Een beschrijving van veranderingen op economisch en sociaal gebied voor vrouwen die deel uitmaakten van een ondersteuningsprogramma van de katoenmaatschappij met Nederlandse financiering

1. VROUWEN VAN ZUID-MALI
FEMMES DU MALI-SUD
Veranderingen in hun leven.
Hun verhaal, ons perspectief en foto’s van toen (1987-1995) en nu (2012).

3. Deze presentatie: wat te verwachten?
1. Onze ‘reis’: van idee tot boek.
2. Het vrouwenprogramma in Mali, waar wij werkten.
3. De bevindingen van reis en interviews:
Hoe gaat het nu met de vrouwen?
4. Concluderende opmerkingen.

5. Wij zijn Lida, Simone, Koos en Ans
We hebben samen gewerkt in het
vrouwenprogramma van de CMDT in
Zuid-Mali van 1987 tot 1995.

6. Het vrouwenprogramma van de CMDT werd ondersteund door het KIT
(Koninklijk Instituut voor de Tropen).
CMDT (Compagnie Malienne pour le Développement des Textiles) is
een semi-overheidsbedrijf die verantwoordelijk is voor de
katoenproductie keten. Hun tweede missie was tot 2003
plattelandsontwikkeling.

8. Na Mali zijn we onze eigen weg gegaan.
Totdat we weer allemaal in Nederland kwamen wonen.
Wandelen op zondagen.
Al lopende en pratende kwam ons werk in Mali ter sprake
Hoe zou het met de vrouwen in Mali gaan :
Met de vrouwen met wie we in de dorpen gewerkt hadden en onze
collega’s van het project?
Dat was in 2011.
We besloten toen om het jaar daarop (2012) op reis te gaan naar Mali.

9. 2011: We gaan! Wat gaan we doen?
We hebben gedurende 1 jaar onze reis voorbereid.
We kwamen minstens 1x per maand bij elkaar, nog meer wandelingen.
Onze rapporten, verslagen, foto’s en films opgedoken.
Veel gediscussieerd.
Centrale vragen tijdens de voorbereiding:
Wat is het doel van onze reis?
Wie en wat willen we zien?

11. Doel van de reis
1. Wat is er veranderd in de levens van vrouwen sinds wij er waren
(1995 – 2012) op 3 niveaus:
 individueel
 familie
 gemeenschap
2. Is er een link te leggen met het vrouwenprogramma?
3. Hebben de veranderingen bijgedragen aan positieverbetering van
vrouwen of aan vermindering van ongelijkheid tussen mannen en
vrouwen?

13. De reis is geen impactstudie van het
vrouwenprogramma
Dus, de informatie kan niet worden gegeneraliseerd voor de katoenzone in
het algemeen of voor de situatie van vandaag.
Vlak na onze reis in 2012 begon de politieke onrust te verergeren vanwege
de conflicten tussen Noord- en Zuid-Mali.
Maar wel met een focus op dorpen waar het vrouwenprogramma is
uitgevoerd (1980-2003).

15. Organisatie van de reis
We hebben contact opgenomen met oud-collega’s van de CMDT en de
Nederlandse Ambassade in Bamako die ons materiële/organisatorische
en respectievelijk financiële ondersteuning geboden hebben.
Een datum geprikt: Februari/Maart 2012. Lida ging 6 weken, Koos en
Simone schoven de laatste 3 weken aan. Ans kon wegens werk helaas
niet mee.
De reis hebben we afgesloten met 2 presentaties over onze bevindingen
1 voor de CMDT en 1 voor de ambassade.
Een week voor de staatsgreep vlogen we terug.

17. Contact met oud-collega’s
Nuttig voor vragen over:
 De reconstructie van strategieën en interventies.
 Hoe en waarom de CMDT zich sinds 2003 heeft teruggetrokken
uit plattelandsontwikkeling.
 Hoe het de animatrices van het vrouwenprogramma is vergaan
bij directies, regio’s en secteurs.

19. En waar zijn de 34 animatrices gebleven?
Met pensioen,
naar een NGO,
een eigen onderneming gestart,
of een andere functie binnen de CMDT

21. Bezoek aan 13 dorpen
Bezoeken aan verschillende activiteiten: Inkomens genererende
activiteiten van vrouwen, scholen, dorpsbank, vroedvrouwen.
Gesprekken met groepen en individuen:
Vrouwen, mannen, dorpsverantwoordelijken en CMDT kader.

