1. ARSIMTARI: SHYQERI VISHI
LENDA: BIOLOGJI
NXENESI: ANDI KRASNIQI

2.  Skeleti është tërësia e kockave të trupit, të cilat lidhen me njëra-
tjetrën me anë të kyçeve. Boshti i skeletit përfshin kockat e
fytyrës, të kafkës dhe të shtyllës vertebrore, dhe kafazi i
krahërorit ku qëndrojnë brinjët. Skeleti lidhet me gjymtyrët e
sipërme me anë të brezit të legenit.
 Çdo pjesë e skeletit përmbush një funksion të caktuar: kockat e
boshtit të skeletit mbajnë trupin dhe mbrojnë organet jetësore,
kurse kockat e gjymtyrëve bëjnë të mundur lëvizjet e
shumëllojshme, kontribuojnë në qëndrueshmërinë e trupit, bëjnë
të mundur ecjen si dhe kapjen e shtrëngimin e objekteve.

4.  Eshtrat si një sistem ndërtojnë skeletin e njeriut. Eshtrat janë materie
organike ndërtohen prej indit eshtëror në hapësirat mes qelizave eshtërore.
 Janë të ndërtuara nga : inde kockore (qeliza kockore), kripëra
(kalciumi, fosfori), që të jenë të forta të cilat shtresohen
vazhdimisht, proteinë (kolagjen) që të jenë elastike. Eshtrat kanë edhe një
tjetër karakteristik d.m.th posedojnë inde për qarkullimin e gjakut,
enë limfatike dhe fije nervore.
 Ashtrimi i indeve kërcore fillon prej mesit dhe vazhdon nga skajet e ashtit.
Dhe në këtë mënyrë eshtrat e gjata vazhdimisht rriten në gjatësi. Ky proces
zgjat prej moshës 13-20 vjeç atëherë kur ndërpritet edhe zgjatja e eshtrave.
Eshtrat tek të rinjtë e sidomos te fëmijët janë më elastike për shkak sepse
kanë sasi më të madhe të kërcit dhe mund të përtërihen më shpejt, gjatë
plakjes është më e dobët përtërija e eshtrave (indit ashtëror) në të gjitha
llojet e trupit të ashtit.

5.  Si rezultat i kësaj eshtrat shumë dobësohen dhe janë më të thyeshëm. Me plakje gjithashtu
mundet të zvogëlohet aftësia për krijimin e proteinave bazë ku shtresohen kripërat
e kalciumit.
 Eshtrat në përgjithësi kanë një kohë të caktuar për kalimin nga kërca në asht dhe këtë
kohë mund ta quajmë si ashtrim (eshtrim). Ky proces fillon prej në embrion në muajin e 3,
gjat lindjes mund të shihen më shumë eshtra, eshtrat e gjata fillojnë të ashtrohen
(osifikohen) në mezin e trupit. Pas lindjes ashtrimi (osifikimi) sekondar dhe qendra e tyre
gjendet në skaje të eshtrave.
 Gjat 12 viteve të para të jetës ashtrimi kryhet në pjesën më të madhe të skeletit.
 Prej 17 - 20 vjet ashtërohen eshtrat e ekstremiteteve (gjymtyrëve), shpatullës.
 Prej 18-23 eshtra e klavikulës, dhe deri në moshën 25 vjeçare ashtrimi(osifikimi),llogaritet I
kryer në të gjitha eshtrat.Prej 18 26 vjet eshtrat munden te rriten.

7.  Kyçet e njeriut janë lidhës mes eshtrave të njerëzve në të gjitha pjesët e
skeletit. Kyçet mundësojnë gjithashtu lëvizjen midis eshtrave.
 Në të gjitha kyçet takohen të paktën dy eshtra, të cilat i ndan një e çarë e
ngushtë e kyçit. Ato pjesë të eshtrave që takohen janë të mbuluara nga
kërce. Kërcja është e fortë dhe rrëshqitëse dhe bën që sipërfaqet t'i
qëndrojnë konsumimit dhe të rrëshqasin lehtë kundrejt njëra-tjetrës. Në të
çarën e kyçit ka pak lëng që i lehtëson akoma më tej lëvizjet e eshtrave .
Lëngu i kyçit furnizon gjithashtu kërcen me oksigjen dhe lëndë ushqyese.

Çdoherë që ashti shtyp kyçin, ky lëng derdhet me vrull prej poreve dhe bën
që sipërfaqja e kyçit të rrëshqas si në vajë. Kyçi rrethohet nga një cipë indi
lidhës që quhet kupë e kyçit. Pjesa e brendshme e kupës së kyçit është e
veshur nga cipa e kyçit. Kyçe të ndryshme lejojnë lëvizje të ndryshme. Disa
kanë lëvizshmëri të madhe në drejtime të shumta, ndërsa të tjerat lejojnë
vetëm lëvizjen përpara dhe mbrapa, si për shembull kyçi i gjurit.

