1. “...Алд бие минь алжааваас алжаасугай , ахуй т р минь б алдарсугай…” Чингис хаан
Интернет Мэдээллийн файлыг нээж болон хэвлэж унших е-сонин
№48 Интернетээс авах үнээр 2007.11.30
Монголын тусгаар тогтнолын түүх
Улс тунхагласны ойн өдөртэй Гадаад байдлын хувьд 17 дугаар зууны эхэнд үед
холбогдуулан Цахим Өртөөний Монголын умард болон өмнө талд Орос болон Манж
анд нөхдөөс энэ сэдвээр бичиж улсууд хүчирхэгжин гарч ирсэн юм. Оросууд 16 дугаар
туурисан бүтээлүүдээ ирүүлсээр зууны дунд үеэс Байгаль нуурын ар өвөрт нэгэнт нэвтрэн
байна. Энэ удаа ирж, 1651 онд Эрхүү, 1653 онд Чита хотын суурийг тавьжээ.
Германий Humboldt-Universiteat Монголын зүүн урд талаар хиллэж байсан манжийн Нурхач
zu Berlin-ийн докторант, түүхч баатар (1575-1626) зүрчидийн олон аймгийг нэгтгэж, 1616
И.Будбаярын онд Умард Алтан улс байгуулагдсан байна. Тэрээр улсаа
(ibudbayar@yahoo.com) Берлин хотноо 11 сарын 24-нд байгуулсан үеэсээ хөрш зэргэлдээ улс орныг эрхшээлдээ
унших Монголын тусгаар тогтнолын түүх сэдэвт лекцийг оруулахад чиглэсэн бодлого баримтлах болжээ. Жишээ нь,
бүрэн эхээр нь хүргэж байна. 1618 оноос хятадын Мин улс руу, 1619 онд Солонгос руу
довтолж байв. (Монгол улсын түүх IV боть, ШУА Түүхийн
1206 онд байгуулагдсан Монголын эзэнт улсын төрийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2003, тал 54) Тиймээс ч Мин улс
тусгаар тогтнол 17 дугаар зуунд алдагдсан бөгөөд энэ нь Монголын хаан Лигдэнтэй манжийн эсрэг эвсэл байгуулж
түүний дотоод байдал болон гадаад хүчин зүйлстэй байсан байдаг.
салшгүй холбоотой юм. Дотоод улс төрийн байдлын хувьд
Монгол улсын нэгдмэл байдал алдагдаж, Халх Монгол, Ингээд Монголын Лигдэн хаан болон шинээр хүчирхэгжин
Өмнөд Монгол, Ойрад буюу Баруун Монгол гэсэн хэсэгт гарч ирсэн манжийн хааны хооронд хэн нь тус бүс нутагт
хуваагдсан байв. Үүний зэрэгцээ Буриадууд Байгаль ноёрхлоо тогтоохын төлөө тэмцэл өрнөсөн байна. Түүхэн
нуурын ар өврөөр нутаглаж, Халхын ноёдод татвар төлдөг сурвалжийн мэдээнээс үзэхэд тус тэмцэлд Лигдэн хаан
байжээ. ялагджээ. Тэрээр дахин хүчээ сэлбэх зорилгоор Хөх нуур
луу явах замдаа 1634 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан байна.
Монголчууд зүүн баруун гэж хуваагдах болсон нь газар Ингээд манжийн хааны сүр хүч, нэр нөлөө ихээхэн
нутгийн байршил, эрхлэх аж ахуйтайгаа холбоотойгоор нэмэгдсэн тул 1636 онд Өмнөд Монголын 49 ноёдын
тэртээ 11 дүгээр зууны үеэс ойн, талын гэж ялгагдах чуулганаар түүний эзэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрчээ.
болсноос эхтэй. Байгаль нуурын баруун, Хөвсгөл нуурын
зүүн хойд захаар нутаглаж байсан ойрадууд 1207 онд Тухайн үед Баруун Монголын Торгууд болон Дөрвөдийн
Монголын эзэнт улсын бүрэлдэхүүнд орсноор засаг зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Ижил мөрөнд очиж
захиргааны хувьд дөрвөн мянганд зохион байгуулагдсан суурьшсан нь өнөөгийн Халимагийн өвөг дээдэс юм. Мөн
байна. Энэ үеэс түүхэнд дөрвөн ойрад хэмээн тэмдэглэгдэх Гүүш хан хэмээн алдаршсан Хошуудын Төрбайх ноён 1636
болсон байдаг. Ойрад хэмээх нэрийн хувьд “ойн”, “ард” онд Хөх нуурыг эзэлсэн төдийгүй 1642 онд Төвдийн хаан
хэмээх хоёр үгнээс үүсэн гэж ихэнх эрдэмтэд үздэг. Тэд өргөмжлөгдсөн байдаг. Түүний удам 1717 онд Зүүнгарын
хожим Алтай тийш нүүн нутаглах болсон бөгөөд 17 дугаар хаант улс Хөх нуур Төвдийг эзлэх хүртэл тус бүс нутгийг
зууны эхэн үед Цорос, Торгууд, Дөрвөд, Хошууд гэсэн захирч байлаа. Ийнхүү Гүүш ханы үед Хошуудууд Хөх
дөрвөн аймгаас бүрдэх болжээ. Халх бол Зүүн Монголын нуурт шилжин суурьсан бөгөөд хожим Хөх нуурын
зургаан түмний нэг бөгөөд дотроо долоон хошуу буюу монголчууд хэмээн нэрлэгдэх болсон байдаг. Тэд 1723 онд
Батмөнх хааны отгон хүү Гэрсэнз жалайр хунтайжийн Манжийн эзэнт улсад дагаар орсонд 29 хошуунд зохион
долоо хүүгийн эзэмшилд хуваагдаж байв. Харин 17 дугаар байгуулжээ. Харин Цоросын Эрдэнэбаатар хунтайж баруун
зууны үе болж ирэхэд тэдгээр язгууртны удам дотроос Монголын үлдсэн хэсгийг нэгтгэн Зүүнгарын хаант улсыг
Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан нар ихээхэн нөлөөтэй байгуулсан байна.
