1. Punuar nga Ardian Hyseni
Laboratori BIOENG Gjilan
BIOLOGJIA
Biologjia (nga greq. βίος, bios - jetë, dhe λόγος, logos - fjalë, mësim, dije) është shkencë që
merret me studimin e jetës. Ajo studion veçoritë fizike dhe sjelljen e organizmave, klasifikimine
tyre, prejardhjen dhe zhvillimin e llojeve (specieve) dhe ndërveprimin që kanë njëra me tjetrën në
lidhje me mjedisin
Historia e biologjisë
Disa nga zbulimet më të mëdha në biologji janë:
 Qeliza
 Gjenet
 ADN
 ARN
Qeliza
Qelizat
Qeliza është njësia thelbësore,
funksionale dhe strukturale e
të gjitha organizmave të gjalla ;
është njësia më e vogël
mbartëse e jetës. Ky
përkufizim u formulua nga Robert Hooke, shkencëtar anglez, i cili ishte edhe i pari që vëzhgoi
ekzistencën e qelizës në vitin 1665. Vetë fjala qelizë vjen nga latinishtja, cellula, që do të thotë „dhomë
e vogël“.
Organizmat ndahen në një qelizore, si psh bakteret, që përbëhen nga një qelizë e vetme, dhe
shumëqelizore, si, psh, njerëzit, ku shumë qeliza bashkëveprojnë si një njësi funksionale. Trupi i njeriut
përbëhet prej rreth 225 lloje të ndryshme qelizash dhe indesh.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

2. Madhësia e qelizave zakonisht varion nga 1 deri në 30 mikrometër. Por ka edhe raste të veçanta si,
psh, veza e strucit, madhësia e së cilës shkon deri në 7 centimetra. Qeliza më e madhe e njeriut
është, gjithashtu, veza - madhësia e së cilës shkon nga 110 në 140 mikrometra dhe e cila mund të
vëzhgohet edhe me sy të lirë. Si rregull, qelizat shtazore janë më të vogla se sa ato bimore. Pesha e
një qelize llogaritet rreth 1 nanogram.
Qeliza përbëhet nga membrana citoplazmike dhe citoplazma, në të cilën gjenden organelet qelizore, të
cilat përmbushin funksione të ndryshme jetësore. Qelizat janë të formave të ndryshme. Tek qelizat
shtazore gjejmë qeliza në formë drejtkëndëshi, pllakore dhe cilindrike (qelizat epiteliale), zgjatore
(qelizat muskulore), yjore (qelizat e kockave), të degëzuara (qelizat nervore).
Qelizat në organizëm ndahen në Qeliza Prokariote (pa-organele qelizore) dhe Qeliza Eukariote (me
oraganele).
Qelizat Prokariote : Janë qeliza që gjinden në forma te veçanta. Kane membrane qelizore, mirëpo
organelet mungojnë. Ndër me te qelizat prokariote me te shpeshta janë Bakteret.
Qelizat Eukariote : Janë qeliza që përmbajnë strukture komplete mbrenda membranës qelizore, për
dallim nga Prokariotet, qelizat eukariote përmbajnë membranën qelizore që mban me vete materialin
gjenetik. Organelet qelizore me te shpeshta që gjinden mrenda membranës janë : Mitokondriet,
Kloroplastet dhe Aparati i Golgjit. Mirëpo kemi edhe shume organele te tjera që kanë funksione te
ndryshme, ato janë : Ribozome, Lizozome, Retikulumi Endoplazmatik etj.
Vetitë
Çdo qelizë ka veti të ndryshme, disa nga këto veti janë :
- Riprodhimi - me anë të ndarjes binare, mitozës ose mejozës
- Metabolizmi -
- Reagimi ndaj ngacmimeve të jashtme, si ndryshimi i temperaturës apo pH-së.
Struktura e qelizës
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

3. Qeliza e një kafshë tipike, ku tregohen përbërësit nënqelizorë. Organelet : (1) bërthamëza (2)
bërthama (3) ribozomet (4) fshikëza (5) retikuli endoplazmatik (ER) (6) aparati i Golxhit (7)
Citoskeleti (8) ER (9) mitokondria (10) vakuola (11) citoplazma (12) lisozomet (13) centriolat
 Qelizat prokariota : Qelizat prokariota nuk kanë bërthamë të krijuar, edhe pse
ekziston materiali bërthamor i shpërndarë në citoplazmë. Në këtë grup bëjnë pjesë
bakteret dhe algat blu të gjelbra.
 Qelizat eukariota : Qelizat eukariota kanë bërthamë e cila përkufizohet me
mbështjellësin e saj nga pjesa tjetër e citoplazmës. Ky tip i qelizave ndërton
organizmat e tjerë, përveç baktereve dhe algave blu të gjelbra.
 Bërthama e qelizës : Pjesa qendrore e qelizës që përmban informacion gjenetik në
formën e ADN-së dhe udhëheq procesin e sintezës së proteinave. Bërthama është
organela kryesore e qelizës dhe kontrollon proceset e të gjitha organeleve të tjera
qelizore. Ajo ka materialin trashëguar në strukturat fijezore të saj, që quhen
kromozome. Secilin kromozom e ndërton molekula e ADN, segmentet e së cilës
janë gjenet. Në gjene gjenden të shkruara informatat e trashëguara nga prindërit.
 Citoplazma : Substancë e lëngshme që formon pjesën e brendshme të qelizës që
rrethon bërthamën dhe në të cilën notojnë organelet e qelizës. Citoplazma është
tretësirë ujore e cila 60-80% ka ujë, ndërsa gjendet në hapësirën ndërmjet
membranës qelizore dhe bërthamës. Këtu zhvillohen të gjitha proceset, të cilat
qelizës i sigurojnë funksionim normale të jetës.
 Aparati i Golxhit : Strukturë qelizore e përbërë nga një grup qeskash qelizore.
Përfshihet në punën për transportimin e proteinave në qelizë. Kompleksi i Golxhit
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

4. është sistem i membranave të lëmueshme, të cilat formojnë kanale qese dhe toptha
sekretues, të radhitur në formë të një harku. Ka rol sekretues.
 Retikuli endoplazmatik : Strukturë qelizore e përbërë nga një rrjet xhepash që
rrethojnë bërthamën. Përfshihet në punën për sintezën e proteinës.
 Centriola : Strukturë qelizore që luan një rol të rëndësishëm gjatë mitozës.
 Vakuola : Boshllëk në formë sferike ku ruhen uji, mbetjet dhe substanca të tjera të
nevojshme për qelizën.
 Mitokondria : Strukturë që ndihmon në frymëmarrjen e qelizës. Prodhon dhe ruan
energjinë e qelizës. Mitokondriet janë organele në të cilat krijohet energjia e
nevojshme për të gjitha proceset biokimike, të cilat zhvillohen në qelizë, e të cilat
mundësojnë funksionimin dhe ekzistencën e saj. Prandaj, me të drejtë këto organele
shënohen si uzina energjetike të qelizës.
 Ribozomi : Organele e lirë e lidhur pas retikulit endoplazmatik. Prodhon proteinat e
domosdoshme për krijimin dhe funksionimin e trupit të njeriut. Ribosomet janë
organele qelizore në të cilat krijohen proteinat, të domosdoshme për funksionimin
dhe rritjen e qelizës. Informatat për sintezën e proteinave janë të shkruara në
kromozome. Prandaj, këto organele ndryshe quhen edhe uzina të sintezës së
proteinave.
 Mikrotubula : Strukturë cilindrike ku mbështetet qeliza dhe lejon organelet dhe
substancat që gjenden në qelizë të lëvizin brenda saj.
 Pseudopodi : Zgjatim i citoplazmës së disa qelizave që shërben kryesisht për
zhvendosjen e qelizës.
 Mikrofilamenti : Strukturë në formën e shufrës ku mbështetet qeliza për të marrë
formën që ka.
 Kloroplastet : Kloroplastet gjenden vetëm në qelizet biomore, kanë klorofil dhe në to
kryhet procesi i fotosintezës-i krijimit të materieve organike prej materieve
inorganike me ndihmën e energjisë së diellit.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

5. Membrana e qelizës
Artikull kryesor : Membrana e qelizës
Struktura e membranës qelizore
Membrana e qelizës është shtresë dyshe prej molekulash lipide që formon sipërfaqen e
jashtme të qelizës. Përbërësit kryesorë të membranës së qelizës janë :
Lipidet : Molekula që përmbajnë acide yndyrore nga të cilat krijohet membrana qelizore.
Lipidet (Yndyrat) përmbajnë karbon, hidrogjen dhe oksigjen. Lipidet paraqesin grupin
mjaft heterogjen te komponimeve organike, të cilat nuk treten në ujë, por treten në tretës
organikë. Çdo molekule lipidike përbëhet nga një molekulë alkool glicerinë dhe tri
molekula acide yndyrore. Në këto bashkëdyzime organike bëjnë pjesë yndyrat e thjeshta
dhe ato të përbëra. Yndyrat e thjeshta përmbajnë vetëm acide yndyrore dhe glicerinë.
Yndyrat e përbëra, përveç acideve yndyrore dhe glicerinës, përmbajnë edhe atome te
fosforit e të azotit. Ndër lipidet e përbëra, më të përhapura janë lipoproteinat, fosolipidet,
karotenoidet, steroidet etj. Fosfolipidet marrin pjesë në ndërtimin e membranave
qelizore. Lipidet, në radhë të parë shërbejnë si burim i rëndësishëm energjetik (nga
djegia e një grami yndyrë lirohen 9,5 kilokalori, pra dy herë m shumë se nga djegia e një
grami karbohidrate) për qelizën dhe për organizmin.
Proteina : Përbërës organik prej aminoacidesh. Në membranën e qelizës, proteinat
krijojnë kanale që bëjnë të mundur shkëmbimin e lëndëve me mjedisin e jashtëm.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

6. Bërthama e qelizës
Diagramë bërthamës qelizore
Bërthama e qelizës - Pjesa qendrore e qelizës që përmban informacion gjenetik në
formën e ADN-së dhe udhëheq procesin e sintezës së proteinave.
Pjesët kryesore të bërthamës qelizore janë :
 Bërthamëza : Trup sferik brenda bërthamës që luan rol në sintezën e ribozomeve.
 Kromatina : Substancë që përbëhet nga proteinat dhe ADN-ja e qelizës. Gjatë
mitozës futet në kromozome.
 Nukleoplazma : Substancë e lëngshme që krijon pjesën e brendshme të bërthamës
së një qelize në të cilën lëvizin kromatina dhe bërthamëzat.
 Mbështjellja e bërthamës : Membrana që rrethon bërthamën.
Bërthama është më e dendur se citoplazma, e veçuar me mbështjellës bërthamor me
pore. Krahas asaj merr pjesë në proceset jetësore, në bërthamë gjenden kromozomet, të
cilat bartinn informatën gjenetike (trashëgiminë).
Shembuj qelizash
Trupi i njeriut ka rreth 200 tipe qelizash të cilat kanë karakteristika dhe forma të
ndryshme në varësi të funksioneve që kryejnë në organizëm.

Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

7. Veza - Qelizë femërore riprodhuese e pjekur që prodhohet nga vezoret. Pas farëzimit nga
spermatozoidi, i jep mundësi embrionit të zhvillohet

Spermatozoidi - Qelizë e pjekur riprodhuese mashkullore që prodhohet nga testet dhe është
e lëvizshme. Spermatozoidi, përbërës kryesor i spermës, ka për qëllim të farëzojë vezën.

Fibra muskulore - Qelizë e kontraktueshme dhe element përbërës i muskujve.

Osteociti - Qelizë e maturuar dhe element përbërës i indit kockor.
Kondrociti - qeliza që përbën kërcin.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

8. Qeliza yndyrore - Qeliza që përbën komponentin kryesor të indit adipozë dhe që bën të
mundur sintezën, depozitimin dhe çlirimin e lipdeve.
Fotoreceptori - Qelizë që gjendet në retinë dhe që është e aftë të kapë rrezet e dritës e t'i
përkthejë ato në sinjale nervore.
Neuroni - Qelizë e sistemit nervor që i jep mundësi informacionit të transmetohet në formën
e sinjaleve elektrike dhe kimike.
Qelizat e gjakut:Qelizat e bardha të gjakut - Qeliza e gjakut që bën pjesë në sistemin
imunitar dhe që luan rol kryesor në mbrojtjen e trupit. ; Qelizat e kuqe të gjakut - Qelizë e
gjakut që çon oksigjenin nga mushkëritë në inde dhe dioksidin e karbonit nga indet tek
mushkëritë.
Jeta e qelizave
Çdo qenie njerëzore përmban më shumë se 50 trilionë qeliza. Çdo minutë vdesin qindra
milionë syresh dhe po aq lindin përmes procesit të ndarjes së qelizës. Disa prej tyre, si
qelizat e bardha të gjakut, vdesin pas disa orësh jetë, ndërsa disa të tjera, si neuronet,
mund të jetojnë sa vetë njeriu.
Organelet e qelizes
membrana qelizore
Çdo qelizë mbështillet nga një shtresë e jashtme që quhet membranë qelizore. Ajo përbëhet nga
dy shtresa fosfo-lipidesh dhe është përgjegjëse për formën e qelizës. E veçantë e saj është se
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

9. mes dy shtresave të lartpërmendura nuk ka lidhje kimike. Po atëherë si arrin kjo membranë të
sigurojë formën e qelizës ?
Kjo ka të bëjë me natyrën e molekulave të fosfo-lipideve dhe me mjedisin brendaqelizor dhe
ndërqelizor. Molekula e fosfo-lipideve ka një natyrë dualiste. Koka e tyre ka natyrë hidrofile, por
bishti i tyre ka natyrë hidrofobe. Mjedisi brenda dhe ndërqelizor është kryesisht i përbërë nga uji,
prandaj kokat drejtohen nga brenda qelizës dhe nga jashtë saj pra drej mjedisit jashtëqelizor,
ndërsa bishtat drejtohen për nga brenda njëri tjetrit.
 Kokat e fosfolipideve
 Bishtat e fosfolipideve
 Proteinat e ndërfutura
Kjo i siguron mbështetje molekulave njëra me tjetrën duke bërë këtë membranë të aftë t’i japë
formë qelizës. Membrana qelizore ka përshkrueshmëri përzgjedhëse çka do të thotë e ajo lejon
disa lëndë të hyjnë e disa të tjera jo. Gazet dhe uji e përshkruajnë lirisht këtë membranë, ndërsa
molekulat e tjera si sheqernat, proteinat, etj nuk mund të hyjnë lirisht. Kjo për faktin se qeliza nuk
ka nevojë të përhershme për çdo lëndë, prandaj ajo pranon lëndët që i nevojiten dhe lë jashtë ato
që nuk i nevojiten. Kjo përzgjedhje bëhet me anë të proteinave që ndodhen të ndërfutura në
membranë. Këto proteina përfundojnë me perceptorë që përfundojnë në mjedisin jashtëqelizor.
Ka proteina që njohin shijet, lëndët ushqyese, hormonet dhe ka nga ato që ndërtojnë poret ku
kontrollohet hyrja apo dalja e joneve si kalçumi (K+), natriumi (Na+), klori (Cl-), etj.
qeliza eshte njesia elementare e ndertimit te qenieve te gjalla eshte njesia me e vogel mbartese e
jetes. prokariote quajme qe berthama nuk eshte plotesisht e diferencuar kete e quajme prokariot.
eukariot quajme qe masa berthamore eshte plotesisht e diferencuar kete e quajme eukariot. kemi
edhe pese mbreteri te botes se gjalleato jane.mbreteria e monereve'prokariot.mbreteria e
protisteve"parashtazoreve"mbreteria e kerpudhave" "mbreteria e bimeve" "mbreteria e shtazeva"
Bërthama
Është organeli (nëse do ta quanim kështu) më i rëndësishëm i qelizës eukariote. Zakonisht e
gjejmë në qendër të qelizave. Përbëhet nga tre njësi kryesore:
 1. Membrana bërthamore
 2. Bërthamëza
 3. Kromantina
Mëmbrana bërthamore përbëhet nga 2 shtresa proteinash e për pasojë ajo ka një formë sferike të
mirëpërcaktuar. Komunikimin me mjedisin e jashtëm ajo e realizon me anë të poreve bërthamore
(të çara që gjenden në membranën bërthamore).
Më pas vjen kromantina e ndërtuar nga tre përbërës kryesorë :
 1. ADN
 2. ARN
 3. proteina
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

10. ADN ka të kodifikuar kimikisht gjithë informacionin e nevojshëm që i shërben qelizës për të kryer
gjithë funksionet e saj jetësore. Me anë të segmetësve të ARN-së që ajo prodhon i jep
organeleve qelizorë instruksionet e kodifikuar, të kuptueshme prej tyre. Proteina shërben si
mbështetëse ku mbështillet gjithë ADN-ja. Kjo bëhet sepse qeliza ka një ADN me përmasa
gjigante për njësinë ku ajo përmbahet. Për të kuptuar këtë mjaft të mendojmë se nëse do të
shtrinim ADN-në e qelizës ajo do të arrinte një gjatësi prej 2 metrash. Përveç këtyre funksioneve
bërthama është përgjegjëse për tiparet që ka qeliza. Qelizat e një gjallese shumëqelizore kanë
një ADN të njëjtë, por në qelizat kanë forma të ndryshme dhe luajnë role të ndryshme. Si është e
mundur kjo ? Qelizat siç e dimë specializohen dhe diferencohen. Gjatë këtij procesi gjenet
përkatës për një funksion apo veçori të caktuar ndryshojnë gjendjen duke u shfaqur si aktivë ose
jo (gjendja On, Off). Për këtë fakt qelizat e një organizmi shumëqelizor kanë ADN të njëjtë, por
forma dhe funksione ët ndryshme.
Një organelë tjetër e veçantë që përmbahet në bërthamë është bërthamëza. Ajo është
përgjegjëse për ndërtimin e ribozomeve që pasi dalin prej saj zënë pozicionet e përcaktuar,
kryesisht në rrjetin endoplazmatik të kokrrizuar.
Kloroplastet
Organele që gjenden vetëm në qelizat bimore përgjegjëse për fotosintezën. Klorofili që gjendet
në kloroplste, nga të gjitha rrezatimet e dritës diellore thith vetëm ato që i përgjigjen të kuqes dhe
blusë, ndërsa reflekton të gjelbërtat. Prandaj klorofili është i gjelbër. Kloroplastet, ashtu si
mitokondritë kanë një sasi të vogël të ADN-së që u lejon atyre dyfishimin. Ato kanë formën e
thjerrëzave të vogla, të gjelbërta dhe janë të dukshme në MO. Kloroplastet përbëhen nga një
mbështjellje e dyfishtë brenda së cilës membrana të tjera të palosura fort formojnë disa shtresa të
vendosura njëra mbi tjetrën që quhen tilakoide. Aty ndodh reaksioni i fotosintezës. Në kloroplaste
formohen sheqernat që transferohen në pjesët jo fotosintetike të bimës dhe grumbullohen në
formën e amidonit në fara dhe zhardhokë. Reaksioni i fotosintezës është :
6CO2 + 6H20 + ENERGJI = C6H12O6 + 6O2
reaksioni ndosh skematikisht në dy faza : 1. faza e parë ku kapet energjia e diellit quhet faza e
dritës sepse zhvillohet vetëm në praninë e dritës.
Figura 16 . drita e diellit përmban të gjitha ngjyrat e spektrit të dritës, siç mund të vëzhgohetkur
driita shpërndahet nga një prizëm. Gjethet nashfaqen të gjelbra sepse reflektojnë dritën e gjelbër,
ndërsa thithin dritën e përfshirë në rajonet blu dhe të kuqe të spektrit
Cilet dhe flagjelet
Janë organele të lidhura me lëvizjen e qelizës.Duken si zgjatime për nga jashtë të citoplazmës të
përshkruara me gjatësinë e tyre nga tuba apo gyptha të citoskeletit. Cilet janë më të shkurtra dhe
ne përgjithësi e veshin të gjithë sipërfaqen qelizore ndërsa flagjelet janë më të gjata dhe me
numër më të kufizuar. Trakeja jonë, gypi përmes të cilit kalon ajri që thithim, është e veshur me
qeliza të pajisura me cile që lëvizin pa rreshtur me qëllim zhvendosjen e pjesëzave te huaja që
futen me anë të ajrit. Ndërsa spermatozoidet lëvizin falë një flagjeli të gjatë.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