9.  Kafka është skeleti i kokës. Në fjalorin e gjuhës
shqipe Kafka është: Tërsia e kockave të kokës që e
rrethojnë trutë , kupa e kokës , kapaku i kokës , rrashti i kresë
apo koka e një të vdekuri, e zhveshur nga mishrat.
• Skeleti është i ndarë në dy pjesë:
• Eshtrat kraniale (cranium)
• Eshtrat e fytyrës

10.  Eshtrat kraniale formojnë një hapsirë topthore e mbuluar
me eshtrat të cilat i japin formën dhe që e mbron
trurin. Skeleti kranial përbëhet prej disa copa eshtrash :
 Ashti ballor
 Ashti muror
 Ashti tëmthor
 Ashti sitor
 Ashti pykor
 Ashti zverkor

11.  Eshtrat e fytyrës (pjesa e skeletit të fytyrës) përbëhet prej 15 eshtra:
• Nofulla e poshtme
• Nofulla e sipërme
• Ashti mollzor
• Ashti i hundës
• Ashti i lotit
• Vomeri
• Guaska e hundës
• Ashti i qjellzës
• Ashti i nengjuhes

13.  Nofulla (nga Latinishtja mandibula - “kockë e nofullës“) është asht
jopalë i cili artikulohet me kafkën, dhe që bën pjesë në grupin e
eshtrave të kafkës, gjegjësisht fytyrës.
 Mandibula është kockë e noflles.Ka formë të patkoit dhe është
teke.Eshtë simetrike.
 Pjesët kryesore të mandibules janë :
 - trupi ku ndodhen :
 buzët e siperme apo alveolare ,
 buzët e poshtme ,
 faqet : -e jashtme ,
 -e brendshme .

14.  - krahët që janë 2 .
 - këndi i mandibules (meshkujt-90°
 femrat-110-120°)
 Karakteristika e mandibules është artikulacioni temporomandibular që
e bënë atë të vetmen kockë të lëvizshme të kafkes .
 Funksioni i mandibules është i lidhur me atë të mastikacionit
(përtypjes) sepse në të janë dhëmbet dhe gjithashtu ngjiten muskujt e
fortë te përtypjes
 Tek nofulla e poshtme dallojmë trupin dhe dy degë.Trupi paraqet
zgjatimet dhëmbore bashkë me gropat ku janë të vendosura rrënjët e
dhëmbëve.
 Degët janë dy zgjatime, zgjatimi i përparmë koronoidal dhe zgjatimi i
pasëm me kokën e mandibullës për nyjëzim me ashtin tëmblor.

16.  Boshti kurrizor përbëhet prej disa eshtrave pa forma të
rregullta të cilat quhen unaza. Te fëmijët ka 33-34 por
duke u rritur unazat e poshtme ngjiten. Tek një njeri i
rritur ka 26 unaza. Ndërmjet unazave ka disqe kërce të
cilat boshtit kurrizor i japin elasticitet për një lakim të
madh. Në mesin e secilës unazë ka një vrimë të madhe
ku të gjitha unazat lidhen përmes indit lidhor, këto vrima
bashkarisht në unazat e tyre formojnë një gyp në të cilin
ndodhet palca kurrizore.

17.  Unazat Kurriozre
• Unazat duke filluar prej lart deri posht janë emëruar sipas vendit ku
ndodhen.
• 7 unaza të qafës e përbëjnë qafën, këto unaza trupin e kanë më të vogël për
dallim prej unazave të tjera dhe në zgjatimet anësore kanë nga një vrimë për
kalimin e arteries vertebrale. Unaza e parë dhe e dytë dallohet për nga forma, e
para quhet atlas dhe e fikson kokën ndërsa e dyta quhet axis dhe shërben për
lëvizje.
• 12 unaza të brinjëve të cilat janë të lidhura me 12 çiftet e brinjëve dhe së
bashku formojn kafazin e krahërorit, në trupin e tyre dallohen disa copëza për
artikulim me brinjët, gjithashtu në zgjatimet anësore kanë sipërfaqe për nyjëzim
me brinjët.
• 5 unaza të belit të vendosura ne pjesën e poshtme, janë më të mëdha prej
unazava tjera dhe mbajnë peshë më të madhe.
• 5 unaza ijore jane vetëm te fëmijët kurse te njerëzit e rritur ato janë të ngjitura.
• Ashti-unazat kërbishtore përbëhet prej 4-5 eshtrave të hollë te fëmijët kurse te
të rriturit është vetëm një.