болсон байна. Тэд Монголын уугуул нутгийг сахиж, говийн
хойд талд нутаглаж байсан явдал нь бусдаас харьцангуй Халхыг Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодорж, Засагт
тусгаар байдалтай болгожээ. Зүүн Монголын бусад зургаан хан Субадай нар захирч байсан бөгөөд энэ үеийг түүхэнд
түмний үр хойчис бол их говийн өмнүүр нутаглах Өмнөд Халхын хаант улс, Халхын 3 Хаант улс хэмээн тэмдэглэсэн
Монгол бөгөөд тухайн үед Цахар, Хорчин, Түмэд, байдаг.
Юншээбүү, Ордос, Найман, Жарууд зэрэг 16 аймаг байжээ.
Ийнхүү монголчууд түүхэн хөгжлийн явц болон
Өмнөд Монголын аймгууд манжийн хаанд дагаар орж,
байгаль-газарзүйн хүчин нөхцөлийн улмаас дээрхи гурван
манжийн түрэмгийлэл бодитой нүүрлэх болсонд Халхын
хэсэгт хуваагдах болсон төдийгүй дотроо мөн олон
Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодорж, Засагт хан
язгууртнуудын эзэмшил болох хошуунд хуваагдаж байв. Субадай, Зүүнгарын Эрдэнэбаатар хунтайж, Хошуудын
Монголын язгууртан ноёд харьцангуй өргөн уудам билчээр Гүүш хан нар Монголд шарын шашныг улам дэлгэрүүлэх
нутаг, тодорхой өмч хөрөнгө бүхий хамжлага өрх айлуудыг
замаар монголчуудын оюун санааны нэгдлийг буй болгох,
эзэмшин захирч байсан юм. Тиймээс ч эдийн засгийн хувьд
өөр хоорондын харилцааг харилцан зохицуулах зэргээр эв
харьцангуй биеэ даасан язгууртан ноёд хааны төв захиргааг
нэгдлийг бататгах нэгэн ижил бодлого баримтлах болжээ.
эсэргүүцэх нь түгээмэл байжээ.
Түүний тод нотолгоо нь 1640 оны Тарвагатайн Халх
Интернет е-сонины эх сурвалж: http://internetnews.pbwiki.com

2. “Биеийн б х р нэгийг ялна, Ухааны б х р мянгыг ялна” Ардын мэргэн гнээс
Ойрадын чуулган бөгөөд тус чуулганаас Дөчин дөрвөн эзэнт гүрний хойд хилийг манах үүрэг хүлээжээ. Өөрөөр
хоёрын их цааз хэмээх эрх зүйн баримт бичгийн баталсан хэлбэл Монголын ноёд манжийн хааны вассал буюу түшмэг
явдал юм. Мөн 1639 онд Түшээт хан Гомбодоржийн таван болсон юм. Харин гадаад харилцааны хувьд бие даасан
настай хүү Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр эрхгүй байв. Ийнхүү манжийн хаан язгууртан ноёдоор нь
өргөмжилсөн байдаг. Гэтэл дээрх нөлөө бүхий ноёд бараг дамжуулан Монголыг захирах болсон бөгөөд харин
нэгэн зэрэг шахам таалал төгсөж, (1652 онд Сэцэн хан үүнийгээ баталгаатай болгох зорилгоор хошуу захирах эрх
Шолой, 1655 онд Түшээт хан Гомбодорж, Гүүш хан мэдэл бүхий ноёдын тоог улам олшруулах бодлого
Төрбайх нар, 1660 онд Эрдэнэбаатар хунтайж) тэдний явуулсан байдаг. Түүний үр дүнд 1691 онд Халхад хошуу
залгамжлагчид эцэг өвгөдийн бодлогыг үргэлжлүүлж захирсан 8 засаг ноён байсан бол ХХ зууны эхэн гэхэд 86
чадаагүй явдал Монголын цаашдын тусгаар тогтнол болсон байлаа. Мөн дайнч монголчуудыг номхон
алдагдах эх суурийг тавьсан байна. Тухайлбал Түшээт хан хүлцэнгүй байлгах үүднээс шарын шашныг хөхүүлэн
Чахундорж болон Зүүнгарын Галдан бошигт хаан хоёр учир дэмжих, цай тамхи, гурил будаа, даавуу даалимба зэрэг
зүйгээ ололцоогүйн улмаас Галдан бошигт Халхад цэрэглэн материаллаг хэрэгцээг нь байнга хангах сүлжээг бий
орсон байдаг. Түүний үр дагавар нь Халхын ноёд албат болгожээ.
ардаа аван өмнөд Монголын нутагт зугатан очиж, манжийн
хаанаас тусламж хүсчээ. Манжийн хаан дагаар орсон Ийнхүү Монголыг манжийн эзэнт улсын вассал маягаар
тохиолдолд туслах боломжтой гэсэн хариу өгсөн бөгөөд хоёр зууныг элээх хооронд дэлхийн улс төрийн байдал эрс
Халхын ноёдын 1689 оны Ар элстэйн чуулганаар манжид өөрчлөгдсөн байлаа. Газарзүйн их нээлт, европын
дагаар орох шийдвэр гаргажээ. Яг энэ үед мөн буриадууд орнуудын хөрнгөтнийн хувьсгалын үр дүнд шинэ их
Оросын эзэн эрхийг хүлээн зөвшөөрч татвар төлөх болжээ. гүрнүүд төрөн гарч, колоничлолын эрин үеийг нэгэнт
Энэ тухай “Буриадууд 1689 оны 1 дүгээр сарын 15-нд эхлүүлээд байв. Тэд ХХ зууны эхэн гэхэд манжийн эзэнт
Оросын цагаан хаанд захирагдахаа илэрхийлж гэрээ улсад эрх тэгш бус гэрээг хүчээр тулган байгуулах
байгуулсан” хэмээн А. Рупен тэмдэглэсэн байдаг. (А. Рупен, болсноор хэрэг дээрээ тус улсыг өөр өөрсдийн нөлөөний
ХХ зууны монголчууд, Улаанбаатар 2000, тал 126) Тэд хүрээнд хуваан авах болсон юм. Энэ нь Хятад оронд
өмнө нь Халхын ноёдод татвар төлдөгөөр шалтаглан Орост гадаадынхыг эсэргүүцсэн бослого хөдөлгөөн үүсэхэд
татвар төлөхөөс зайлсхийж ирсэн боловч өмгөөлөл авах хүргэсэн төдийгүй хятадын үндэсний сэхээтэн,
Халх нь Ойрадуудад ялагдсан үе таарсан нь Оросын эзэн хөрөнгөтнүүд харийн манж угсаатныг хөөн гаргах, хаант
эрхийг хүлээн зөвшөөрөхөд хүргэсэн бизээ. Ингээд 1691 ёсыг халж БН улс байгуулахыг уриалан дуудах болжээ.