11. Teoria e qelizës
Teoria e qelizës përcakton qe te tera organizmat janë kompozuar ne njësi te vogla organizimi, te
quajtura qeliza. Koncepti ishte shprehur ne 1839 nga Schleiden & Schwann (Shvan) dhe ka qëndruar
si një themel i biologjisë moderne. Ideja ushtron te tjera hipoteza te mëdha biologjike duke
përfshire Teorinë e Darvini për evolucionin (1859), Ligjet e trashëgimisë te Mendelit (1865), dhe
ndërtimin e biokimisë bashkëpunuese (1940).
Kërkimi modern molekular biologjik ka shtuar shume mendime për teorinë e qelizës, por ajo qëndron si
teoria me e rëndësishme e biologjisë. Teoria e qelizës është për Biologjinë si Teoria Atomike është për
Fizikën.
Në 1838, Teodor Shvan dhe Matias Shleiden ishin duke shijuar kafen e pasdites dhe duke folur për
studimet e reja. Kur Shvan dëgjoi Shleidenin për te folur për qelizat e bimëve me nukleus, ai shtangu
nga ngjashmëria e këtyre qelizave bimore me qelizat te cilat ai kishte vëzhguar ne pjesët e kafshëve.
Te dy shkencëtaret shkuan tek laboratori i Shvanit për te parë pjesët e tij. Shvani publikoi ne librin e tij
për qelizat e bimëve dhe kafshëve (Shvan 1839) vitin tjetër, një pjese te veçante pa kualitet për
ngjarjen e vërtete te kontributit te çdokujt, përfshire atë te Shleidenit (1838). Ai i përmblodhi vëzhgimet
e tij ne tre konkluzione për qelizat :
1. Nje qelize është njësia e një strukture psikologjike, dhe organizim ne gjallesat.
2. Nje qelize vazhdon te mbaje ekzistence dytësore si një e veçante e cila ekziston si një bllok
ndërtesash ne një konstruksion organizmash.
3. Forma e qelizave (formacioni i qelizave te lira), te ngjashme me formacionin e kristaleve.
Ne dimë sot dy mendimet e para, por i treti është dukshëm i gabuar. Interpretimi i sakte i formacionit te
qelizave nga ndarja ishte përfundimisht zhvilluar nga te tjerë dhe formalisht i përpunuar nga diktimi i
fuqishëm i Rudolf Vircousit, "Omnis cellula e cellula..." "Te tera qelizat vetëm rriten nga qelizat
paraardhëse".
Mendimet moderne për Teorinë e qelizës përfshijnë :
1. te tera gjallesat e njohura janë te përbëra nga qelizat.
2. një qelize është një njësi funksionale dhe strukturale e një gjallese.
3. Te tera qelizat vijnë nga qelizat paraardhëse nga ndarja. (Gjenerata Spontaneus nuk
përfshihet).
4. Qelizat përmbajnë informacionin gjenetik i cili kalohet nga njëra qelize tek tjetra gjate ndarjes.
5. Te tera qelizat janë te njëjta ne përbërjen kimike.
6. Gjithë burimi i energjisë (metabolizmi & biokimia) e jetës u shfaq me qelizat.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

12. Kredia për zhvillimin e pare (me shume se një lente) për mikroskopin iu dha Zasharin Jansen, ne
Midellburg, Holandë, rreth vitit 1595. Qe kur Janseni ishte shume i ri ne atë kohë, është e mundur qe
babai i tij Hansie krijoi te parin mikroskop, por Janseni i ri perfeksionoi produktin. Detaje për mënyrën
se si u krijuan mikroskopët e pare nuk dihet, por është një këshille qe na lejon neve te mendojmë për
mikroskopët Jansen.
Ne 1663 një shkencëtar anglez, Robert Hooke, zbuloi qelizat ne një tape vere, te cilën e vendosi tek
mikroskopi i tij eksperimental (figura). Aktualisht Hooke vëzhgoi vetëm murin e qelizës sepse qelizat e
tapës se verës ishin te vdekura dhe nuk përmbanin përbërje citoplasme. Hooke i vizatoi qelizat dhe
krijoi fjalën Qelize. Fjala qelize vjen nga fjala latine "cellula" qe do te thotë pjesë e vogël. Hooke
publikoi zbulimet e veta ne librin e famshëm, Mikrografia : Përshkrime Psikologjike te Trupave te Bëra
nga Lentet Zmadhuese (1665).
Dhjete vite me vone Anton van Leuvenhook (1632-1723), një biznesmen gjerman dhe një
bashkëkohës i Hooke përdori (lentet teke) te vetat ne mikroskop monocular dhe ishte i pari vëzhgues
qe pa bakterien dhe protezen. Leurenhook është njohur qe ka bere mbi pesëqind mikroskopë nga te
cilët kane mbijetuar me pak se dhjete cope ne ditët e sotme.
Ne dizenjimin bazik, mbase te tere instrumentet e Leurenhook-ut ishin thjeshte lente te fuqishme
zmadhimi, te pakrahasueshëm me mikroskopët qe përdorim ne sot. Aftësitë e Leurenhookut ne lentet
e zmadhimit, bashke me vështrimin e tij dhe kujdesjen e madhe te rregullimit, ndriçimi ishte puna e tij
për te mundur qe te ndërtoje mikroskopë me shkalle zmadhimi 200 here, me më shume qartësi dhe
figura me te ndritura se çdo koleg tjetër ne atë kohë. Ne 1673, Leurenhook filloi ti shkruante letra për
format e tij me te reja Shoqërisë Mbretërore e Londrës, duke përshkruar se çfarë kishte pare me lentet
e tij. Letra e tij e pare e vëzhgimeve tregonte vëzhgimet mbi zgjojin e bletëve. Për 50 vitet e ardhshme
ai korrespondonte me Shoqërinë Mbretërore. Vëzhgimet e tij, te shkruara ne Gjermanisht, ishin
përkthyer ne anglisht ose latinisht dhe e printuar ne Përkthimet Psikologjike te Shoqërisë Mbretërore.
Leurenhook vështroi strukturën e kafshëve dhe bimëve, minerale kristali, dhe ne fosile. Ai ishte i pari
qe pa qelizat mikroskopike me guaske, "foraminifera", te cilat ai i përshkroi si "biskotat e vogla... jo me
te medhaja se një kokrrize jo me te medhaja se një kokrrize rëre." Ai zbuloi qelizat e gjakut, dhe ishte i
pari qe pa spermatozoidet e kafshëve. Ai zbuloi kafshe mikroskopike si nematodet (krimba te
rrumbullaket) dhe rotiferet. Lista e zbulimeve te tij është e gjate. Leuenhook shume shpejt u be i
famshëm dhe letrat e tij u publikuan dhe u përkthyen. Ne1680 ai ishte zgjedhur një pjesëtar i plote i
Shoqërisë Mbretërore pas vdekjes se tij ne 30 Gusht 1723 një pjesëtar i Shoqërisë Mbretërore
shkroi... "Antoni van Leurenhook konsideroi qe çfarë është e vërtete për psikologjinë natyrore mund te
jete fruit me i studiuar ne metodën eksperimentale, e mbështetur nga dëshmia ; për arsyen te cilën,
me pune te forte dhe mundimte rende ai beri me duart e tij lentet me perfektë, me ndihmen te cilën ia
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

13. dhanë sekretet e Natyrës qe zbuloi vete, tani i famshëm perveç botes se tij psikologjike". Asnjë
shpjegim me i besueshëm i metodave shkencore nuk mund te gjehet.
Ndermjet 1680 dhe 1800 duket se jo aq shume sukses ishte arritur ne studimin e strukturës qelizore.
Kjo mund te jete cilësia me e mire e lenteve për mikroskopë dhe mundimi për te vëzhguar observime
te detajuara për çfarë mikroskopët ishin ne atë kohe. Leuenhook regjistroi metodologjinë për cilësi e
kualitet te lenteve dhe rezultatet mikroskopike vlejten për mbi 100 vjet.
Gjeni
Paraqitje skematike e nje geni në nje varg ADN-je
Gjeni është nje copë e molekulës së acidit dezoksiribonukleik (ADN-së), që përmban informacionet
themelore të krijimit të një acidi ribonukleik (ARN). Gjenet janë njësitë e trashegimisë në organizmat e
gjalla. Gjenet janë të koduara në lëndët gjenetike të organizmave (zakonisht ADN dhe ARN) dhe
kontrollojnë zhvillimin trupor dhe sjelljen e organizmave. Gjatë riprodhimit, lënda gjenetike kalon nga
prindi tek fëmia. Lënda gjenetike mund të kalojë midis individësh jo të afërm (p.sh. nëpërmjet ndërçimit
dhe virusëve). Gjenet kodojnë informacionet e duhura për ndërtimin e lëndeve kimike (proteinat, etj.)
të nevojshme për funksionimin e organizmave.
Fjala "gjen" u vendos në vitin 1909 nga botanisti danez Vilhelm Johansen për njësinë themelore
trupore dhe funksionale të trashigimisë. Fjala gjen rrjedh nga emërtimet eHugo de Vries, që rrjedh nga
ana e saj nga fjala pangenezë, të cilën e krijoi Darvini në vitin 1868. Fjala pangenezë përbehet nga
fjalët greke pan: parashtesë që do të thotë "mbarë", "krejt" dhe genesis: lindje ose genos: prejardhje.
Përmbajtja
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

14. [fshih]
1 Përmbledhje
o 1.1 Vetitë e gjenit
o 1.2 Llojët e gjeneve
o 1.3 Emërtimet e gjeneve njerëzore
2 Funksioni i gjenit
3 Historia
4 Koncepti zhvillues i gjenit
5 Shiko edhe
6 Lidhje të jashtme
Përmbledhje
Vetitë e gjenit
GJENI eshte njesia e kodit gjenetik e nevojshme per sintetizimin e nje proteine. Disa gjene nuk
sintetizojne proteina por rregullojne veprimtarine e gjeneve te tjere. Nje gen eshte i perbere nga disa
komponent, perfshi ketu promotorin, i nevojshem per leximin e vet gjenit. Pjesa kodifikuese e nje geni
eshte e organizuar ne tripleta. Nje triplete eshte e perbere prej 3 nukleotidesh (G, C, A ose T) dhe
kodifikon per nje aminoacid te vetem. Gjeni permban edhe pjese jo kodifikuese, si promotori i
siperpermendur.
Llojët e gjeneve
Emërtimet e gjeneve njerëzore
Funksioni i gjenit
Gjenet janë segmente të caktuara të molekulës së ADN dhe kanë vend të caktuar në krozom.
Madhësia e gjenit llogaritet të jetë prej disa qindra deri disa mijëra çifte të nukleotideve, ndërsa
mesatarisht merret se një "lokus gjeni" ka 600-1800 çifte të nukleotideve. Secili gjen ka funksionin e tij
për kontrollin dhe krijimin e proteinës së caktuar në qelizë. Te qelizat nuk janë të gjitha gjenet në
aktivitet, por vetëm ato gjene që i nevoitet qelizës për krijimin e proteinës të caktuar. Aktivitetin e
gjeneve e rregullojnë gjenet rregullatore. Bashkësia e të gjitha gjeneve të një qelize shënohet
si gjenotip. Pra gjenotipi paraqet materialin trashëgues që ka një qelizë. Gjenet me aktivitetin e tyre
në qelizë, bëjnë zhvillimin e veçorive të organizmit, dhe këto veçori mund të jenë: morfologjike,
mikroskopike, molekulare-fiziologjike edhe aftësi të ndryshme biologjike të organizmit për kryerjen e
funksioneve të caktuara. Bashkësia e të gjitha veçorive të një organizmi shënohet si fenotip. Zhvillimi i
fenotipit fitohet nga prindërit si dhe nga faktorët e ambientit të jashtëm. P.sh., për krijimin e klorofilit tek
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