19.  Në kafazin e kraharorit janë të radhitura 12 palë brinjë të
lidhura me kriskullin (pazmorin - dërrasën e kaharorit). Ashti i
kraharorit ka formën e shpatës, nëpër trupin e tij ai lidhet me
brinjët. Pjesa e sipërme e tij mbajtësja e ashtit të kraharorit quhet
manubrium (timoni),ai lidhet me çiftin e parë të brinjëve. Fundi i
ashtit të kraharorit ka formën e majës; tek njerzit me moshë të re
është i përbër prej kërci (indi kërcor) kurse duke u rritur kthehet
në asht (Indi kockor|ind kockor). Të gjitha (24) brinjët lidhen me
unazat e boshtit kurrizor (shtyllës kurrizore) nga prapa kurse nga
para me shtyllën e kraharorit sternum me përjashtim të çiftit të 11
dhe 12.Unazat e krahrorit dallohen me gropeza per nyjëzim te
brinjeve.

20.  Brinjet
 Brinjet ndahen ne disa grupe sipas lidhjes se tyre me sternum:
 Brinjet e verteta jan brinjet te cilat lidhen drejteperdrejte me ashtin e
kraharorit perms kerces ku bejne pjese 7 ciftet e para.
 Brinjet e paverteta jane 5 cifte,prej tyre ciftet 8,9 dhe 10 jane te
lidhura me brinjen e 7 me kerce,kurse ciftet 11 dhe 12 jane te lidhura
vetem nga pjesa e prapme dhe as me ashtin e kraharorit as ne ndonje
brinje nuk lidhen por jane te lira-notuese.
 Hapësira ndërmjet brinjëve është e përbërë nga muskujt, enëve
të gjakut, fijeve nervore.
 Kafazi i krahërorit i mbron organet vitale të trupit
si zemrën dhe mushkëritë, ai gjithashtu zgjerohet dhe
mblidhet/tkurret për të lejuar ajrin që të hyjë dhe dalë jashtë
mushkërive.

22.  Gjymtyrët e sipërme i ndihmojnë njeriut në aspekte të
ndryshme të jetës ,të cilat janë pjesë e domosdoshme e trupit .
 Në gjymtyrët e sipërme bëjnë pjesë disa eshtra duke filluar nga :
 1 Ashti lidhës ( klavikula)
 2 Ashti i shpatullës ( scapula)
 3 Ashti nënsqetullor- krahu ( humerus )
 4 Ashti i parakrahut
 5 Ashti i dorës ( skeletat e dorës )

24.  Shpatulla (scapula) bën pjesë në anatomin e njeriut , dhe shërben si
lidhës i krahut dhe klavikulës.Shpatulla është e vendosur në pjesën
e sipërme të shpinës (kurrizit) dhe që ka formë të
trekëndëshit.Shpatulla bën pjesë në grupin e eshtrave të gjymtyrëve
të sipërme .
 Tek shpatulla dallojmë : dy anë , tre kënde dhe tre brinjë.
 Ana e përparme quhet brinjore pasi shtrihet mbi brinjë,ndërsa ana
tjetër quhet shkëmbore.
 Këndet janë : këndi i sipërm ,këndi i poshtëm dhe këndi i jashtëm .
 Brinjët (shpatullor) janë : brinjët e jashtëm, të brendshëm dhe të
sipërme.
 Shpatulla lidhet me klavikulën nëpërmjet akromionit, muskujt lëvizës
të dorës janë të lidhura ngusht me shpatullën .

26.  Krahu përbëhet prej një ashti që quhet kollap, ky asht krijon nyje
me shpatullën dhe me parakrahun.Krahu bën pjesë
tek Gjymtyrët e sipërme. Trupi ka formën e prizmës tre anëshe ,
ku përforcohen muskujt. Skaji i sipërm përbëhet prej tre pjesë të
cilat janë : koka që artikulohet me shpatullën , qafa anatomike
dhe dy gungat ( gunga e madhe dhe gunga e vogël ) në të cilat
përforcohen muskujt. Skaji i poshtëm përmban pjesën e mesme
artikulare dhe dy pjesë anësore joartikulare .Pjesa artikulare nga
jasht ka kokërza artikuluese që nyjëzohen me radiusin dhe në
anën mediale është një cilindër që lidhet me ulnën.