23. Weer in Nederland, en toen…..
We kwamen terug met veel materiaal: verhalen van vrouwen en mannen uit
de dorpen en ex-collega’s, foto’s en filmpjes en de twee presentaties die we
gemaakt hadden.
Toen wij al weer terug waren zijn er op basis van onze verdiepingsvragen nog
40 levensverhalen opgetekend door het Malinese onderzoeksbureau
CERCAD. (Met geld van de Ambassade.)
Eind 2012 kwamen de resultaten.
Met al dit mooie materiaal, daar wilden we iets mee. Het werd een boek!

25. Grote vraag: Voor wie schrijven we het? Hoe structureren we het?
Dit werd de formule:
a) achtergrond informatie en analyse;
b) ondersteund met citaten van vrouwen en mannen, jong en oud;
c) geïllustreerd met de vele foto’s.
Een boek?

27.  Projet d’Appui à l’Animation Féminine (PAAF 1987-1990).
 Projet Femmes et Développement (PROFED 1991-1996).
 Division Femmes et Développement middels programmahulp
(1997-2003).
 Stopzetting rurale ontwikkeling vanuit CMDT (2003).
De verschillende fasen van het vrouwenprogramma
binnen de CMDT

29. Het vrouwenprogramma: doelstellingen
 Versterking van de economische positie van vrouwen door
verbetering van mogelijkheden om eigen inkomen te verwerven.
 Verbetering van de kwaliteit van leven, door taakverlichting
(huishouding, landbouw en transformatie van producten).
 Versterking van de positie en zichtbaarheid van vrouwen in gezin,
familie en dorp.
 Versterking van de organisatie van vrouwen door
capaciteitsversterking (alfabetisering en andere opleidingen).

31. Interventies voor versterking economische
positie: voorlichting, krediet en onderzoek
Resulterend in hogere en/of betere productie.
 Door innovatie en diversiteit van productie activiteiten ( andere
gewassen, dierlijke productie).
 Verbetering van opslag, verwerking en vermarkting.
 Vetmesten van schapen.
 Tuinbouw.
 Kleinhandel.
 Onderzoek door net afgestudeerde Malinezen rond haalbaarheid,
beste productiemethoden.
 Alfabetisering, onder andere voor betere toegang en beheer van
krediet.

33. Versterking organisatie en publieke rol
 Het werken met vrouwengroepen en versterken van hun
organisatiegraad waardoor hun zichtbaarheid versterkt werd (in het
dorp en binnen CMDT).
 Het opleiden van dorpsvoorlichters: 1 oude en 1 jonge vrouw per
dorp (385 vrouwen in totaal).
 Later versterkt door het opzetten van ondersteuning comités per
dorp bestaande uit 2 vrouwen en 1 man (In totaal 271vrouwen +
151 mannen).
 Alfabetisering van vrouwen waardoor ook deelname in dorpsraad
bevorderd werd (secretaris).
 Discussies op dorpsniveau via theater over man/vrouw
verhoudingen.

35. Strategie voor de interventies
1. Participatieve methoden voor inventarisatie van behoeften.
Hierdoor betere aansluiting bij interesse van vrouwen.
3. Meer resultaat/effectiviteit/efficiency van het programma door:
 Geografische concentratie /meer activiteiten per dorp
(zichtbaarder en efficiënter);
 Diversificatie: (niet iedereen hetzelfde, meer markt);
 Ketenontwikkeling (meerwaarde toevoegen aan producten).
2. Hogere kwaliteit van interventies.
 Onderzoek door pas afgestudeerde Malinezen rond zaken als
haalbaarheid van activiteiten, betere productiemethoden en
impact.
 Ontwikkeling van voorlichtingsmaterialen en training van kader.

37. We begonnen als een programma van vrouwen, door vrouwen, met
vrouwen.
En we hebben dat stap voor stap weten te brengen tot het opnemen van
het vrouwenprogramma in de centrale missie van de CMDT.
Integratie in de structuur van de CMDT
Daardoor werd vrouwelijk kader als volwaardig geaccepteerd en
samenwerking met mannelijk kader ten behoeve van vrouwen
geformaliseerd.