онд Долоннуурт Халхыг Чин улсын бүрэлдэхүүнд авах их Мөн Монгол, Хятадыг эзлэн түрэмгийлсэн урьдын
ёслол болжээ. Ийнхүү Халх Монгол 1691 онд тусгаар хүчирхэг манж угсаатан нэгэнт үгүй болж, төрийн бодлого
тогтнолоо алдсан билээ. Манж Монголын цэрэг 1696 онд бүрэн хятадчилагдсан байлаа. Үүний жишээ нь “Шинэ
Галданд шийдвэрлэх цохилт өгсөн байдаг. Тэрээр Хаант засгийн бодлого” хэмээх шинэчлэлтийн бодлого юм.
Оросоос тусламж хүссэн боловч 1689 онд Нэрчүүд Монголын хувьд энэхүү бодлого нь түүний вассалын
Манж-Оросын хооронд найрамдлын гэрээ байгуулагдсан статусыг эвдэж, Хятадын нэгэн муж болгох зорилготой
байсан тул бүтэлгүй болсон юм. Мөн тухайн үед түүний ах байлаа. Тухайлбал түүнийгээ хэрэгжүүлэхээр хятадууд
Сэнгийн хүү Цэвээнравдан Зүүнгарын хаан хэмээн монгол нутагт суурьших, монгол хятад хүмүүс ураг
өргөмжлөгдсөн тул нутаг буцах боломжгүй болсон барилдах, монгол хүн хятад нэр хэрэглэх зэргийг
бололтой. Ингээд ямар ч дэмжлэггүй болсон Галдан 1697 хориглосон манжийн хуулийг хүчингүй болгож, хятад
онд хор хүртэж таалал төгсжээ. иргэдийг олноор нь монгол нутагт нүүлгэн шилжүүлж
тариалан эрхлүүлэх, ашигт малтмал бүхий газрыг нээн олж
Монголын тусгаар тогтнолын сүүлийн голомт Зүүнгарын уурхай нээх зэрэг арга хэмжээ авч эхэлжээ. Ийнхүү монгол
хаант улс Цэвээнравдан, Галданцэрэн хаан нарын үед үндэстний язгуур эрх ашиг хөндөгдсөн явдал Монголд эрх
тусгаар тогтнолоо тууштай хамгаалж байсан ч чөлөөний хөдөлгөөн газар сайгүй өрнөхөд хүргэжээ. Харин
Галданцэрэнгийн дараа дахин хаан ширээний тэмцэл түүнийг зарим ноёд лам нар удирдан зохион байгуулж,
өрнөсөн явдал тусгаар тогтнолоо алдахад хүргэжээ. тусгаар тогтносон төр улсаа сэргээн байгуулах үйлсийг
Тодорхой өгүүлбэл манжийн хаан Зүүнгарт хаан ширээний сэдсэн билээ. Энэ нь манжийн хаанчлалын сүүлийн
төлөө тэмцэл өрнөсөн энэ үеийг ашиглан эзлэн авахаар жилүүдэд тэдний цалин пүнлүүг тавих явдал тасалдах
шийдвэрлэж, манж, хятад төдийгүй Өмнөд Монгол, Цахар, болсон, хэргэм зэргийг хахууль авч байж сая
Барга, Халхаас цэрэг татаж 1755 оны 7 сар гэхэд Зүүнгарын залгамжлуулах болсон, шарын шашныг дэмжих бодлого
хаант улсыг эзлэн авсан байна. Үүний өмнө буюу 1723 онд өөрчлөгдсөн зэргээс үүдэлтэй байв. Мөн монголын ард
Хөх нуур болон Төвдийг эзлэн аваад байлаа. Ийнхүү олон төдийгүй язгууртан ноёд хятадын пүүсэнд төлж
манжийн хаадын 1620-иод оноос 1755 он хүртэл 130-aад дийлэхгүй өрөнд унасан явдал нөлөөлсөн бизээ.
жилийн турш явуулсан цэрэг-улс төрийн бодлогын дүнд
Монголын тусгаар тогтнол алдагдсан билээ. 1911 оны зун Халхын ноёдын нууц чуулган Их Хүрээнд
болж, манжийн шинэ засгийн бодлогын талаар хэлэлцсэн
Манжийн хааны эзэн эрхийг хүлээн зөвшөөрч, дагаар орсон байна. Энэ үеэр Халхын зарим ноёд тусгаар улсаа сэргээн
Монголын язгууртан ноёд манжийн хаанаас хэргэм зэрэг байгуулах, уг үйл хэрэгт Хаант Оросоос дэмжлэг гуйхаар
хүртэж, жил бүр тухайн хэргэм зэргийнхээ дэвээр цалин хэлэлцэн тогтжээ. Ингээд Монголын төлөөлөгчдөөр Чин
пүнлүү авах болсон байна. Түүгээр ч зогсохгүй зарим нэр ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, өвөрмонголын Хайсан
нөлөө бүхий ноёд эсхүл манжийн төрд гавьяа байгуулсан нар явсан бөгөөд тэд Халхын хаадын тамгатай тусламжийн
ноёд манжийн хааны гүнжтэй ураг барилдаж, худ ургийн бичгийн зэрэгцээ худалдаа болон төмөр зам тавих, шуудан
холбоотон болж байв. Мөн тэд өөр өөрсдийн эзэмшил харилцаа өргөтгөх хэлэлцээр байгуулах санал тавьжээ.