15. bimët janë të domosdoshme, si gjenotipi përkatës për enzimet që sintetizojnë klorofilin, ashtu edhe
drita si faktor i ambientit të jashtëm. Në mungesë prej cilitdo prej këtyre faktorëve, klorofili nuk do të
sintetizohet. Gjenet mund të pësojnë ndërrime të caktuara, të cilat shënohen si mutacione. Ndonjëherë
edhe pse ndodh mutacioni, radhitja dhe kuptimi i shifrës gjenetike nuk ndërrohet, me ç'rast nuk
ndërrohet struktura e proteinës, përkatësisht nuk ndërrohet aktiviteti i saj biologjik. Mutacionet e tilla
shënohen si tëheshtura. Pasardhësit nuk trashëgojnë nga prindërit fenotip të gatshëm, ata e fitojnë
atë dhe gjatë zhvillimit të tyre e krijojnë atë fenotip. Prej kësaj rrjedh edhe ngjashmëria ndërmjet
prindër-pasardhës, si dhe ndërmjet të gjithë individëve pjesëtarë të një lloji biologjik. Mirëpo, mes
individëve të të njëjtit lloj ka edhe dallime në fenotip, si pasojë e kombinimit të veçorive (gjeneve)
ekzistuese.
Historia
Koncepti zhvillues i gjenit
ADN
Ndërtimi i përgjithshëm e një prerjeje të ADN-së
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

16. Një pjesë ADN në lëvizje
ADN është akronim për Acidin Desoksiribonukleik. ADN-ja është substanca në të cilën mbartet e
koduar, për shumicën e organizmave, informacioni i trashëgimisë, informacion i cili kalohet në qelizat
bija pas cdo ndarje qelizore. Në këtë mënyrë, ADN-ja është përgjegjëse për strukturën dhe
karakteristikat physiologjike dhe biokimike për gati të gjitha qeniet e gjalla.
ADN-ja (anglisht - DNA) është një polimer i gjatë, në formën e një spirali (dredhe) të dyfishtë.
Molekulat e saj ndërtojnë një matricë, në bazë të së cilës kryhet sinteza e ARN-së (transkriptimi), e
cila, nga ana e saj, shërben si matricë për sintezën e proteinave (përkthimi), sintezë që bëhet
sipaskodit gjenetik.
Në tërësinë e qelizave eukariotike si të atyre të bimëve, kafshëve, kërpudhave dhe protistëve, shumica
e ADN-ve është e vendosur në bërthamë. Në dallim me qelizat e thjeshta të quajturaprokariote, duke
përfshirë eubakterian dhe arkaean, ADN nuk është e ndarë nga citoplazma me një cipë bërthamore.
Organelet qelizore të njohura si kloroplaste dhe mitokondri gjithashtu përmbajnë ADN.
ADN-ja përmendet shpesh si një molekulë ë, si përgjegjëse për përhapjen e shumicës së veçorive të
trashëguara. Tek njerëzit këto veçori mund të shtrihen nga ngjyra e flokëve deri tek sëmundjet
prekëse. Gjatë ndarjes qelizore, ADN dyfishohet dhe mund të tejçohet të pjellë gjatë riprodhimit.
Studimet që merren me prejardhjen mund të bëhen duke u bazuar në faktin se ADN
mitokondrinorerrjedh vetëm nga nëna, dhe kromozomi Y mashkullor rrjedh nga babai.
ADN-ja e çdo njeriu, pra gjenet e tyre, trashëgohen nga të dy prindërit. ADN mitokondrinore e nënës
së bashku me njëzetetre kromozoma nga secili prind bashkohen të formojnë gjenin e zigotës, veza e
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

17. pllenuar. Si përfundim, me përjashtim të qelizave të kuqe të gjakut, shumica e qelizave njerëzore
përmbajnë 23 palë kromozomesh, së bashku me ADN mitokondrinore të trashëguar nga nëna.
Përmbajtja
[fshih]
1 Kodi gjenetik
2 Riprodhimi
3 Përbëja dhe struktura e ADN-ës
4 Roli biologjik
5 Shiko edhe
6 Lidhje të jashtme
Kodi gjenetik
Bazat e azotuara [Adenina (A), Citozina (C), Timina (T), Guanina (G)] mund te imagjinohen si kater
shkronja te alfabetit. Duke përdorur grupe me nga tre shkronja mund te formohen 64 kombinime të
ndryshme të cilat formojnë 20 aminoacidet ekzistuese.
Me që ekzistojnë 64 tripleta dhe 20 aminoacide në kodin gjenetik disa aminoacide mund të kodifikohen
nga disa tripleta të ndryshme por jo anasjelltas, një tripletë i përket vetëm një aminoacidi.
Riprodhimi
ADN-ja është një reaksion polimerizimi që ka si reaktante katër tipet e dezoksiribonukleosideve
trifosfate. Megjithëse në fijet e saj ndodhet vetëm një fosfat, nukleotidet fillestare duhet të jenë
trifosfate në mënyrë që të përdorin hidrolizën e dy lidhjeve fosfodiesterike (ku njëra është e nevojshme
për shtimin e një monomeri dhe njëra e katalizuar nga pirofosfataza inorganike mbi pirofosfatin dalës)
për ta bërë reaksionin ekzotermik.
Reaksioni katalizohet nga ADN polimeraza, enzime në gjendje të krijojë një tjetër fije ADN-je në kahun
5'-3' e zbuluar nga Arthur Kornberg më 1958 nëpërmjet një eksperimenti. Reaksioni i ADN
polimerazes drejtohet nga fija udhëzuese e ADN-së sepse krijon një fije të re ADN-je që është
komplementare me atë që shërben si udhëzuese. ADN polimeraza nuk është në gjendje ta filloj
sintezën e një fijeje pa asnjë pikë fillimi.
Për të filluar dyfishimin struktura helikore e ADN-ës duhet të denatyrohet nga disa proteina. Këto janë
helikazat, proteinat që ndajnë dy fijet duke përdorur energjinë e ATP-së, dhe proteinat denatyruese,
ose proteinat destabilizuese të helikes, jo enzimatike që mund të denatyrojne ADN-ën duke u lidhur
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

18. me disa pjesë të fijes e duke i stabilizuar ato. Ky aktivitet prodhon një forcë e cila përhapet në fijet e
paçiftuara të cilat mund të dyfishohen.
Meqë polimerazat veprojnë vetëm në drejtimin 5'-3', njëra fije mund të dyfishohet në mënyrë të
vazhdueshme, tjetra rezulton me disa pjesë të reja ADN-je dhe secila prej tyre çon në fillimin e ARN-
së. Këto pjesë më vonë hiqen dhe hapësirat bashkohen nga një lloj tjetër polimeraze.
Rezultati i dyfishimit janë dy helika të dyfishta identike te përbëra nga një fije e vjetër dhe një e re.
Përbëja dhe struktura e ADN-ës
Acidi deoksiribonukleik përbëhet prej dy vargjesh komplementare të lidhura ndërmjet vete me lidhje
hidrogjenore. Vargjet e kanë formën e spirales. Në strukturën e ADN-së marrin pjesë bazat purine:
adenina dhe guanina; bazat pirimidine: citozina dhe timina; acidi fosforik dhe deoksiriboza.
Deoksiriboza dhe acidi fosforik gjenden në çdo nukleotid. Prandaj, një nukleotid dallohet prej tjetrit
nukleotid në bazë të asaj se cila bazë purine ose primidine gjenden në të.
Meqenëse në strukturën e ADN-së marrin pjesë 4 lloj bazash ( A, G, C dhe T), atëherë molekua e
ADN-së është e ndërtuar është e ndërtuar prej 4 lloj nukleotidesh. Specifiteti i ndërtimit prej llojit në lloj
varet nga numri i nukleotideve purine ose pirimidine, lloji dhe renditja e tyre në varg polinuklotidik.
Bazat azotike purine dhe pitrimidine janë të renditura në varg në bazë të ligjit të përputhshmërisë. Kjo
do të thotë se përballë adeninës të njërit varg çdo herë gjendet timina e vargut tjetër, e përballë
guaninës gjendet citozina. Bazat purine të njërit varg janë të lidhura me bazat pirimidine të vargut tjetër
me lidhje hidrogjenore. Adenina (A) lidhet me timinën (T) me dy lidhje hidrogjenore, kurse guanina (G)
me citozinën me tri lidhje hidrogjenore. Sasia e ADN-ës është konstante dhe specifike për çdo qenie të
gjallë.
Roli biologjik
Kur është çështja e rolit biologjik, atëherë dihet se ADN-ja është bartëse dhe përcjellëse e vetive
trashëguese. Ajo përmes ARN-ës -që do të thotë se ajo në mënyrë indirekte- e kontrollon sintezën e
proteinave, e cila kryhet në ribosome, e përmes proteinave e kontrollonnatyrën dhe shpejtësinë e
proceseve të ndryshme biokimike në qelizë. Pra, ADN-ja është rregullator i proceseve jetësore. Sasia
e ADN-ës në qelizë është konstante dhe specifike për çdo qenie të gjallë. Duhet cekur se para ndarjes
së çdo qelize bëhet dyfishimi i ADN-ës. Prandaj ADN-ja merr pjesë në procesin e ndarjes së çdo
qelize. Ky dyfishim i ADN-ës bëhet përmes procesit që quhet replikim. Molekulat e ADN-ës janë të
vetmet molekula organike që kanë aftësi të riptodhojnë vetveten.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

19. ARN
Molekula strukturale e ARN. Shenjat me të kaltër janë azoti, kurse ato me të kuqe janë oksigjeni.
Në qelizë ekzistojnë disa lloje të ARN-ës, të cilat dallohen në mes tyre për nga ndërtimi dhe funksioi.
Gjenden në bërthamë të qelizës në sasi të vogël e më tepër në citoplazmë. ARN-ja është e ndërtuar
prej dy bazave purine: adeninës dhe guaninës, dy bazave pirimidine: citozinës dhe uracilit, prej
pentozës- ribozës dhe acidit fosforik. Uracili dhe riboza janë njësi specifike strukturore të ARN-ës, të
cilat nuk gjenden në ADN. Molekula e ARN-ës është e përbërë vetëm prej një vargu nukleotidesh.
Llojet e ARN-ës
Në qelizë gjenden tri lloje të ARN-ës. Molekula e secilit lloj përbëhet vetëm prej një vargu
polinukleotidik.
 ARN-ja informative (ARNi) gjendet në ribosom. Kjo ARN i kopjon informatat gjenetike nga
ADN-ja e bërthamës, prej së cilës edhe vetë sintetizohet. ARNi, e krijuar në bërthamë prej ADN-
ës, kalon mandej në ribosme dhe merr pjesë direkt në sintezën e proteinave.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