38. Integratie in de structuur van de CMDT
Door een meer participatieve benadering binnen de CMDT te kiezen kon de
dialoog met boeren worden verbeterd en aandacht voor vrouwen worden
vergroot. De volgende strategie werd gevolgd:
 Via pilot en evaluaties door naar opschaling van activiteiten.
 Definiëring taakverdeling tussen mannelijk en vrouwelijk kader met
betrekking tot ondersteuning van vrouwen in dorpen.
 Toegang van vrouwen tot landbouwkredieten van CMDT uitgebreid
met kredietfonds van vrouwenprogramma voor niet-
landbouwactiviteiten en beheerd door CMDT.
 Ondersteuning en monitoring vrouwenprogramma geïntegreerd in
CMDT systeem.
 Uitbreiding van vrouwelijk kader op alle niveaus.

40. Onze bevindingen

42. De situatie van vóór 1987
Kenmerken samenleving op platteland in Mali :
 patriarchaal familiesysteem;
 grootfamilies van polygame of monogame eenheden van drie of
meer generaties;
 maakt langzaam plaats voor eenheden van twee generaties.
Toegang tot productiemiddelen is beperkt, vooral voor vrouwen en
jonge mannen.
Vrouwen vertegenwoordigd door hun echtgenoten of hoofd van de
familie.

44. Vrouwen hebben veel verplichtingen : huishouding, zorg voor kinderen,
aanvullende voedselproductie, water en hout halen, werken op
familievelden.
Vrouwen hebben beperkte inkomsten, weinig toegang tot
productiemiddelen, productie meest voor eigen consumptie.
Katoen is het belangrijkste commerciële gewas, vrouwen werken mee
op de katoenvelden van de familie, maar produceren zelf niet.

46. Wat is er veranderd tussen 1980 en 2012?

48.  Toegang tot land: nog steeds weinig in eigendom en veel onzekerheid
voor vrouwen.
 En druk op land is groter door bevolkingsaanwas.
 Minder collectieve velden: individuele velden lucratiever.
 Vrouwen hebben betere onderhandelingspositie binnen familie en
gezin en dorp om toegang tot land te verkrijgen. Dit wordt veroorzaakt
door uiteenvallen van de grootfamilies en doordat vrouwen beter
georganiseerd zijn.
Veranderingen op economisch gebied

50.  Door mechanisatie in de landbouw hebben vrouwen minder werk
op familievelden en meer tijd om te besteden aan werk dat geld
oplevert.
 Werk op collectieve vrouwenvelden is verminderd, maar niet
verdwenen.
 Door kleinere huishoudens in plaats van grootfamilies hebben
individuele vrouwen meer vrijheid.
 Er zijn ook meer diensten beschikbaar: particuliere molens voor
graan en karité, en die worden hele jaar gebruikt, in plaats van
vroeger alleen in het landbouwseizoen.

52.  Er vindt ook een verschuiving van taken en verantwoordelijkheden
plaats tussen mannen en vrouwen
 Vrouwen genereren meer inkomen en dragen meer bij aan de
huishouding en krijgen daardoor ook meer verplichtingen.
 Door meer transportmiddelen in privébezit, fietsen en ezelskarren,
gaan mannen nu ook water en hout halen, dat levert tijdsbesparing
op voor vrouwen.

54.  Minder collectieve kredieten aan vrouwengroepen, behalve
coöperaties (bijvoorbeeld tuinomheiningen, karitémolen en
graanmolen).
 Voor individueel krediet blijven de traditionele, informele spaar- en
kredietsystemen (tontines) van vrouwengroepen belangrijk.
 Vrouwen hebben individueel toegang tot productiemiddelen via
bank of via echtgenoot. Maar rentes bij bank zijn hoog, daarom
wordt er weinig gebruik van gemaakt.
 Vrouwengroepen krijgen vaker gratis productiemiddelen via NGO’s,
waarvoor vroeger kredieten bij CMDT beschikbaar waren.

56.  Monetarisering van de economie maakt behoefte aan geld groter.
 Er zijn betere inkomensmogelijkheden gekomen voor vrouwen
buiten de akkerbouw: tuinbouw, veehouderij, transformatie en
handel. Meer specialisatie en diversificatie in activiteiten.
 Toegang tot krediet, kunstmest en zaden moeilijker sinds het CMDT
vrouwenprogramma is gestopt.
 Inkomsten van vrouwen zijn meer seizoensgebonden en
korte termijn. Kleinhandel is nog steeds belangrijk..