хошуу нутгаа захирах эрхээ хадгалан үлдсэн юм. Харин тэд (Монгол улсын түүх, V боть, Улаанбаатар 2003, тал 54)
жил бүр манжийн хаанд бэлэг өргөж, хааны амар мэндийг Оросын Засгийн газар Монголын асуудлаар хуралдаан
эрэх үүрэгтэй байв. Энэ бол хаанд үнэнч байгаагаа харуулж хийж, Монголын асуудалд идэвхитэй оролцохгүйгээр манж
буй хэрэг юм. Мөн албат ардаасаа татвар хураан авч улсын монголын хооронд зуучлан, монголчуудын язгуур эрх
санд тушаах, шаардлагатай үед цэрэг эрс гарган нийлүүлэх, ашгаа хамгаалах явдлыг дипломат замаар дэмжих шийдвэр
Цахим шуудангийн хаяг: esonin@yahoo.com 2

3. “…Ask not what your country can do for you; ask what you can do for your country…” John F. Kennedy
гаргасан байна. Харин 1911 оны 10 сард Хятадын өмнөд суурь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөнгүй.
мужид хөрөнгөтний хувьсгал гарч, манжийн хааны байр Хаант Орос Япон хоёр 1907, 1910 оны нууц гэрээгээр
суурь ихээхэн суларсан явдал монголчуудад таатай боломж Монгол Манжуур дахь эрх ашгийн хүрээгээ нэгэнт
олгосон юм. Тиймээс ч Халхын ноёд “Халхын Хүрээний тодорхойлчихоод байв. Тухайлбал Орос-Японы 1907 оны 7
газрын хэргийг түр эрхлэн шийтгэх газар” хэмээх түр сарын 30-ны гэрээнд “Японы эзэн хааны засгийн газар Орос
засгийн газрын шинжтэй байгууллага байгуулжээ. Түүний улсын Гадаад Монгол дахь тусгай сонирхлыг хүлээн
үндсэн үүрэг нь Монголын тусгаар тогтнолын бэлтгэлийг зөвшөөрч, тэрхүү сонирхолд хохирол учруулж болохуйц
хангах явдал байв. Тухайлбал тус газраас гадаад, дотоод аливаа оролдлогоос татгалзахыг үүрэг болгоно” (Баабар,
монгол, хөх нуур, барга, алашаа зэрэг бүх монголын засаг ХХ зууны Монгол, Улаанбаатар 1996, тал 157) гэжээ.
ноёдод Жавзандамба Хутагтыг хаан өргөмжлөн тусгаар улс Энэхүү гэрээнд анх удаа Гадаад Монгол хэмээх нэрийг
байгуулах тухай мэдэгдэж, тус тусын харьяат хошуу хэрэглэсэн бөгөөд үүнээс хойш олон улсын эрх зүйн
нутгийг цэрэг томилон хамгаалах, манж, хятад түшмэдийг баримтад хэрэглэгдэх болсон юм. Манжийн хаад анх цагаан
хөөн гаргах тушаал хүргүүлжээ. Ингээд 1911 оны 12 дугаар хэрмээс хойшхи нүүдэлчдийг гадаад муж хэмээн нэрлэж
сарын 29-нд Жавзандамба Хутагтыг шашин, төрийг хослон байсан боловч хожмоо өмнөд Монголын 49 хошууг дотоод
барьсан наран гэрэлт, түмэн наст Богд хаан хэмээн Монгол засаг, Халх, Ховдын хязгаар, Хөх нуурын зэрэг бусад 150
улсын хаан ширээнд өргөмжлөх их ёслолыг Их Хүрээнд хошууг гадаад засаг хэмээн нэрлэх болсон байдаг. Харин
хийсэн байна. Энэ бол тусгаар тогтносон Монгол улс дээрх гэрээнд Монголын аль хэсгийг хамруулан үзсэн нь
байгуулагдсаныг албан ёсоор тунхаглан зарласан хэрэг тодорхой бус үлдсэн юм. Монгол нь Оросын хувьд
байлаа. Тусгаар тогтнолын энэ өдрийг 1941 он хүртэл жил худалдаа, эдийн засгийн ашиг сонирхлын бүс нутаг байсны
бүр дурсан тэмдэглэдэг байв. (Л. Жамсран, Олноо зэрэгцээ түүний алс дорнод дахь хилийн аюулгүй байдлын
өргөгдсөн Монгол улс, Тусгаар тогтнол сонин, 1990.12.29 хувьд стратегийн чухал ач холбогдолтой байв. Тиймээс
№102) Богд хаан анхны зарлигаараа өрнөдийн жишгээр Орос улс Монголыг өөрийн нөлөөний бүс гэдгийг Япон
таван яам бүхий Засгийн газар байгуулжээ. Монголын төр төдийгүй Англи, Францаар хүлээн зөвшөөрүүлээд байсан
сэргэн байгуулагдмагц нийт монголчууд даяар тусгаар юм. Гэхдээ тэд Монголын тусгаар тогтнолыг бүрэн дэмжих
улсдаа нэгдэн нийлэх хөдөлгөөн өрнөсөн билээ. Их Хүрээ бодол байсангүй. Энэ нь дараах хоёр шалтгаанаас үүдэлтэй
дэхь манжийн амбан сайдыг 1911 оны 12 сарын 4-нд, байв.
Улиастай дахь манжийн жанжинг 1912 оны 1 сарын 12-нд
хөөн гаргаснаар Халх Монгол яг 220 жил тогтсон манжийн 1. Монголын тухайн үеийн хүчин чадлыг дүгнэн үзээд
ноёрхлыг түлхэн унагаасан юм. Хөлөнбуйрын Баргууд 1912 Монголын тусгаар тогтнолыг бүрэн дэмжих нь өөртөө
оны 1 сарын 2-нд манж түшмэдийг хөөн гаргаж, Монгол хэтэрхий өндөр хариуцлага хүлээх болно хэмээн
улсад нэгдэн орж буйгаа албан ёсоор илэрхийлжээ. Харин болгоомжилжээ. Тухайлбал ГЯЯ-ны сайд Д. Сазанов
Ховдын хязгаар дахь манжийн амбан эсэргүүцсэн тул төрийн Думын хуралдаан дээр “Халх бол бие даасан
цэргийн хүчээр 1912 оны 8 сарын 7-нд эзлэн авсан байдаг. улс болох түүхийн хувьд бэлтгэгдээгүй юм. Учир нь
Мөн Дарьганга 1912 оны 3 сард Богдын засгийн газрыг цэрэг, санхүү, төрийн зүтгэлтэн байхгүй” гэж хэлж
хүлээн зөвшөөрч, Монгол улсад албан ёсоор нэгдэн орсон байжээ.