20.  ARN-ja transportuese ose solubile (ARNt dhe ARNs) gjendet në citoplazmë të qelizës. Ka për
funksion transportimin e aminoacideve prej pjesëve të ndryshme të citoplazmës në vendin e
sintezës së proteinave- në ribosome. Për çdo lloj të aminoacidit ekziston një ARNt e veçantë.
Meqenëse në qelizë gjenden 20 lloje aminoacidesh, atëherë ka edhe 20 lloje të ARNt.
 ARN-ja ribosomale (ARNr) gjendbashë me proteinat, hyn në ndërtimin e ribosomeve, prej nga
edhe e ka marrë emrin. Funksioni i saj nuk dihet.
Ndërtimi dhe llojet e ARN. Te disa viruse bimore dhe shtazore p.sh. te virusi që shkakton poliomelitin,
te virusi i SID-ës, te virusi i Rausit i cili shkakton kancerin etj, materiali trashëgues është ARN, kështu
që gjenet e tyre janë segmente të ARN.
ARN është produkt parësor i gjeneve, d.m.th. i ADN dhe ka strukturë të ngjashme me ADN, mirëpo për
dallim ARN është molekulë lineare njëzingjirore shumë më e vogël se molekula e ADN. Në vend të
dezoksiribozës ka sheqerin-ribozë si dhe në vend të timinës (T) ka bazën uracilë (U). ARN është
përbërës i kromozomeve i të gjithë organizmave të gjallë, ndërsa në përqindje më të madhe gjendet
në bërthamëz dhe në ribozome. ARNi-informativ perben 5% te ARN ARNt-transportus perben 10% te
ARN ARNr-ribozomal perben 85% te ARN
Roli biologjik Molekula e ARN-ës është e ndërtuar vetëm prej një vargu polinukleotidik. Ka peshë
molekulare më të vogël se ADN-ja. Gjendet më tepër në citoplazmë. Roli i saj biologjik është te marre
pjesë direkt në procesin e sintezës së proteinave. Biosinteza e proteinave kryhet në ribosome. Pra,
ribosomet janë “fabrika” të qelizave në të cilat krijohen proteinat.
Trashëgimia
Trashëgimia paraqet proces të dorzimit të vetive (informacionit gjenetik, etj) në zhvillimin individual
nga prindit në pasardhës, respektivisht prej një gjenerate në një gjenerat tjetër.
Varrësisht nga aspekti i trashëgëmisë, kjo paraqet dhënjen e mëtutjeshme të të dhënave
pasardhësve. Përderi sa trashëgimia natyrore (biologjike) përfishnë të dhënat gjenetike, trashëgëmia
shoqërore përfshin të dhënat informative dhe materiale të lëna nga individi me testament për
pasardhësit e tij.
Trashëgimia biologjike
Të gjitha strukturat e qelizës që kanë aftësi të vetë riprodhohen dhe gjatë ndarjes të shpërndahen në
qeliza bija e përbëjnë bazën materiale të trashigimisë. Megjithatë, veçanërisht rol të rëdësishëm si
bartës të materialit të informacionit trashëgues kanë kromozomet, meqë si struktura specifike të
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

21. bërthames, gjatë kohës së ndarjes qelizore mund të replikohen (riprodhim struktural) edhe me një
shkallë më të lartë të precizitetit të ndahen në mënyrë të rregullt (segregohet).
Trashigimia nuk mund të shyrtohet jashtë kornizave të shumimit. Organizmat të cilat shumohen në
mënyrë seksuale informacioninbiologjik ose trashigimin e bartin nëpërmjet qelizave seksuale. Te
shumimi seksual qeliza vezë dhe spermatozoidi fuzionohen në zigot, respektivisht paraqesin urën e
cila mundëson ruajtjen e kontinuitetin gjenetik ndërmjet gjeneratave.
Te individët e llojeve të cilat shumohen në mënyrë joseksuale cilësit trashëguese barten me ndarjen e
gjelizave somatike të veçanta ose grupore me çka fitohet tërë organizmi i ngjajshëm me formën amë.
Trashigimia duhet kuptuar jo vetëm si aftësi e organizmave për ta ruajtur lidhjen funksionale dhe
materiale ndërmjet gjeneratave por edhe si aftësi për ta dorzuar karakterin specifik të zhvillimit
individual në kushte të caktuara në mjedisin jetësor.
Megjithatë, përvec lidhshmërisë së ngushtë me shumimin, trashigimia është e varur edhe nga
nrdyshueshmëria.
Me trashigimine, në shumë gjenerata ruhen edhe ngjashmëritë dhe dallimet e organizmave nga
individët e llojit të caktuar. Dallimet trashëguese janë rezulltat i ndryshueshmërisë së vetive dhe
cilësive trashëguese.
Trashëgëmia në shoqëri
Me zhvillimin e shoqërisë kuptimi i trashëgëmisë natyrore ka filluar të zgjerohet edhe në kuptimin
shoqërorë e më këtë edhe juridik. Qështja e trashëgëmisë shoqërore shikuar nga aspekti juridik ka
filluar të ndryshojë pas shpalljes që kishte bërë Jul Cezari për trashëgëmin e tij. Ai kishte shpallur për
trashëgimtarë të frontit të birin e adaptuar. Që nga kjo kohë në sistemet e ndryshme janë është
pranuar vullneti i shprehur i personave dhe janë nxierrur ligje të cilat e rregullojnë çështjen e
trashëgëmisë së personave. Më këtë personave ju jepet e drejta e zgjedhjes së trashëgueve
me testamenti.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

22. Evolucioni
Pema e evolucionit duke treguar divergjencën e specieve moderne nga paraardhës të tyre të përbashkët në
qendër. Tre fusha janë me ngjyrë janë: me blu bakteret, me jeshile archaea dhe me të kuqe eukarjotët.
Evolucioni është çdo ndryshim te brezat pasardhës në karakteristikat e trashëgueshme te
popullatave. Proceset evolucionare i japin jetë diversitetit në çdo nivel të organizimit biologjik, si në
specie, organizma individualë dhe në molekula si AND-ja dhe proteinat.[1]
Jeta në Tokë filloi dhe evoluoi nga një paraardhës universal i përbashkët rreth 3.7 miliard vjet më parë.
Shfaqja e gjallesave të reja dhe divergjenca e jetës mund të dëshmohen nga një grup i përbashkët i
tipareve biokimikë dhe morfologjikë, ose nga sekuenca të përbashkëta të AND-së. Këto tipare dhe
sekuenca homologe janë më të ngjashme ndër speciet të cilat kanë një paraardhës më të ri dhe mund
të përdoren për të rindërtuar historinë evolucionare duke u mbështetur në rekordet e fosileve dhe
specieve të tanishme. Struktura e sotme e biodiversitetit është formuar si nga zhdukja, si nga shfaqja e
specieve të reja.[2]
Çarls Darvin qe i pari që formuloi një argument shkencor për teorinë e evolucionit me mekanizëm
seleksionim natyror. Evolucioni me seleksion natyror është një proces që dëshmohet nga tre fakte për
popullatat: 1) më shumë pasardhës prodhohen sesa mbijetojnë, 2) tiparet janë të ndryshme për çdo
individ, duke çuar në raporte të ndryshme të mbijetesës dhe riprodhimit dhe 3) ndryshimet në tipare
janë të trashëgueshme.[3]
Kështu që, kur anëtarët e një popullate vdesin, ata zëvendësohen nga
pasardhësit e prindërve që përshtatën më mirë për të mbijetuar dhe riprodhuar në mjedisin në të cilin
seleksioni natyror ndodhi. Ky proces krijon dhe ruan tiparet që janë më të përshtatshmet për të kryer
funksionet biologjike.[4]
Seleksioni natyror është shkaku i vetëm i njohur i përshtatjes, por jo i vetmi
shkak i evolucionit. Të tjerë, jo-përshtatës shkaqe të evolucionit janë mutacioni dhe shmangia
gjenetike.[5]
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

23. Në fillim të shekullit të 20-të, gjenetika u integrua me teorinë darviniane të evolucionit me seleksion
natyror përmes disiplinës së gjenetikës së popullatave. Rëndësia e seleksionit natyror si shkak i
evolucionit u pranua edhe në degë të tjera të biologjisë. Përveç kësaj, nocione të vjetra të evolucionit,
si ortogjeneza dhe "progresi" u bënë pa vlerë.[6]
Shkencëtarët vazhdojnë të studiojnë aspekte të
ndryshme të evolucionit duke dhënë dhe testuar hipoteza, ndërtuar teori shkencore me anë të të
dhënave vëhzguese dhe performuar eksperimente në fushë dhe në laborator. Biologët pranojnë se
pasardhja me modifikim është një nga faktet më të besueshme në shkencë.[7]
Zbulimet në biologjinë
evolucionare kanë kryer impakt jo vetëm në degët tradicionale të biologjisë, por edhe në disiplina të
tjera akademike (p.sh, antropologjia dhe psikologjia) dhe në shoqëri.[8][9]
Përmbajtja
[fshih]
1 Historia e Teorisë së Evolucionit
2 Trashëgimia
3 Ndryshueshmëria ose Variacioni
o 3.1 Mutacionet
o 3.2 Rikombinimi gjenetik seksual
4 Mekanizmat e evolucionit
5 Historia evolucionike e jetës
o 5.1 Origjina e jetes
o 5.2 Evolucioni i jetes
6 Debate sociale dhe kulturale
7 Referencat
Historia e Teorisë së Evolucionit
Propozimi se një lloj kafshe mund ta ketë prejardhjen nga një nga kafshë e një lloji tjetër shkon në
kohën filozofëve grekë para-Sokratikë, si Anaksimandri dhe Empedokli.[10][11]
Në kundërshtim me këto
pikëpamje materialiste, Aristoteli i përkufizon të gjitha gjërat natyrore, jo vetëm ato frymore, si forma të
disa ideve të fiksuara natyrore.[12][13]
Kjo ishte pjesë e kuptimit të tij teleologjik të natyrës në të cilën të
gjitha gjërat kanë një rol të qëllimtë për të luajtur në rendin hyjnor kozmik. Variante të ksaj ideje u bënë
standardi i kuptimit në Mesjetë dhe u integruan në mësimet e të krishterëve, por Aristoteli nuk kërkonte
që kafshët reale të korrespondonin një për një me forma metafizike dhe dha hollësisht shembuj sesi
lloje të reja të frymorëve vinin në jetë.[14]
Në shekullin e 17-të metoda e re e shkencës moderne hodhi poshtë propozimet e Aristotelit dhe kërkoi
shpjegimin e fenomeneve natyrore në lidhje me ligjet e natyrës të cilat ishin të njëjta për çdo gjë të
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