58.  Vrouwen zijn meer bij gaan dragen aan de uitgaven van de
huishouding, zeker in die categorieën waar kosten sterk zijn
toegenomen: scholing, gezondheid, huis, belastingen, afbetalingen
van kredieten.
 Ook de verhouding tussen man en vrouw binnen het huishouden is
veranderd, er wordt meer overlegd en meer samen besloten.
 Op dorpsniveau dragen vrouwen meer bij vanuit hun collectieve
inkomsten aan zaken die vroeger door dorpsassociatie van
katoenboeren (mannen) betaald werden.

60.  Meer toegang tot productiemiddelen.
 Meer inkomensmogelijkheden die door de katoencrisis
belangrijker werden.
 Meer tijd voor en autonomie over eigen activiteiten.
 Grotere financiële bijdrage aan gezin, familie en dorp.
 Zichtbaar als economische actor.
 Waar het gezamenlijke activiteiten betreft, is de man belangrijkste
besluitvormer.
Conclusies: veranderingen in economische positie
van vrouwen

62. Veranderingen op sociaal gebied
 Het huwelijk is nog steeds een essentiële levensstaat , voor mannen
én vrouwen.
 Jongeren hebben meer inspraak in partnerkeuze.
 Polygamie komt nog veel voor, maar door het uiteenvallen van
grootfamilies bestaat een huishouden nu vaker uit 1 man met zijn
echtgenotes.
 Leeftijd waarop meisjes trouwen is iets gestegen (van 15,7 naar 17,2
jaar).

64.  Besnijdenis, hoewel verboden, is niet verdwenen, nu vaker op hele
jonge leeftijd.
 Meer toegang tot seksuele voorlichting en voorbehoedsmiddelen,
maar dat laatste vooral voor getrouwde vrouwen, en wordt meestal
gebruikt om zwangerschappen te spreiden.
 Vrouwen krijgen gemiddeld 6,6 kinderen (was 7,1), kindersterfte is
gedaald.
 Meer en betere gezondheidszorg, meer vaccinaties, ook makkelijker
bereikbaar.
 Meer vroedvrouwen en betere begeleiding van vrouwen tijdens
zwangerschap. Moedersterfte is echter nog steeds hoog.

66.  Kwaliteit van onderwijs is niet verbeterd.
 Meer meisjes maken lagere school af.
 Jongens stromen vaker door naar middelbare school.
 Doordat CMDT moest stoppen met ondersteuning van
alfabetiseringsprogramma’s hebben veel jong volwassenen geen
taalles genoten.
 Meer lagere en middelbare scholen op het platteland.

68.  Vrouwen en kinderen gaan beter gekleed, vrouwen hebben
meerdere kledingsets.
 Huisvesting is verbeterd: daken, deuren, keukens en badkamers zijn
van duurzamer kwaliteit en ook schoner.
 Huizen hebben meer meubels en ook keukenuitrusting is
uitgebreider.

70. Vrouwen zijn meer zichtbaar door:
 het vervullen van een grotere publieke rol;
 toename van economische activiteiten zoals handel in aardappels en
tuinbouwproducten met een versterkte organisatie graad;
grotere aanwezigheid en actieve participatie in het management van
sociale en economische organisaties;
het bekleden van betaalde functies op organisatie en dorpsniveau zoals
secretaris in dorpsraad.

72.  Er is meer variatie in voeding, door tuinbouw is er groter aanbod en
groenten en aardappelen zijn ook meer ‘gewoon’ geworden.

74.  Toegenomen mogelijkheden om te reizen en voor communicatie
(mobiele telefoons), ook voor vrouwen.

76. Conclusies: verandering sociale positie van
vrouwen
 Huwelijk nog steeds nodig om ‘gezien’ te worden in publieke
domein.
 Vrouwen zijn meer zichtbaar en hebben meer stem: binnen de
relatie, het gezin en de gemeenschap.
 Vergrote toegang tot informatie door alfabetisatie en scholing.
 Ze nemen meer deel aan het openbare leven en hebben vaker
functies in organisaties.

78. Verschuiving van denkbeelden over mannen en
vrouwen en hun aspiraties
 Denkbeelden over vrouwen verschuiven van ‘ondergeschikt, passief’
naar ‘meer verantwoordelijkheid en autonomie’.
 Voor de denkbeelden over mannen geldt een verschuiving van
‘macht en kracht’ naar ‘toleranter en minder autoritair’.
 Aspiraties van vrouwen reiken verder dan die van mannen:
• Belang van scholing;
• Gezien/gehoord worden, meepraten;
• Autonomie, meer eigen handelen en toegang tot economische middelen.