юм. 2. Монголын асуудлаас болж бусад гүрнүүдтэй
харилцаагаа хурцатгах ялангуяа Хятадтай сайн
Өмнөд Монголын хувьд 49 хошууны 35 нь Богдын засгийн хөршийн харилцаагаа бусниулах сонирхолгүй байв.
газрыг хүлээн зөвшөөрч, Монгол улсад нэгдэн нийлэх Үнэхээр ч зэрэг шахам манжийн ноёрхлоос гарсан
хүсэлтэй байгаагаа мэдэгдсэн байна. Харин Хөх нуур, Хятадын БН улс Монголыг өөрийн нэгэн муж гэсэн
Алашаа зэрэг хэт алслагдсан газрын монголчууд тусгаар байр суурийг тууштай баримталж, түүний тусгаар
улсдаа нэгдэн орох боломжгүй шахам болсон байлаа. тогтнолыг сонсохыг ч хүсэхгүй байсан юм. Жишээ нь,
Жишээ нь, энэ тухай Алашаагийн засаг ноён Нийслэл БНХУ-ын 1912 оны 3 сарын 10-ны үндсэн хуульд
Хүрээнд “Манай Алашаа нутаг уулсын дунд хуваагдсан, “БНХУ-ын газар нутаг 22 муж, Гадаад, Дотоод Монгол,
эргэн тойрон 13 сяньтай (сянь-хятадын засаг захиргааны Төвд, Хөх нуураас бүрдэнэ” (Udo B. Barkmann,
нэгж) зах нийлж иргэн нутгийн дотор бүхий адгийн хязгаар Geschichte der Mongolei, Bonn 1999, S. 123) гэж заасан
учир бослого гарган тэмцэх хэцүү, хүчин мөхөсдөн хий байдаг.
дэмий алмайран гайхсаар өдрийг өнгөрүүлэн байна” (Ш.
Сандаг, Монголын улс төрийн гадаад харилцаа, Гэвч Монголын бодит байдал болон хууль ёсны Засгийн
Улаанбаатар 1971, тал 306) хэмээн мэдэгдэж байжээ. газрыг огт хэрэгсэхгүй байж чадаагүй юм. 1912 оны 10 сард
Хаант Орос болон Монголын хооронд найрамдлын гэрээ
Гэвч Монгол улсын тусгаар тогтнол бусад улсууд, ялангуяа болон худалдааны протокол байгуулсан. Энэхүү гэрээгээр
хөрш хоёр улсаараа хүлээн зөвшөөрөгдсөн тохиолдолд л Орост худалдааны давуу эрх олгосны зэрэгцээ Оросын
бүрэн хангагдах ёстой болсон юм. Тухайн үеийн олон зүгээс Гадаад Монголд автономит засаг байгуулах,
улсын харилцаанд алив улсын тусгаар тогтнолыг хүрээлэн Хятадын цэрэг нутагтаа оруулахгүй байхад нь туслах үүрэг
буй улсууд хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд л оршин хүлээжээ. Орос болон Хятад Монголын асуудлаар нилээд
тогтнож болдог практик нэгэнт тогтоод байлаа. Энэ зарчим удаан маргасны эцэст 1913 оны 10 сарын 23-нд Монголын
1648 оны “Вэстфалийн гэрээ” хэмээн алдаршсан тухай тунхаг гаргасан. Түүнд Орос улс, Монгол дахь
хэлэлцээрээс эхтэй билээ. Европын түүхэнд гучин жилийн Хятадын эзэн эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн бол Хятад улс
дайн гэж тэмдэглэгдсэн дайныг эцэслэсэн дээрх Гадаад Монголын автономитыг хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн
хэлэлцээрээр Германы олон ванлигуудын тусгаар энэ үеэр Урианхайг Орос, Алтайн хязгаарыг Хятад авахаар
тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Тэгвэл Монгол улс хэлэлцэн тохирсон байна. Ингээд 1914-15 оны Монгол,
тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан явдал тус бүс Хятад, Орос гурван улсын Хиагтын хэлэлцээрээр Монгол
нутгийг сонирхогч их гүрнүүдийн дунд “Монголын улсын тусгаар тогтнолын статусыг эвдэж, зөвхөн Гадаад
асуудал” хэмээх нилээд маргаантай асуудлыг буй болгосон Монгол нь Хятадын эзэн эрхийн дор орших, автономит улс
юм. Өөрөөр хэлбэл алс дорнод дахь их гүрнүүдийн гэсэн статусыг тулган хүлээлгэсэн төдийгүй газар нутгийн
сонирхол хийгээд Монголын талаарх хөрш хоёр орны байр хувьд Халх дөрвөн аймаг, Ховдын хязгаараас бүрдэнэ гэж
Интернет е-сонины эх сурвалж: http://internetnews.pbwiki.com 3

4. “Биеийн б х р нэгийг ялна, Ухааны б х р мянгыг ялна” Ардын мэргэн гнээс
заажээ. Гэвч Гадаад Монгол нь өөрийн эзэн хаантай, улсын эрх зүйн үүднээс нэг ч улс хүлээн зөвшөөрөөгүй
үндэсний засгийн газартай, тодорхойлон тогтоосон хил байв. Орос улсын хувьд 1912 оны 10 сарын Орос-Монголын
хязгаартай, үндэсний цэрэг армитай байх, бусад улстай найрамдлын гэрээнд Монголын автономит засгийг хүлээн
худалдаа, үйлдвэрийн салбарт гэрээ, хэлэлцээр байгуулахыг зөвшөөрсөн бол 1921 оны 11 сарын 5-ны ЗОУ-Монголын
хоёр хөрш нь хүлээн зөвшөөрсөн юм. Энэ л статус 1946 он найрамдлын гэрээнд ардын засгийн газрыг Монголын хууль
хүртэл үйлчилж байсан билээ. Мөн энэхүү Хиагтын гэрээнд ёсны засгийн газар л хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн юм. Энэ
Барга болон Өмнөд Монголыг автономит Гадаад Монгол бол тусгаар тогтнолыг нь бүрэн зөвшөөрөхөөс өөр асуудал
улсын гадна үлдээснээр тэднийг Хятадын харьяанд орох билээ. Түүгээр ч зогсохгүй 1913 оны Орос Хятадын тунхаг,
эрх зүйн үндсийг тавьсан юм. 1924 оны ЗОУ БНХУ-ын хоорондын харилцааг зохицуулах
гэрээгээр Монгол нь Хятадын нэг хэсэг гэдгийг хүлээн
Хятадын генерал Сю Шү-жан Монголын автономит засгийг зөвшөөрсөн байдаг. Гэвч Орос улс хууль эрх зүйн хувьд
1919 оны 11 сарын 22-нд устгасныг зарласан Хятадын Монголыг Хятадын нэг хэсэг гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх
ерөнхийлөгчийн зарлигийг уншиж сонсгосноор автономит боловч, тэндээс Хятадын нөлөөг аажмаар шахаж, өөрийн
Монголын тусгаар тогтнол алдагдсан билээ. Энэ бол Орост нөлөөний бүс болгох бодлогыг мөн тууштай явуулсан юм.