24. dukshme dhe nuk kishin nevojë të viheshin në punë nga ndonjë rend hyjnor kozmik. Por ky lloj trajtimi
qe i ngadaltë për të vendosur rrënjët në shkencat biologjike, të cilat ngelën bastionet e fundit të tipeve
natyrore të fiksuara. John Ray përdori një nga termat e përgjithshme të tipeve natyrore të fiksuara,
“speciet”, te kafshët dhe bimët, duke propozuar se çdo specie përkufizohet nga tiparet që i dallojnë
nga të tjerët dhe që çojnë te pasardhësit.[15]
Këto specie ishin formuar nga Zoti, por me ndryshime të
shkaktuara nga kushtet lokale. Klasifikimi biologjik i prezantuar nga Karl Lineu në 1735 i shihte speciet
si të fiksuara sipas një plani hyjnor.[16]
Në 1842 Çarls Darvin shkruajti skicën e parë të asaj së cilës më vonë u quajtPrejardhja e llojeve.[17]
Teoria e Evolucionit dhe Teza e Seleksionimit Natyror u trajtuan në mënyrë të detajuar ngaCharles
Darwin në librin e tij "Origjina e species" (The Origin of Species), botuar në vitin1859. Në vitet
rreth 1930s, seleksionimi natyror i Darwinit u pasurua me rregullat etrashëgimisë së Mendelit, duke
çuar në lindjen e Teorisë Sintetike të Evolucionit. Është, pikërisht, kjo teori ajo që krijoi themelet e
biologjisë moderne.
Në vitin 1859, Charles Darwin dhe Alfred Russel Wallace, do të paraqisnin para shoqatës Linneus të
Londrës, dy punime për Teorinë e Evolucionit dhe seleksionin natyror. Të dy punimet tërhoqën shumë
pak vëmendje, në kontrast me vëmendjen që tërhoqi një vit më vonë botimi i "Origjinës së Species" së
Darwinit. Gradualizmi dhe seleksioni natyror, dy nga tezat e Teorisë së Evolucionit, u pritën fillimisht
me rezistencë të madhe. Përfaqësuesit e Lamarkizmit do të argumentonin se, psh, rosat e kishin fituar
lëkurën notuese nëpërmjet përpjekjeve të tyre të vazhdueshme për të notuar dhe jo nëpërmjet
seleksionimit natyror të rosave me lëkure midis gishtave. Duke qenë se eksperimentet nuk arritën
kurrë të mbështesin teorinë lamarkiste, kjo, ju dorëzua Teorisë së Evolucionit. Darwini, nga ana e tij,
nuk arriti të shpjegonte mekanizmin e trashëgimisë së tipareve nga brezi në brez, dhe përse variantet
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

25. e ndryshme të këtyre tipareve nuk përziheshin gjatë procesit të trashëgimisë. Këtë mekanizëm do ta
shpjegonte, në vitin 1865, Gregor Mendel, kërkimet e të cilit vërtetonin, se tiparet trashëgohen sipas
një ligjësie të mirëpërcaktuar.
Rizbulimi i veprës së Mendelit në 1900, do të çonte në ndarjen e gjenetistëve dhe biostaticienëve në
dy grupe ; njëri mbështeste modelin darwinian të evolucionit, tjetri atë mendelian. Polemika do të
mbyllej në vitet 1930, nga biologët rreth Ronald Fischer, të cilët, duke i kombinuar të dy modelet,
seleksionin natyror darwinian me rregullat mendeliane të trashëgimisë, çuan në lindjen e Teorisë
Sintetike të Evolucionit, të njohur ndryshe edhe si Neodarwinizëm. Teoria Sintetike e përkufizon
evolucionin si ndryshueshmëria në kohë e shpeshtësisë/frekuencës relative të aleleve (frekuenca
alelike) në një popullatë.
Me zbulimin e materialit gjenetik, ADNsë, prej Oswald Avery në 1944 dhe, me deshifrimin e strukturës
së ADNsë nga James Watson dhe Francis Crick, në 1953, u arrit, përfundimisht, të identifikohej baza
fizike e trashëgimisë. Që prej këtij momenti, Gjenetika dhe Biologjia Molekulare janë shndërruar në dy
shtylla të rëndësishme të Biologjisë së Evolucionit.
Trashëgimia
ADN
Evolucioni në organizma të ndryshëm ndodh me ane të ndryshimeve të veçanta që njihen si tipare,
ose veçori - që janë karakteristike për një organizëm. Si shembuj mund të përmendim ngjyrën e syve,
një tipar i trashëguar nga njeri prej prindërve të individit. Karakteristikat e trashëguara kontrollohen
nga gjenet dhe tërësia e gjeneve në gjenomin e një organizmi quhet gjenotipi i organizmit.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

26. Ndërkohe, tërësia e tipareve të vezhgueshme në strukturën dhe sjelljen e organizmit, quhet fenotipii
organizmit dhe vjen si rezultat i marrëdhënies së gjenotipit me ambientin rrethues. Për këtë arsye jo të
tera pjesët e fenotipit janë të trashëgueshme. Si shembull mund të përmendim nxirjen nga rrezet e
diellit ; ajo është rrjedhoje e gjenotipit të organizmit në marrëdhënie me rrezet e diellit dhe lëkura e
nxire nga dielli nuk është një karakteristike e cila trashëgohet tek pasardhësit. Por ama persona të
ndryshëm kanë reagime të ndryshme ndaj rrezeve të diellit dhe kjo ndodh sepse ata kanë ndryshime
në gjenotipet përkatëse. Këtu mund të përmendim albinizmin i cili është një karakteristike e
trashëgueshme dhe si efekt i tij është pamundësia e lëkurës për t'u nxirre nga rrezet e diellit dhe djegia
nga dielli.
Karakteristikat e trashëgueshme kalohen nga një brez tek tjetri me anën e ADN, një molekule e afte të
enkodojë informacion gjenetik. Në vetvete ADN është një polimer i përbëre nga katërnukleobaza.
Sekuenca e këtyre nukleobazave, ose shkurt bazave, përcakton informacionin gjenetik, në analogji me
shkronjat në tekstin e një libri apo bitëve në programin e një kompjuteri. Ato pjesë të ADN që
përcaktojnë një njësi të vetme funksionimi, quhen gjene. Gjene të ndryshme kanë sekuenca të
ndryshme bazash. Brenda qelizës këta zinxhirë bazash ADN-je ndërthuren me proteina dhe formojnë
struktura të përqendruara që quhen kromozome dhe zona të veçanta të kromozomit quhen lokuse.
Nëse sekuenca e ADN nëpër këto lokuse është e ndryshme nga një individ tek tjetri, këto variante të
ndryshme te së njëjtës gjë quhen alele. Sekuencat e ADN mund të ndryshojnë
nëpërmjet mutacioneve duke krijuar në këtë mënyre alele të reja. Në rast së mutacioni ndodh brenda
një gjeni, aleli i ri që krijohet mund të ndikojë në karakteristiken e organizmit për të cilën është
përgjegjës ky gjen, duke çuar më pas në ndryshim të fenotipit të organizmit. Por sidoqoftë, kjo gjë nuk
është e vërtete për të gjitha rastet. Shumica e karakteristikave janë shumë me komplekse dhe
kontrollohen nga një tërësi gjenesh që bashkëpunojnë.
Ndryshueshmëria ose Variacioni
Tek një organizëm, fenotipi i tij është rezultat i gjenotipit të tij dhe i ndikimit të ambientit ku jeton. Një
pjesë e mirë e ndryshimeve në fenotipet e një popullatë vjen si rezultat ndryshimeve në gjenotipet e
tyre. Evolucioni nuk është gjë tjetër veçse ndryshimet me kalimin e kohës në diapazonin gjenetik.
Frekuenca e shfaqjes së një aleleje të caktuar do të luhatet duke u bere më e shpeshtë apo më e
rrallë përkundrejt formave të tjera të po të njëjtit gjen. Forcat evolutive sjellin në këto ndryshime si në
njërin drejtim ashtu edhe në tjetrin. Ndryshueshmëria zhduket kur një alele arrin piken e stabilitetit, apo
të fiksimit - rasti kur ose zhduket fare nga popullata, ose zëvendëson komplet një alele të
paraardhësve.
Këto ndryshime, që njihen dhe me emrin variacione, janë rezultat i mutacioneve në materialin gjenetik,
migrimet apo shtegtimet e popullatave (migrim gjenesh) si dhe shkartisjes (përzierjes) së gjeneve
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

27. nëpërmjet riprodhimit seksual. Variacionet lindin dhe nga shkëmbimi i gjeneve midis specieve të
ndryshme ; shembull mund të japim transferimin horizontal të gjeneve tek bakteriet apohibridizimin tek
bimët. Megjithëse variacionet e pareshtura të shfaqura në këto mënyra, pjesa më e madhe
e gjenomit të një specie është identike në të tere individët e kësaj specie. Por sidoqoftë, edhe
ndryshime të vogla të në gjenotip mund të çojnë në ndryshime të theksuara në fenotip : shimpanzetë
dhe njerëzit ndryshojnë vetëm me rreth 5 % në gjenomet e njeri tjetrit.
Mutacionet
Ilustrim i duplikimit te gjeneve, nje nga llojet e mutacioneve gjenetike.
Mutaconet janë ndryshime te ADN-se,që sjellin ndryshimin e alelit recesiv në dominant ose anasjelltas.
Mutacionet ndodhin 1/1000 raste ose 1/100 000 raste. Mutacioni është pak i ndjeshëm në popullatë,
pra ne ate brez nuk kemi shume ndryshim në fillim. Por me kalimin e kohës, duke kaluar në disa brezni
bëhet me i ndjeshëm dhe behet bazë per evolim.
Mutacionet e rastësishme ndodhin papushim në gjenomet e organizmave të gjallë. Këto mutacione
krijojnë variacione gjenetike. Mutacionet janë ndryshimet në sekuencat eADN së gjenomit dhe
shkaktohen nga rrezatimi, viruset, transpozonet dhe kimikatet mutagjene, si dhe nga gabimet
gjatë meiozës dhe replikimit të ADN. Këto mutacione përfshijnë disa lloje të ndryshme ndryshimesh ne
sekuncat e ADN dhe ose mund të jenë pa efekt, ose të prodhojnë një gjen, ose e ndalojnë gjenin të
funksionojë. Studimet në nje lloj mize, Drosophila melanogaster, sugjerojnë se nëse një mutacion
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

