлэл-Ашгийн хамаарлын шинжилгээ
 Удирдлагын богино хугацааны шийдвэр гаргалт
 Хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргалт

16. Хэсэгчлэн хувьсах зардлыг
шинжилж, ангилах аргууд
 Хэсэгчлэн хувьсах зардлуудыг хувьсах, тогтмол
хэсгээр нь ангилахад бэрхшээл тулгардаг бөгөөд
тусгай аргуудын тусламжтайгаар хуваарилдаг.
Үүнд:
 Дээд ба доод цэгийн арга
 Статистик графикийн арга
 Хамгийн бага квадратын арга
 Энэхүү аргуудыг зардалд хэрэглэхдээ нийт
зардлыг тогтмол болон хувьсах элементээр нь
зааглан ялгах зорилго баримтална. Энэ нь
үндсэндээ хэсэгчлэн хувьсах зардлыг шинжлэх
динамик арга юм.

17. Зардлын динамик шинжилгээ нь
1. Бизнесийн үйл явц ба түүний хувьсах зардал
хоёрын хоорондын харьцааг шугаман хамааралтай
гэж үздэг
2. Өнгөрсөн үеийн зардлын динамик мэдээллийг
ашиглан шинжилж түүнийг хувьсах ба тогтмол
хэсэгт ангилдаг
3. Судалгаанд авсан динамик мэдээлэлд хэвийн бус
мэдээлэл байвал түүнийг оруулахгүй байх
4. Бүх зардлуудыг нэгжийн хувьсах ба тогтмол хэсэгт
ангилснаар дараагийн үеийн зардлын урьдчилж
тодорхойлох боломжтой байдаг

18. Дээд ба доод цэгийн арга
Энэ арга нь шинжилгээнд хамруулан авч
үзэж буй үеүдээс үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны түвшин хамгийн их ба
хамгийн бага байсан үеүдэд гарсан
хэсэгчлэн хувьсах зардлын зөрүүг тухайн
үеүдийн үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны
түвшний өөрчлөлтөд хуваах замаар
хэсэгчлэн хувьсах зардлын хувьсах хэсгийг
нь ялгадаг.

19. Дээд ба доод цэгийн арга
 2 үеийн хоорондох зөрүүгээр холимог зардлыг тогтмол
ба хувьсах хэсэгт зааглан хуваах аргыг дээд ба доод
цэгийн арга гэнэ. Энэ аргаар шинжилгээ хийхдээ
дараах үе шаттай тооцооллыг хийнэ.
 Үйл явцын түвшний хамгийн их /дээд цэг/ болон
хамгийн бага үзүүлэлтийг харгалзах холимог
зардалтай нь хамт сонгон авч зөрүүг тооцно.
 Уг зөрүүг үйл явцын зөрүүд харьцуулж нэгжид ногдох
хувьсах зардлаар үржүүлж тэдгээрт харгалзах нийт
хувьсах зардлыг тооцно.
 Дээд ба доод цэгийн холимог зардлын дүнгээс тэдгээр
түвшнүүдэд харгалзах хувьсах зардлыг хасч тогтмол
зардлыг тооцно.

21. График шинжилгээний арга
 Энэ арга нь хэсэгчлэн хувьсах зардлыг хувьсах,
тогтмол хэсгээр нь ангилахдаа шинжилгээнд
хамрагдаж буй бүх үеүдийн тоон мэдээллийг
харгалзан үздэг.
 Энэ аргын үед үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны
түвшинг хэвтээ тэнхлэгт, хэсэгчлэн хувьсах
зардлыг босоо тэнхлэгт дүрсэлсэн график
байгуулдаг. Графикт шинжилгээнд хамрагдаж
буй бүх саруудын хэсэгчлэн хувьсах зардлыг
цэгээр тэмдэглэнэ. Үүний дараа тэмдэглэгдсэн
цэгүүдийн дунджийг дайрсан шулууныг нүдэн
баримжаагаар татна.