хувьсгал гарч, хүчний харьцаа алдагдсан үеийг ашиглан Жишээлбэл, Гадаад хэргийн ардын комисар Г. Чичерин
Хятадууд санасандаа хүрсэн хэрэг байв. Харин 1921 оны 2 Монгол дахь ЗХУ-ын бүрэн эрхт төлөөлөгч Никифоровт
сард Барон Унгерн Штернберг Нийслэл Хүрээг Хятадын “БНМАУ нь Хятадын суверенитетийн дор автономи байх
цэргээс чөлөөлж Богдыг дахин хаан ширээнд залж, Засгийн хэлбэрийг бид тунхаглах боловч хэрэг дээрээ улс төр, эдийн
газрыг байгуулсан нь автономит Монгол улсыг сэргээн засгийн байгууллын хувьд Монголыг Зөвлөлт маягийн
байгуулсан хэрэг байлаа. Тиймээс ч түүнд Богд хааны хэлбэрт ойртуулахын тулд бид ажиллана.” (Баабар, ХХ
зарлигаар улсыг мандуулагч их баатар жанжин цолоор зууны Монгол, Улаанбаатар 1996, тал. 328) гэсэн заавар өгч
шагнасан байдаг. (О. Батсайхан, Монгол үндэстэн бүрэн байжээ. Харин дэлхийн II дайнд ЗХУ болон түүний
эрхт улс болох замд, Улаанбаатар 2005, тал 131) 1919 онд холбоотон ялсан явдал Гадаад Монголыг Хятадаас
Монголын тусгаар тогтнолыг устгасан үеэс Монголын бүрмөсөн салгаж, тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрөх
нийгмийн янз бүрийн анги бүлгүүд тусгаар тогтнолоо боломж олгосон билээ. Ингээд 1945 оны 6 сарын 30-наас 8
сэргээн байгуулах арга замыг хайх болсон байна. Түүний сарын 14-ны хугацаанд үргэлжилсэн ЗХУ БНХУ-ын
дүнд ардын, түшмэдийн, ноёдын гэх бүлгэмүүд үүсчээ. Тэд хэлэлцээрийн үед Монголын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрөх
автономит засгийг сэргээх нэгэн ижил зорилготой байв. шаардлагыг Хятадын талд тавьжээ. Үүний өмнөхөн Ялтад
Энд нэгэн зүйлийг тодотгоход тухай үеийн Монголын болсон холбоотон гурван (ЗХУ, АНУ, Их Британи) гүрний
төрийн зүтгэлтнүүд автономит хэмээх харь үгийг өөртөө засгийн газрын тэргүүнүүдийн уулзалтаар Гадаад
эзэрхэх буюу тусгаар тогтнол хэмээн ойлгож, тайлбарлаж Монголын статус кво-г хэвээр хадгалахаар шийдвэрлээд
байжээ. Энэ бол тусгаар тогтнолын асуудлаар монголчууд байсан юм. Хятадын тал Гадаад Монголын тусгаар
буулт хийхгүй байсан тул Оросуудын хэрэглэсэн заль юм. тогтнолыг зөвшөөрөхөөс эрс татгалзаж байсан боловч
1920 оны 6 сарын 25-нд ардын болон түшмэдийн бүлгэм тухайн үеийн Хятадын дотоод байдал болон олон улсын
нэгдэж МАН байгуулжээ. Улмаар тэд ЗОУ-аас тусламж нөхцөл байдлаас шалтгаалан зөвшөөрөхөд хүрсэн байна.
гуйхаар төлөөлөгчдөө илгээсэн нь анхны долоо гэгдэх Гэвч тэд Гадаад Монголын ард түмэн тусгаар тогтнох
болсон байдаг. ЗОУ тусламж гуйхаар очсон монголчуудад хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлэх ёстой гэсэн болзол тавьсан
туслахаа амласан төдийгүй түүнийгээ хэрэгжүүлснийг бид юм. Ингээд 1945 оны 10 сарын 20-нд БНМАУ-ын
мэдэх билээ. Энэ нь дараах хоёр шалтгаантай байв: сонгуулийн эрх бүхий 487,4 хүн 100 хувь тусгаар
тогтнолынхоо төлөө санал өгсөн тул 1946 оны 1 сарын 6-нд
БНМАУ-ыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрлөө. Мөн 1946 оны
1. Цагаантны хэсэг бүлэг ангиуд Монголд Барон
2 сарын 27-нд БНМАУ-ЗХУ-ын хооронд найрамдал,
Унгернийг тойрон нэгдэхээр тэмүүлэх болсон нь улаан
хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулагдсанаар ЗХУ-аас
армийг Монголд оруулж цагаантны хүчийг устгах
шаардлагатай тулгарсан. БНМАУ-ыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн юм.