28. ndryshon nje proteinë që prodhohet nga ndonjë gjen, ky ndryshim ka shumë mundesi të jetë i
dëmshëm. Rreth 70% e ketyre mutacioneve kanë efekt të dëmshëm, pjesa tjetër janë neutrale ose me
dobi të ulta. Për shkak të ketyre efekteve dëmtues që mund të ndodhin në qelizë, organizmat kanë
evoluar mekanizma per eliminimin e mutacioneve, ku permendet riparimi i ADN. Si rrjedhojë mund të
themi se ekziston një raport optimal për sasinë e mutacioneve, midis kostove të një sasie të madhe
mutacionesh (si psh mutacionet eliminuese), dhe kostove metabolike të sistemeve të vetë organizmit
për të ulur sasinë e mutacioneve (si psh enzimat për riparimin e ADN). Viruset që përdorinARN si
material gjenetik kanë ndryshim të lartë mutacionesh, gjë që mund të jete shumë e dobishme sepse
keta virus do të evolojnë shpejt dhe në mënyrë konstante, duke iu shmangur kështu përgjigjeve
mbrojtëse, sic është sistemi imunitar i njeriut.
Mutacionet mund të përfshijnë duplikme të pjesëve të mëdha në një kromozom (zakonisht me anë të
rikombinimit gjenetik), që sjell në këtë rast kopje shtesë të gjenit në gjenom. Kopjet shtëse të gjeneve
janë një burim kryesor i materialit bazë për evolimin e gjeneve të reja. Kjo gjë është e rëndësishme
sepse shumica e gjeneve të reja evolojnë brenda të njëjtës familje gjenetike nga gjene ekzistues, të
cilët kanë paraardhës të përbashkët. Psh, syri i njeriut përdor katër gjene për ndërtimin e strukturave
që ndjejnë dritën: tre për ngjyrat dhe një për shikimin natën; te katër këta gjne janë rrjedhojë e një
gjeni të vetëm paraardhës. Gjene të reja mund të lindin nga gjene paraardhës kur kopjet shtesë të këtij
të fundit ndryshojnë nga mutacionet dhe fitojnë funksione të reja. Ky proces është më i thjeshtë kur
gjeni është i duplikuar sepse është rritur redundanca, apo besnikeria, e sistemit; një gjen nga duplikata
fiton funksionin e ri ndërkohë që kopja tjetër vazhdon të kryejë funksionin fillestar. Disa lloje të tjera
mutacionesh mund edhe të krijojnë gjene krejtësisht të reja nga pjesë ADN që më parë kanë qenë të
pa-koduara. Krijimi i gjeneve të reja mund të perfshijë edhe pjesë të vogla të disa gjeneve njëherësh
gjatë duplikimit, këto fragmente gjenesh rikombinohen për formimin e funksioneve të reja.
Ndryshimet në numrin e kromozomeve mund të përfshijnë mutacione edhe më të medha, ku
segmentet e ADN brenda kromozomit ndahen dhe më pas ri-rregullohen. Psh, dy kromozome në
gjenusin Homo janë shkrirë, (procesi i fuzionit të gjeneve) në një dhe kanë prodhuar kromozomin
njerëzor 2; ky fuzion nuk ka ndodhur në linjat gjenetike të majmunëve të tjerë, ata akoma i kanë keta
kromozome të ndarë. Në evolucion, roli më i rëndësishëm i ketij riorganizimi të kromozomeve është që
të rrisë divergjencën e një popullate drejt specieve të reja, duke ulur mundësinë e këtyre popullatave
të ndryshme që të japin pasardhës me njëra tjetrën. Në ketë menyrë do të ruhen të paprekura
ndryshimet gjenetike midis këtyre popullatave.
Sekuencat e ADN që mund të lëvizin në gjenom, psh transpozonët, përbejnë një pjesë te madhë të
materialit gjenetik tek bimët dhe kafshët, dhe mund të kenë qenë të rëndësishme në evolucionin e
gjenomeve. Psh, në gjenomin njerëzor ka më tepër se një milion kopje të sekuencës Alu dhe këto
sekuenca tashmë janë përshtatur për të kryer funksione si rregullatorë të shprehjeve të gjeneve. Një
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

29. efekt tjetër i këtyre pjesëve të levizshme ADN është se kur zhvendosen brenda gjenomit, mund të
ndryshojnë apo fshijnë gjene ekzistues dhe ne këtë menyrë prodhojnë diversitet gjenetik.
Rikombinimi gjenetik seksual
Ne organizmat aseksuale (joseksuale) gjenet trashegohen ne teresine e tyre, ose te lidhur. Ata nuk
mund te perzjehen me gjenet e organizmave te tjere gjate procesit te riprodhimit. Ndodh e kunderta
me organizmat qe riprodhohen seksualisht, pasardhesit e tyre prmbajne perzjerje te rastesishme te
kromozomeve te prinderve te tyre. Me nje proces qe quhet rikombinim homolog, organizmat seksuale
shkembejne ADN midis dy kromozomeve qe pershtaten me njeri tjetrin. Rikombinimet dhe
riorganizimet nuk ndryshojne shpështësine e shfaqjes se aleleve, por ndryshojne mundesite se cilet
alele jane te bashke-grupuar me njeri tjetrin, duke prodhuar ne kete menyre pasardhes me kombinime
te reja alelesh. Seksi zakonisht rrit variacionin gjenetik dhe mund te rrise shpejtesine e evolucionit.
Sidoqofte, ne disa raste është ne avantazh riprodhimi aseksual dhe mund te evoloje ne organizma qe
me pare kane qene seksuale. Ne keto raste, aseksualiteti mund te lejoje dy grupe alelesh ne nje
gjenom qe te ndryshojne dhe te marin funksione te ndryshme nga njeri tjetri.
Rikombinimi ben te mundur qe madje edhe alele qe jane shume te afert me njeri tjetrin te mund te
trashegohen ne menyre te pavarur. Sidoqofte nuk duhet harruar qe shpejesia me te cilen ndodh
rikombinimi është e vogel (afersisht dy ngjarje te tilla ne nje kromozom per cdo gjenerate). Si rezultat
kemi qe gjenet qe jane afer njeri tjetrit nuk rikombinohen larg njeri tjetrit dhe gjenet qe jane afer njeri
tjetrit kane tendence qe te trashegohen perseri prane njeri tjetrit, nje fenomen qe njihet dhe me
emrin lidhje. Kjo tendence matet duke gjetur se sa shpesh dy alele ndodhin te jene bashke ne nje
kromozom te vetem. Ne kete rast themi se është gjetur disekuilibri i lidhjes se tyre. Nje grup, apo
bashkesi, alelesh qe zakonisht trashegohen se bashku, quhet haplotip. Kjo gje është e rendesishme
kur nje alele ne nje haplotip te caktuar është me efekt shume te mire: seleksionimi natyror do te coje
ne nje perzgjedhje pikerisht per te favorizuar kete efkt te mire qe ka aleli ne fjale, dhe kjo gje
menjehere do te coje dhe ne shtimin e aleleve te tjera qe jane pjese e ketij haplotipi ne te tere
popullaten. Kjo gje është quajtur autostop gjenetik.
Ne rastet kur alelet nuk mund te ndahen nga rikombinimi - sic kemi rastin e kromozomeve Y tek
gjitaret qe kalojne te paprekur nga baballaret tek pasardhesit meshkuj - grumbullohen mutacione te
demshme. Duke shperbere kombinaciont e aleleve, riprodhimi seksual ben te mundur heqjen e
mutacioneve te demshme dhe mbajtjen e mutacioneve te dobishme. Gjithashtu, rikombinimi dhe
riorganizimi mund te prodhojne individe qe kane avantazhe te reja kombinimesh gjenetike. Keto efekte
pozitive jane te balancuara nga fakti qe seksi ul aftesine riprodhuese te nje organizmi, mund te
shkaktoje mutacione dhe mund te ndaje kombinime gjenesh te dobishme. Per kete arsye mund te
thuhet qe se arsyet per evolimin e riprodhimit seksual jane te paqarta dhe kjo është akoma nje pyetje
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

30. qe prek nje zone shume aktive te studimeve ne fushen e biologjise evolutive, si dhe ka cuar ne lindjen
e ideve te tilla sic është Hipoteza e Mbretereshes se Kuqe.
Mekanizmat e evolucionit
Mekanizmat kryesore qe perbejne evolucuionin jane dy: seleksionimi natyror dhe shmangia gjenetike.
 Seleksionimi natyror është procesi gjate te cilit favorizohen gjenet qe ndihmojne me mire ne
mbijetesen dhe riprodhimin e organizmit.
 Shmangia gjenetike është është ndryshimi i rastesishem ne frekuencen, apo shpështësine, e
shfaqjes se aleleve. Kjo gje shkaktohet nga rikombinimet gjate riprodhimit te gjeneve ne nje
gjenerate (brezni) te caktuar.
Rendesia relative e seleksionimit natyror dhe shmangies gjenetike te nje popullate varet nga
rigoroziteti i zgjedhjeve dhe madhesia e vete popullates, ose ndryshe numri i individeve qe jane ne
gjendje te prodhojne pasardhes ne kete popullate. Seleksionimi natyor është kryesisht dominant ne
popullata te medha, nderkohe qe ne popullata te vogla rol kryesor luan shmangia gjenetike.
Dominanca e shmangies gjenetike ne popullata te vogla mund te coje madje dhe ne shfaqjen e
mutacioneve te demshme. Kjo është arsyeja qe ndryshimet ne madhesine e popullates mund te
influencojne mjaft ne rrugen e ndjekur nga evolucioni. Shtrengimet e popullates, gjate te cilave
madhesia e popullates zvogelohet ne menyre te perkohshme duke humbur keshtu variacionin gjenetik,
cojne drejt nje popullate me uniforme.
=
Historia evolucionike e jetës
Origjina e jetes
Origjina e jetes është nje perberes i nevojshem per evolucionin biologjik, por te kuptuarit e faktit se
evolucioni ndodhi sapo u shfaqen organizmat, dhe te studiuarit se si ndodh kjo gje, nuk varet nga te
kuptuarit se si filloi jeta ne menyre precize. Sot per sot, koncensusishkencor është qe substancat
biokimike komplekse qe perbejne jeten u formuan nga reaksione kimike ne vetvete me te thjeshta,
ndonese është e paqarte se si ka ndodhur kjo gje. Nuk ka shume informacione te sigurta lidhur me
stadet e hershme te zhvillimit te jetes, apo per strukturen e objekteve te para jetesore, apo per
identitetin dhe natyren e ndonje paraardhesi te perbashket universal, apo nje grup paraardhes
gjenetik. Per kete arsye nuk ka nje konsensus shkencor lidhur me si filloi jeta, por propozime te
ndryshme perfshijne molekula vete-replikante si psh ARN dhe bashkimi i qelizave te thjeshta.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

31. Evolucioni i jetes
Mosha e Tokes dhe paraqitja e disa ngjarjeve kryesore qe nga formimi i Tokes deri ne ditet e sotme
Ndonese ende nuk ka nje siguri te plote lidhur me si filloi jeta, praktikisht është pranuar se organizmat
e pare qe jane shfaqur ne Tokekane qene prokariotet ne nje kohe prej afersisht 3-4 miliard vjet me
pare. Gjate nje periudhe pasuese prej disa miliard vjetesh nuk ka patur ndryshime te dukshme ne keta
organizma, morfologjike apo organizative ne qelize.
Eukariotet sollen ndryshimin tjeter masiv ne strukturen e qelizes. Keto ndryshime erdhen si rezultat i
rrethimit te bakterieve te lashta prej paraardhesve te qelizave eukariote, ne nje proces bashkepunues
ne grup qe quhet endosimbioze. Bakteriet e rrethuara dhe qelizat primordiale eukariote iu nenshtruan
me pas nje evolucioni te perbashket, nje ko-evolucioni, gjate te cilit bakteriet evoluan ose
nemitokondri, ose nehidrogjenozom, ende është e paqarte. Me nje rrethim te dyte te ngjashem por te
pavarur prej te parit, ku moren pjese organizma me karakteristike cianobakteriale, u formuan
kloroplastet ealgave dhe bimeve. Eshte ende e panjohur se kur u shfaqen per here te
pare qelizat eukariote, sidoqofte jane shfaqur diku rreth periudhes 1.6 - 2.7 miliard vjet me pare.
Historia e jetes me pas ishte nje perzierje e eukarioteve nje qelizore, prokarioteve dhe arkeave, deri
perafersisht 610 milion vjet me pare kur filluan te shfaqen organizmat e pare shumeqelizore neper
oqeanet e periudhes Ediakaran. Evolucioni i formave shumeqelizore ka ndodhur ne ngjarje te
pavarura nga njera tjetra, ne organizma shume te ndryshem nga njera tjetra si psh sfungjeret, algat
kafe, cianobakteret, myksobakteret.
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

