1. Microsoftpowerpoint

4. ◦ Ахуй амьдрал Манай улсын
умар зүгийн ой тайгад цаа
буга маллаж амьдардаг хэсэг
ардыг, ардын хувьсгалаас
хойш манай утга
зохиол, ярианы хэлэнд
Цаатан гэж нэрлэх боллоо.
◦ Хувьсгалаас өмнө нийтэд нь
Тагна урианхай гэж нэрлэдэг
байсан боловч тайгын
иргэд, Соѐд урианхай гэж
ялгах явдал ч байжээ.

5.  Цаатан иргэд хэдийгээр эрт үеэс цаа
бугыг гэрийн болгон тэжээсэн боловч
тэдний аж ахуйн гол нь агнуур байжээ.
Идэшний ан амьтад баавгай, буга, бор
гөрөөс, янгир, аргаль, хандгай, гахай
зэрэг ордог байжээ. Үнэт үстэй
булга, хэрэм, үнэг зэрэг амьдтыг
өвлийн улиралд үс гүйцсэн цагт нь
агнадаг. Тэд хэд хэдээрээ хамтран ан
хийхдээ гол төлөв нэг хотын 7-10
эрэгтэйчүүд явах бөгөөд 3-4 буудагч, 4-
5 үргээгч гэж хоѐр хэсэг болж буудагч
нар нь ан амьтны гарч ирэх онь газрыг
амдан нуугдаж, үргээгч нар
нохойтойгоо амьтны мөр
хөөлгөж, амьтдыг үргээн
гаргаж, буудагч нарт шахаж
ойртуулмагц буудагчид буудаж агнана.

6. Цаатангууд халх
маягийн дархад
хийцтэй, өндөр босоо
захтай, өргөн суга
ханцуйтай, тавиу
хормойтой, дан өргөн
эмжээртэй дээл өмсдөг. Дээл
нь эрэгтэй эмэгтэй, ангийн
гэсэн гурван төрөл байдаг.
Дархад хийцийн дуулган
малгай, цааны годыг залгаж
оѐсон ширэн ултай гутал хийж
өмсдөг. Мөн цааны арьсыг
сайтар элдэж өмд хийж
өмсдөг.

7. Өдгөө 200 гаруй хүн буюу 40 гаруй өрх
цаатан айл өвөлдөө хасах 31-50 хүртэлх
хүйтэн цаг уурын хүнд нөхцөлд амьдардаг.
Цаатангуудын хувьд өөрсдийн бичмэл түүх
гэж байхгүй, уламжлалт зан заншил нь
алдагдаж байгаа гэж судлаачид үздэг. Эрт
цагаас цаатан ард түмний амьдарч ирсэн
сууц нь урц юм. Нууц товчоо болон Рашид
Ад дины судрын чуулганд ан гөрөөгөөр
амьдардаг эртний аймгууд холтсон
бүрээстэй гэрт амьдардаг гэж дурдсан
байдаг.

8. Цаа буганы тухай товчхон
Бух цааг-этэр, хөнгөлсөн эр цааг-зарь, эм цааг-манджиг, эр
эм ялгаагүй 1 настай цааг-хугаш, 2 настай эрийг
донгор, эмийг дунгуй, гурван настай эрийг гуйдаа, гурав
болон түүнээс насны эмийг манджиг, дөрвөн настай эр цааг
засаж зарь болгоно.

9.  Цаатан ардын дунд бэр сонгох, гэр бүл
болох, гэр бүлийн харьцаа зэрэг нь маш
нарийн дээр үеэс уламжлагдаж ирсэн
заншилтай юм. Эх эцэг хүмүүс хүүхэддээ
бэр сонгохдоо заавал өөр овгоос
авдаг, өөрийн овгоос авахыг их цээрлэдэг.
Урьд цагт бэрийг хол нутгаас авбал сайн
гэж үздэг байжээ

10. Цаатан үндэстний аж төрөх ѐс
Цаатангууд өөрийн гэсэн хэл, ѐс заншил, шашин
шүтлэг, аж төрөх өвөрмөц арга барилтай үндэсний
цөөнх юм. Тэд уйгар хэлтэй. Тайгадаа бол өөр
хоорондоо уйгараар ярьдаг. Бөөгийн шашин шүтнэ.
Аж төрөх гол арга нь бол цаагаа маллан, түүнийхээ
ашиг шимийг хүртэж ан гөрөө хийж амьдардаг.

11. 
Тэдний хүнс нь цааны мах, цааны
сүүгээр хийсэн цагаан идээ байх
бөгөөд хатаасан хурууд нь тослог
ихтэй зөөлхөн байдаг. Саалийн
хугацаанд 96-100 литр сүү сааж авна.
Цааны сүү өтгөн учраас хөөрүүлэхэд
хөөрч дэврэхгүйгээр буцалдаг. Цааны
сүү эхийн сүүг орлохуйц тийм сайн
чанартай учраас нялхаст өгдөг.
Цаатан өрх 10, 11 дүгээр сард өвлийн
хүнсэндээ зориулж 2-3 цаа бугыг нядалж идэшний
мах бэлтгэнэ. Мах нь амт сайтай, зөөлхөн, өтгөн
бор шөл гарна.

13. Цаатангууд анх
Монголын түүх
бичигт
тэмдэглэгдэх
болсон нь ердөө
200 гаруй жилийн
өмнөөс юм.
Анх Улиастайн амбан сайдын
шавийн захиргааны данс бичигт 1764
онд “Дархад аймгийн хэмжээнд Эүкэ
гэрт уулын хүмүүс ам бүл 22, цагаан
буга 192 байна” гэж тэмдэглэгджээ.

14. Баяр ёслол
 Монголын үндэсний хувцас
 Цагаан сар
 Мөсний баяр /Хөвсгөл/
 Мянган тэмээний баяр
 Хурдан моридын уралдаан
 Үндэсний хөгжим
 Анчин бүргэд

16. Анд шинийн гурван, долоон, есөн, гэх мэт хэлтгий
өдрүүдэд явдаг. Анд явах өдөр гал голомт, онгон
сахиусаа тахиж, буугаа ариутгана.
Агнасан ангаа хот айлаараа
хувааж, амьдралынхаа
хэрэгцээнд хэрэглэж иржээ.
Энэ үйл ѐсноос гадна анд
мордох, алсан амьтныг
өвчих, ангаас буцаж ирэх
үед анчин хүн тусгай ѐс
горимыг дагаж мөрддөг.