2. Монголын нөхцөл байдал нь Оросын хувьсгалчдыг
дэлхийн хувьсгалын онолынхоо үүднээс Монголд Монгол улс 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарласнаар
хувьсгал хийх цаг үе болсон хэмээн үзэхэд хүргэжээ. манжийн эзэнт улсын бүрэлдэхүүнээс албан ёсоор гарч,
олон улсын хуулийн этгээдийн хувьд de fakto оршин
Оросын энэхүү бодлого монголчуудын эх орноо харийн тогтнох болжээ. Тухайлбал 1912 оны Монгол-Оросын
түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо сэргээн найрамдлын гэрээ, 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээ,
1921 оны Монгол-ЗОУ-ын найрамдлын гэрээ, 1936 оны
байгуулах зорилготой мэдээж нийцэж байлаа. Тэдний хувьд
БНМАУ-ЗХУ-ын харилцан туслалцах протокол зэрэг олон
эх орны тусгаар тогтнол нийгмийн байгууллын хэлбэрээс
улсын гэрээ хэлэлцээрт хуулийн этгээдийн хувьд оролцож
илүү чухал байлаа. Ингээд Монгол болон Оросын цэрэг
иржээ. Мөн Монголын хууль ёсны Засгийн газар 1911, 1921
Нийслэл Хүрээнд ирж, улмаар эвслийн засгийн газар
байгуулж, Богд хааныг хаан ширээнд өргөмжилсөн юм. онд дэлхийн улс орнуудад нот бичиг илгээж тусгаар
тогтносон тухайгаа албан ёсоор мэдэгдэж байв. Түүнчлэн
Үүнийг ардын хувьсгал, үндэсний ардчилсан хувьсгал
Монголын Засгийн газар байгуулагдсан үеэсээ дэлхийн улс
хэмээн нэрлэдэг. Харин 1924 оны 5 сард Богд хаан таалал
орнуудтай худалдаа эдийн засгийн харилцаа тогтоох,
төгссөн тул ардын засгийн газраас БН улс байгуулах
улмаар тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх гадаад
шийдвэр гаргаж, улмаар 1924 оны 11 сарын 26-нд улсын
анхдугаар их хурлаас анхны үндсэн хуулийг батлан гаргаж, бодлогыг тууштай явуулж иржээ. Тухайлбал 1914 онд
БНМАУ-ыг тунхагласан билээ. Ийнхүү 1919 онд автономит Герман, АНУ, Англи, Францын засгийн газарт худалдааны
харилцаа тогтоох саналыг албан ёсоор тавьж байсан бол
засгийг устгаснаас хойш 1921 оны 2 сарын 21-нд автономит
1920-иод онд Герман улстай худалдаа, эдийн засаг,
Монгол улс, 1921 оны 7 сарын 11-нд ардын эрхт, хэмжээт
боловсрол шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллаж
цаазат хаант Монгол улс, 1924 оны 11 сарын 26-нд
байлаа. 1911 оноос 1930 он хүртэл Монголд англи, америк,
БНМАУ-ыг 1915 оны Хиагтын гэрээнд заасан Гадаад
Монголын нутаг дэвсгэрийн хүрээнд тус тус тунхаглан герман, япон, хятад, орос, турк зэрэг олон улсын
зарласан юм. Гэвч Монголын тусгаар тогтнолыг олон худадаачид Монголын засгийн газрын зөвшөөрлөөр үйл
ажиллагаа эрхэлж байв.
Цахим шуудангийн хаяг: esonin@yahoo.com 4

5. “…Ask not what your country can do for you; ask what you can do for your country…” John F. Kennedy
Ийнхүү 1911 оноос de fakto оршин тогтнох болсон түүний тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрснөөр 1946
Монгол улс Ялтын хэлэлцээрээр Гадаад Монголын оноос de jure оршин тогтнох болжээ.
статус кво-г хүлээн зөвшөөрч, 1946 онд хоёр хөрш нь
Интернет эх сурвалж:http://www.tsahimurtuu.mn/main/200711231312.htm
Популистуудын “тахилын ямаа” ба Монголын цөөн бизнесменүүд
Сүүлийн саруудад үнийн өсөлтөөс болоод олон нийт бэлэнчилдэг зөвлөлт маягийн толгойгоо сольж чадахгүй
бухимдалтай байна. Ажиглаж байхад нийгмийн энэ бухим- байгаа учраас одоо ч капиталистуудыг үзэн ядаж, бизнес-
дал, уур уцаар дээр дөрөөлөн нэр хүнд горилогсод ч олширч менүүдээ хавчин гадуурхсаар байна. Бид бас баялаг
байна. бүтээхэд биш харин бүтээгдсэн баялгийг хувааж идэхдээ
санаа тавьж, тэгэхдээ л “шударга” гэж хашгиралддаг учраас
Тэр бүү хэл төрийн зарим байгууллага, нийгмийн зарим шударга ёсыг баялаг бүтээгчдэд биш харин хувааж идэгчдэд
хөдөлгөөн “ардын баатар”-ын дүрд хувиран, биз- хэрэглээд байгаа юм. Шударга ёсыг ууж идэгчид нь тайл-
несменүүдээ хагалж идэхээр улайрч байна. Тэдний хаш- барлавал ямар өөдтэй юм болох вэ дээ. Тэгээд болоогүй тэр
гичих үг нь шударга бөгөөд үнэн мэт сонсогдоно. Өнгөц нь олонхи байвал бүр ч аймаар. Тиймээс шударга ёс гэх өр-
сонсоход үнэхээр таатай гээч. “Муусайн шуналтай бизнес- гөмжлөлтэй ч хамгийн шударга бус “хавчилт шахалт” тун
менүүдийн шударга бусаар олсон ашгийг хурааж авна”, аймшигтай хүмүүн бус шинжээрээ өнөөдөр биз-
“Гурилын үнийг 500 төгрөг болгоно”, “Төр үйл ажиллагаа несменүүдийг нөмөрчихөөд байна. Бид олонхи юм чинь
явуулахыг нь зөвшөөрч болсон юм, хураагаад авч бас гэсэн үл тоомсорлолтоор тэжээлгэдэг хэд нь цөөхөн хэдэн
чадна” гэх зэрэг нь уурлаж, бухимдсан олон түмэнд ёстой л бизнесменүүдээ нулиман, доромжилсоор л сууна.