32. Menjehere pas shfaqjes se ketyre organizmave te pare shumeqelizore, linden nje sasi shume e
madhe organizmash biologjike, brenda nje harku kohor prej 10 milion vjetesh, ne nje ngjarje qe është
quajtur Shperthimi Kambrian. Ne kete periudhe jane shfaqur ne shtresatfosile shume lloje te kafsheve
moderne, si dhe gjithashtu specie unike qe me vone u zhduken. Jane propozuar disa shpjegime lidhur
me cfare solli ne Shperthimin e Kambrianit, njri prej tyre dhe varianti i grumbullimit
te oksigjenit ne atmosfere prej fotosintezes. Diku rreth 500 milion vjet me pare, toka e thate u pushtua
prej bimeve dhe kerpudhave te ndryshme, dhe shume shpejt u mbushen edhe meartropode dhe lloje
te tjera kafshesh. Nder organizmat me te suksesshem ishin insektet dhe edhe sot perbejne grupin me
te madh te specieve ne Toke. Amfibet u shfaqen per here te pare rreth 300 milion vjet me pare duke u
pasuar menjehere nga amniotet e para.Gjitarët filluan ne shfaqen rreth 200 milion vjet me pare
dhe zogjtë rreth 100 milion vjet me pare, te dy nga paraardhes te grupit tezvarranikëve. Sidoqofte, me
gjithe kete evolucion te ketyre kafsheve te medha, vazhdojne te jene shume te suksesshem dhe
dominojne Token organizma te vegjel shume te ngjashem me ata qe u shfaqen fillimisht ne stadet e
para te ketij procesi. Pjesa me e madhe e biomases perkatese dhe sasise se specieve perbehet nga
prokariotet.
Debate sociale dhe kulturale
Për evolucionin ende ekzistojnë debate të ndryshme. Këtu paraqiten disa prej çështjeve më të
diskutuara.
Shumë njerëz përdorin në mënyre ekuivalente teorinë e Darvinit me teorinë e evolucionit. Teoria e
Darvinit nuk është teoria e evolucionit. Është zanafilla e saj por jo ajo që njihet sot si teoria e
evolucionit.
Një tjetër çështje është përdorimi i shprehjes "mbijetesa e më të fortit". Kjo shprehje është jo e sakte
dhe duhet "mbijetesa e më të përshtatshmit". Në teorinë e evolucionit rregulli numër një është që
speciet më të përshtatura mirë me ambientin ku jetojnë mbijetojnë në breza. Nëse jo, ose zhduken ose
fitojnë aftësitë për të mbijetuar në këtë ambient, të ndryshojnë, të
"evoluojnë". Pilivesa,peshkaqeni, rinoceronti e disa specie të tjera janë praktikisht të pandryshuara që
prej miliona vjetësh dhe kjo do të thotë vetëm që si specie janë të suksesshme në mbijetesë në
ambientet përkatese dhe s'u është dashur të evoluojnë me ato ritme që u zhvilluan shumë specie të
tjera. Ndërkohe që mangustave u është dashur të zhvillojnë teorinë e "rojës", një që bën roje dhe jep
alarmin ndërkohe që të tjerët hanë pa frike nga sulmet e papritura të një predatori. Luanët janë të
vetmit felinë që u është dashur të evoluojnë aftësinë e jetesës në grup (Të vetmuar, luanët janë
gjuetarë shumë të dobët, aktualisht më të dobtit e familjes feline). Neper pilivesa, në kohen e
dinozaurëve kanë qenë 400 lloje të ndryshme, më e madhja prej të cilave me një hapësirë të krahëve
deri ne 2m. Me përmasa të tilla, raportet e peshës trupore ndryshojnë, fluturimi i llojit të pilivesës është
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

33. shumë e mundur të jetë më joefektiv se ai i ndonjë specie të vogël dinozauri në atë kohë me
membrane anash trupit. Si të thuash, me një analogji të thjeshtuar, një aeroplan "Spitfire" i luftës II
Botërore kundër një aerolani biturbo MiG-29 modern. Dinozaurët me membrane ishin më efektive në
mbijetesën në ajër krahasuar me pilivesat gjigante. Dhe më vone akoma mutacioni me pende midis
membranës doli që është edhe më efektiv akoma në fluturim dhe qiejt u mbushen me Arkeopterix-e.
Dhe ndërkohe të tere e dimë që sa më të vogla përmasat dhe më e lehte pesha, aq më e lehte është
të rrish në ajër... fluturimi i vazhdueshëm në miliona vjet dhe lëvizja e rregullt e gjymtyrëve në atë
mënyre coi drejt seleksionimit të atyre llojeve që e bënin më kollaj në sajë të një konstrukti të caktuar
trupor. Këta janë ata që sot njihen me emrin zogj, me skelet adapt për lëvizje motorike në ajër dhe
pendë me forma dhe pozicionim për të bere manovrimin sa më të shpejte dhe efikas.
Gjenetika
Gjenetika (nga greq. genno, γεννώ= lind, pjell) është degë e shkencës së biologjisë që
studion gjenet,trashëgiminë, dhe ndryshimin e organizmave. Vetë gjenetika ndahet në dy nëndegë
kryesore :
 Gjenetika klasike dhe
 Gjenetika molekulare.
Përmbajtja
[fshih]
1 Historia e gjenetikës
2 Fushat e studimit
3 Shiko edhe
4 Lidhje të jashtme
[redakto]Historia e gjenetikës
Gjenetika moderne filloi me punën e Gregor Mendelit, i cili formuloi bazën e koncepteve të
trashëgimisë. Valter Sutoni parashtroi qëkromozomet ishin pjesë e faktorëve trashëgimore të Mendelit.
Gjenetika është një shkencë që nuk ka më shumë se 100 vjet që i ka nisjet e veta po edhe pse kaq e
re ka zëne një vend mjaft të rendësishëm në jetën tonë të përditshme duke filluar që nga ana
mjekësore si p.sh. terapitë e sëmundjeve të ndryshme e deri të përdorimi i gjenetikës në raste të
ndryshme kriminalistike. Ta marrësh hollë hollë gjenetika është një shkencë mikroskopike sepse
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

34. merret pak a shumë me materialin që ndodhet në bërthamat e qelizave përmasat e të cilave shkojnë
në të dhjetrat e micronit (10^-7). Secili nga në e ka dëgjuar se në bërthamat e qelizave ka material
gjenetik i cili kryen funksione të shumta në trupin e njeriut.
Me miliona operacione çdo sekondë kanë nevojë për materialin gjenetik. Në qoftë së do të japim disa
numra për trupin e njeriut mund të themi së jemi të përberë nga rreth 65 mijë miliardë qeliza dhe secila
prej këtyre ka në bërthamat e tyre 1,8 metër ADN (do më ndodhe shpesh ta shkruaj më të vogla këtë
sigël po merreni si ADN). Kjo ADN ka rreth 3 miliard nukleotide. Ky material përdoret nga çdo qelize
për të jetuar ose të themi më mirë për të mbijetuar. Qelizat e kuqe të gjakut që e heqin bërthamën që
të kenë sa më shumë hapësire për të ushtruar funksionet e tyre kanë një jetëgjatësi rreth 120 ditë nga
paaftësija për të rinovuar strukturat e veta të brendshme. Çdo qelizë që jeton duhet të ketë të njëjtin
material gjenetik që të mund të ecë përpara. Vdekja e një qelize me anë të procedurave të ndryshme
siç është apoptoza ose ndryshe siç quhet ndryshe "vdekje e programuar" ka nevojë për materialin
gjenetik. Nëse marrim parasysh që çdo sekondë trupi i njeriut prodhon rreth 2 milion qeliza gjaku dhe
se po kaq qeliza shkatërrohen, ose që jetëgjatësia e qelizave të bardha është shumë i shkurtër dhe se
herë pas here duhet të zëvendësohen dhe së çdo sekondë trupi i njeriut duhet të jetë në gjendje ti bëjë
ballë mikroorganizmave të ndryshëm që mund ta sulmojnë dhe se sa dhjetra lloje hormonesh që duhet
të prodhohen çdo sekondë që ta mbajnë trupin në një ekuilibër të mahnitshëm do ta kuptonim më mirë
se sa rendësi ka ajo strukturë e vogël brenda çdo qelize.
Ka raste që mjafton një mutacion në njërën nga ato 3 miliard baza, siç ndodh në disa sëmundje
gjenetike, dhe trupi i njeriut mund të shkoje drejt vdekjes. Këto janë si tip hyrjeje për sa i përket gjerave
që është në gjendje të bëjë materiali gjenetik në trupin e njeriut, ky material gjenetik që
quhet ADN (acidi deoksiribonukleik) ose ARN (acid ribonukleik). Këto dy forma ndryshojnë njeri nga
tjetri për llojin e sheqerit ose më mirë të themi për nga grupi që është i vendosur te karboni 2 i sheqerit
(riboza tek ARN dhe deoksiriboza tek ADN) dhe për nga llojet e bazave të azotuara (tek ARN ka uracil
në vend të timinës).
Fushat e studimit
Gjenetika sot degezohet ne shume disiplina shkencore.sipas nivelit te organizmit te materies se gjalle
e cila hulumtohet, dallohen keto disiplina shkencore te gjenetikes:
 Gjenetika molekulare:e cila hulumton strukturen molekulare te gjenit dhe produkteve paresore
te tij se dhe sintezen e proteinave.
 Citogjenetika e cila hulumton procesin e trashegimise dhe te variablitetit me analize
mikroskopike te organeleve qelizore
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë

35.  Gjenetika e zhvillimit ose fiziologjike hulumton procesin e diferencimit gjate zhilliit ontogjenetik
te organizmave.
 Gjenetika e populacionit hulumton strukture gjenetike te populacioneve natyrore.
Biologjia molekulare
Biologjia molekulare është degë e biologjisë që merret me formimin, ndërtimin, dhe veprimtarinë
emakromolekulave thelbësore për jetën, si p.sh. proteinat, acidet nukleike (ADN dhe ARN), dhe
veçanërisht rolin e tyre në riprodhiminqelizor dhe përçimin e të dhënave (informacioneve) genetike.
Biologjia e parashtazorëve
Në grupin e njëqelizorëve përmblidhen shtazë shumë të vogla, trupi i të cilave përbëhet nga një
qelizë e vetme, në të cilat kryhen të gjitha veprimet jetësore. Disa prej tyre jetojnë në ujërat
tokësorë, të tjerat në ujërat e deteve e disa në organizmin e kafshëve, të bimëve, në trupin e
njeriut etj. Sipas formës së trupit protozoarët ndryshojnë ndërmjet vete. Disa kanë formë të
përhershme, por janë të pajisura me kamxhik (kamxhikorët), me qepalla (qepallorët), e disa nuk
kanë formë të përhershme, siç janë amebat(rizopodet). Të gjitha këto shtazë me një emër i
quajmë protozoare (parashtazore).
Ardian B. Hyseni
Inxhinier i Biologjisë