28.  Parakrahu është pjesë e strukturës të gjymtyrëve të sipërme dhe ka
formë të prizmit, përbëhet prej radiusit dhe ulnës. Termi i parakrahut
përdoret për dallimin të eshtrave të gjymtyrëve pasi që
vetëm krahu emërohet ashti i kollapit ngjajshëm edhe tek gjymtyrët e
poshtme si femuri me Ashtin e këmbës (Fyelli dhe shtiza).
 Parakrahu është i përbërë prej dy eshtrave të vendosura paralelisht,
medialisht është ashti i llanës ( ulna) dhe lateralisht ashti rrezor
( radiusi ) të lidhura me kollapin dhe me rrënjën e dorës.
 Anatomia e parakrahut është e përbërë prej muskujve
dhe eshtrave të cilat artikulohen ndërmjet veti dhe njëkohësisht
bashkpunojnë me eshtrat tjera të lidhura me kyçet përkatëse.

30.  Eshtrat e dorës bëjnë pjesë në grupin e eshtrave të gjymtyrëve
të sipërme.
 Eshtrat e dorës përbëhen prej 27 eshtra të ndara në tre grupe
:eshtrat e rrënjës të dorës ,eshtrat e shuplakës dhe eshtrat e
gishtave ose falangjet .
 Eshtrat e rrënjës së dorës
 Janë 8 eshtra karpale (carpus) që radhiten në dy rradhë me nga
4 eshtra.Këto eshtra janë të vogla dhe ndërmjet tyre janë të
artikuluara dhe të lidhura me lidhje të shkurtra dhe të forta. Këto
eshtra në anën e sipërme lidhen me radiusin dhe në anën e
poshtme me eshtrat e shuplakës.

31.  Eshtrat e shuplakës së dorës
 5 eshtra metakarpale (metakarpus) që përbëjn shputën dhe
njëkohësisht dorën,të cilat numërohen prej gishtit të madh , si i pari , i
dyti etj.
 Eshtrat e gishtave të dorës
 Eshtrat e gishtave (phalanges) që janë 14 duke pasur parasysh se
gishti i madh ka 2 eshtra,në secilin gisht ka nga tre eshtra.Edhe pse
janë të shkurtëra kë to eshtra bëjnë pjesë në eshtrat e gjata.Gjishtat
(falangat) i ndajmë në tre grupe ndërmjet të cilave kemi : Falanga e
poshtme ,Falanga e mesme dhe Falanga e poshtme .

33.  Gjymtyrët e poshtme te njeriu kanë role të ndryshme por mbi të
gjitha luajnë rol të rëndësishëm,dmth mbajnë peshën trupore
duke e bartur trupin.
 Gjymtyrët e poshtme përbëhen prej këtyre eshtrave:
 Ashti i komblikut (legeni)
 Ashti i kofshës (femuri)
 Kupa e gjurit (patella)
 Ashti i madh nëngjurit (tibia)
 Ashti i vogël i nëngjurit (fibula)
 Eshtrat e shputës të këmbës

35.  Legeni është i ndërtuar nga eshtra të parregullta ,është strukturë
dhe bazë e shpinës . Legeni është i perbere nga pesë deri
shtatë eshtra .Legeni merr pjesë tek grupi i eshtrave
të gjymtyrëve të poshtme. Legen i merr emrin e saj per shkak te
saj forme. Ne gj.Latine , legen do te thote "pellg" ose "vazo te
medha".Legeni ka për detyrë që peshën e trupit ta bart tek
gjymtyrët e poshtme.Shërben për mbrojtjen e organeve që
ndodhen të brendësi të tij si dhe për përforcimin e shumë
muskujve.

36.  Diferencat gjinore
• Këndi Infrapubic është më i madh se 90 ˚ te femrat dhe më pak
se 90 ˚ te meshkujt.
• Legenit te meshkujt është më shumë formë zemre, ndërsa te
femra është në formë ovale.
• Kërbisht është në formë të trekëndëshit dhe më shumë i shkurtër
te femrat.
• Ekzistojne 4 lloje te legenit:
• Gynaecoid: Normal legen te femrat , të zgjeruar me diametër
tërthor
• Android: Normal legen te meshkujt, Zemra formësohet
• Anthropoid
• Platypelloid

38.  Femuri është ashti më i madh në skeletin e njeriut. Femuri bën pjesë
në grupin e eshtrave të gjymtyrëve të poshtme.
 Në të dallojmë trupin dhe dy skajet.
 Trupi
 Ka formë trianësore prizmatike, me buzë të patheksuara. Buza më e
theksuar është ajo e prapme e cila është e vrazhtë dhe lidhet me
muskujt.
 Skajet
 Skaji i sipërm është i ndërtuar prej kokës, qafës, gungës ( gunga e
madhe dhe e vogël ) të cilat së bashku ndihmojnë për përforcimin e
muskujve. Koka e femurit artikulohet me legenin.