80. Verschuiving taken en verantwoordelijkheden
 Meer gedeelde financiële verantwoordelijkheid (overleg,
onderhandeling).
 Vrouwen meer inkomen, maar ook meer financiële verplichtingen.
 Mannen helpen vrouwen vaker (water en hout halen).

82. Veranderingen blijven binnen de bestaande
kaders
 Huwelijk en gezinszaken worden nog steeds beslist door de man.
 Rituelen zoals huwelijk zijn minder complex geworden en er is meer
inspraak.
 Eigen activiteiten van vrouwen zijn vrij autonoom, bij
gemeenschappelijke activiteiten wordt de vrouw vaker gehoord maar
de man besluit uiteindelijk.
 De autonomie van de vrouw als fysiek, economisch, sociaal of politiek
wezen versterkt.
 Maar…. niet de huwelijksrelatie tussen man en vrouw ten diepste
geraakt.

84. Toekomstbeeld voor dochters en zonen
Voor dochters:
 School afmaken.
 Goed huwelijk.
 Dat ze zichzelf beter kunnen redden dan hun moeders.
Voor zonen:
 Naast landbouw ook een ander inkomen.
 School afmaken voor goede baan.
 Goede echtgenote.

86. Wat heeft bijgedragen aan de veranderingen
voor vrouwen?
 Het uiteenvallen van grootfamilies.
 Mechanisatie van de landbouw en verwerking van producten hebben
vrouwen meer tijd voor eigen activiteiten gegeven.
 Het democratiseringsproces in Mali na staatsgreep in 1991.
 Pressie voor meer participatie van bevolking in publieke zaken.
 Donoren en projecten hebben dit mede vormgegeven binnen de
CMDT.
 Crisis in de katoenprijzen maakten financiële inbreng van vrouwen in
gezin en dorp nodig.

88. Wat heeft gewerkt voor het vrouwenprogramma?
 Een solide organisatie met mandaat voor rurale ontwikkeling: de
ondersteunende en faciliterende rol van de CMDT.
 Ook mannelijk kader is verantwoordelijk gemaakt voor ondersteuning
van vrouwenactiviteiten (taakomschrijving en training).
 Verbinding gezocht tussen oud met jong en tussen vrouwen met
mannen (dorpsvoorlichters, comités, theater).
 Laagdrempelig toegang tot krediet, versterking organisatie en beheer,
alfabetisering.
 Duidelijke visie en ‘trial-and-error’ om mannelijke kader mee te
nemen in transitie van een beperkte ‘women-for-women’ strategie
naar samenwerking en integratie.

90. Concluderend:
 Externe factoren belangrijke motor voor verandering.
 Verbetering van economische positie van vrouwen leidt niet
automatisch tot sociale veranderingen.
 Er is wel een aanzet voor sociale verandering zichtbaar, bv in
aspiraties, eigen initiatief en scholing.
 Er is meer tijd nodig, maar ook beleid en claim-making empowerment
van vrouwen zelf.

92. Wat is nodig om de verworven autonomie te
onderbouwen en verankeren?
 Scholing, wetgeving , bescherming.
 Autonomie als concept verankeren in instituties.
 Sociale druk is nodig om ongelijkheid te bestrijden.
 Het moet ook van binnen uit komen, van de vrouwen, maar niet
alleen van vrouwen.
 De tijd is niet gunstig!

94. “Ik wens dat mijn dochters een beroep leren
zodat ze kunnen floreren wanneer ze getrouwd
zijn en niet alleen maar huishoudelijk werk doen”
Quote van een jonge vader

96. Het boek Femmes du Mali-Sud is te
bestellen via:
Femmes du Mali-Sud : Changements de vie entre la
tradition et le développement : un tissage de
mémoires et d'images, 1980-2012 - ascleiden
(ascwebshop.nl)
Op onderstaand link is de PDF van het boek te
downloaden:
https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/acc
ess/item%3A3185538/view
Voor meer informatie en reacties stuur een
email naar femmesdumalisud@gmail.com
Alle foto’s zijn eigendom van de auteurs © Lida
Zuidberg, Simone Kortbeek, Koos Kingma, Ans
Koning, 2021