22. Хамгийн бага квадратын арга
 Энэ арга нь хэсэгчлэн хувьсах зардалд илүү бодитой,
үндэслэлтэйгээр дүн шинжилгээ хийж, хувьсах
тогтмол хэсгээр нь ангилдаг арга. Хэсэгчлэн хувьсах
зардлын шинжилгээнд ихэвчлэн нэг хүчин зүйлийн
шугаман регрессийн тэгшитгэлийг ашигладаг.
 Y=а+вX
 Y – дагалдан хувьсагч буюу нийт хэсэгчлэн хувьсах
зардал
 a – хэсэгчлэн хувьсах зардлын тогтмол хэсэг
 b – хэсэгчлэн хувьсах зардлын нэгжид ногдох хувьсах
хэсэг
 X – удирдан хувьсагч буюу үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны түвшинг илэрхийлэх үзүүлэлт

23. Хамгийн бага квадратын арга
Энэ аргын үед түүвэрлэлтэд
хамрагдсан бодит утга тус бүрийн
регрессийн шулуунаас хэлбэлзэх
хэлбэлзлийн квадрат нь нийлбэр
дүнгээрээ хамгийн бага байх шулууныг
тодорхойлдог.
Энэ үүднээс регрессийн шинжилгээний
арга зүйг хамгийн бага квадратын арга
гэж нэрлэдэг.

24. Жишээ бодлого
“Жаргалан” эмнэлэг нь сарын
туршид хэвтэж эмчлүүлж байгаа
өвчтөнүүдийнхээ зардалтай
холбогдуулан эмнэлгийнхээ зардлыг
томъёолохыг оролдов.
Хэвтэж эмчлэх тасгийн зардал болон
сүүлийн найман сард
эмчлүүлэгчдийн тоо доор өгөгджээ.

25. Сар Эмчлүүлэгчдийн
тоо
Эмчлүүлэгчдийн
тасгийн зардал
5 1800 14700
6 1900 15200
7 1700 13700
8 1600 14000
9 1500 14300
10 1300 13100
11 1100 12800
12 1500 14600
ДҮН 12400 112400

26. Хийх зүйл:
Хэвтэн эмчлүүлэгчдийн зардлыг дээд
ба доод цэгийн арга хэрэглэн хувьсах
ба тогтмол зардлыг тооц
Хэвтэж эмчлэх зардлыг хувьсах
тогтмолоор нь хамгийн бага
квадратын аргаар тооц.

27. Дээд ба доод цэгийн арга
Сар Эмчлүүлэг
сдийн тоо
Тасгийн
зардал
Өндөр
ачаалалтай үе
1900 15200
Бага
ачаалалтай үе
1100 12800
Өөрчлөлт 800 2400

28. 2 түвшний үе дэх тогтмол зардлыг нийт зардлаас хувьсах
зардлыг хасах замаар тооцно. Ингэхдээ нэгжид ногдох зардлаар
дээд ба доод цэгийн тоог үржүүлнэ.
 1. Дээд цэгийн VC =1900*3=5700
 2. Доод цэгийн VC=1100*3=3300
 Тогтмол ба хувьсах зардлын тооцоо
Д/д Үзүүлэлт Үйл ажиллагааны хэмжээ
Дээд цэг
/1900/
Доод цэг
/1100/
1 Тасгийн нийт
зардал
15200 12800
2 Хувьсах зардал 5700 3300
3 Тогтмол зардал 9500 9500

29. Сар
5 1800 250 14700 650 162500 62500
6 1900 350 15200 1150 402500 122500
7 1700 150 13700 -350 -52500 22500
8 1600 50 14000 -50 -250 2500
9 1500 -50 14300 250 -12500 2500
10 1300 -250 13100 -950 237500 62500
11 1100 -450 12800 -1250 562500 202500
12 1500 -50 14600 550 -27500 2500
Нийт
дүн
12400 0 112400 0 1299750 480000
Дунда
ж
1550 - 14050 - 162469 60000

30. Тооцоолсон хүснэгтэнд тулгуурлан зардлын хувьсах хэсгийг
тодорхойлъё
 Энэ нь 1 эмчлүүлэгчид оногдох хувьсах зардлын
хэмжээ юм. Одоо шугаман тэгшитгэлээ ашиглан
тогтмол зардлаа олбол дараах байдалтай байна.

31. Ашигласан материал
 А. Еркеш, О.Нүржигмаа “Нягтлан бодох бүртгэл” УБ хот 2008 он
 Ц. Баянмөнх “Зардал, удирдлагын нягтлан бодох бүртгэл”
(нэгдүгээр дэвтэр) УБ хот 2005 он
 Г. Алтанзаяа, Г. Мөнхзул “Зардлын бүртгэл” УБ хот 2001 он
 Н. Агваан “Нягтлан бодох бүртгэл” УБ хот 2004 он
 Асри Хаммер “Зардлын нягтлан бодох бүртгэл” УБ хот 2000 он
 Barfield Raiborn Kinney “Cost accounting” 1998 year