хорслыг нь тайлах мэт санагдана. Гэвч харамсалтай нь энэ
үг үнэн чанартаа ямар хорлонтой болохыг хэлж зүрхлэх хүн Чөлөөт зах зээл дээр хэн нэгний хөдөлмөрийн “эдийн
тэр бүр гарахгүй бололтой. засгийн үнэ цэнэ” тэрхүү хөдөлмөрийн төлөө бусад хүмүүс
чамд хэдий хэрийн хөдөлмөр юм уу, бүтээгдэхүүнээ өгч
Энэтхэгийн эртний нэг үг байдаг сан. “Эх захгүй бөмбөр чадахаас шалтгаална гэсэн энгийн нэг зарчмаар
нүдэж байхад пийпаа хөгжмийн аялгуу сонсогддоггүй” гэж. тодорхойлогддог. Гэтэл энгийн энэ үнэнийг бид “омгийн
Популистууд том дуугаар хашгирч, олон нийт түүнийг нь онол”, “бодь сэтгэл” гэсэн уршигт үзэл санаануудаараа үгүй
уухайлан, Засгийн газар эрх мэдлээ үзүүлж байхад, оюун- хийж, бизнесменүүдийнхээ хөдөлмөрийг үнэгүйдүүлэхийн
лагуудын үг хүчгүйдэх нь түүхийн гашуун үнэн л дээ. төлөө уралцацгааж байна. Тэд уул нь бидний өмч бас омог
Гэхдээ Монголын хувьд үг нь хүчгүйдэх биш, харин үнэ- аймгийн маань зарц биш л дээ. Харамсалтай нь бид тэдгээр
нийг хэлэх оюунлагууд ховордчихоод байна. бизнесменүүдээ өөрсдийн өмч мэт л аашилж, дуртай үедээ
хагалаад идчих хотны хонь шиг л үзэж байна. Яагаад ч юм,
Бизнесийнхэн, энэ бол Монголын ӨнӨӨгийн нийгмийн хэн ч тэгж хэлсэн юм бүү мэд, тэд л биднийг тэжээх
хавЧигдсан цӨӨнх үүрэгтэй мэт ойлгож, өөрсдөө хувааж идэх юм аа л нэхэхээс
биш, тэдэнд ашиг хийж, хуримтлал үүсгэх боломж олгохыг
“Монголд баялаг бүтээдэг хүн цөөн байна, тэд хавчигдан хүсэхгүй байна. Хуримтлал үүсэхгүй бол тэд яаж нийгмийн
гадуурхагдаж байна” гэж хэлэхэд олон хүн арай ч үгүй ээ, хариуцлагаа үүрч, юугаараа бусдад хөрөнгө оруулалт
чи дэгсдүүлж байна гэцгээдэг. Тэгэхэд нь би тэднээс асуудаг. хийхэв.
-Эрх мэдэлтнүүдийн дур зоргоор тайлбарлан хэрэглэгдэх Тэгээд болоогүй ингэснээрээ өөрсдөө бүтээж, үйлдвэрлэж
хуулийн дор бизнес нь эрсдэж, дуу ихтэй, уран донгодох буй юм үгүй байж бусдын хийснээс хувь хүртэх эрхтэй
хувьсгалчдын улан дор ашиг сонирхол нь гишгэгдээд хэмээн адайрлаж, өөрөө тийм байж хэзээ ч чадахгүй мөртөө,
байвал энэ нь хавчилт шахалт биш гэж үү. бусдад болохоор “чи бурхан шиг өгөөмөр бай л даа” хэмээн
ичих ч үгүй хэлж, “бодь сэтгэл”-ийг залхуурлынхаа өмнөө
-Бусдын буруу, алдааг үүрүүлээд тэднийг шуналын тулмаар барин, монголын тэжээлгэгчдийн эгнээг зузаалсаар суух юм.
нь дуудаж, бүтээсэн баялгийг нь тонон дээрэмдэх гээд
байгаа нь хавчилт шахалт биш үү. Хүн эрхтэй байна гэдэг өөрийнхөө төлөө үйл ажиллагаа
явуулах боломжтой байна гэсэн үг. Тэгснээс бусад нь
-Хэрэв тэдний алдаа дутагдлынх нь төлөө биш, харин эрхэм түүнийг идэх хоолтой байлгахын тулд хоолныхоо талыг
чанар, амжилт ололтынх нь төлөө, амжилт олох тусам нь дээрэмдүүлнэ гэсэн үг биш шүү дээ. АНУ-ын тусгаар
адлан жигшиж, улам хүндээр шийтгэж буруутгаад байхад тогтнолын тунхаг, Үндсэн хуулийг зохиогчид болох Томас
үүнийг хавчилт шахалт гэж үзэхгүй юу. Жефферсон, Мадисон нар аз жаргал руу тэмүүлэх эрхийн
тухай ярьж байснаас биш, аз жаргалтай байх эрхийн тухай
Хэрэв “үгүй” гэж хэлбэл, бид ямар аймшигтай шударга яриагүй юм. Энэ нь юу гэхээр хүн өөрийнхөө аз жаргалд хү-
бусаар загнаж, шударга бус үйлдлийг дэмжин өөгшүүлж рэхэд шаардлагатай үйл ажиллагааг явуулах эрхтэй гэсэн үг,
буйгаа өөрсдөөсөө асуух цаг болж. тэгснээс түүнийг бусад хүмүүс аз жаргалтай болгоно гэсэн
үг биш. Монгол Улсын Үндсэн хууль ч мөн адил. Амьд явна
Үнэндээ бид жинхэнэ боолчлогдмол, харлуулагдсан тэр гэдэг хүн өөрийнхөө амьдралыг өөрийнхөө ажил үйлсээр
цөөн хэсэгт хамаарахгүй байгаа учраас л тэдний энэ дэмжин тэтгэх эрхтэй гэснээс, бусад нь түүнд шаардлагатай
хавчигдсан байдлыг ойлгохгүй, ойлгохыг бас хүсэхгүй бүх зүйлийг нь бэлтгэж өгнө гээгүй.
байгаа юм. Бид өөрсдөө үгээгүй ядуугаараа бахархаж, баян
тансаг байхаас ичиж, баячуудыг муу муухайгаар нь дуудан, Сохор Үзэн Ядалт ба золиос нэхсэн популистууд
тэднийг тонон дээрэмдэхэд нь коммунист дарга нартаа
тусалдаг социалист зангаасаа салж чадахгүй, бүхнийг Бидний олонхи нь таалагдаагүй зүйлийнхээ шалтгааныг
Интернет е-сонины эх сурвалж: http://internetnews.pbwiki.com 5

6. "I detest what you say, I will defend to the death your right to say it" Voltaire
асуухгүйгээр ямар нэг зүйлийг буруутгахыг хүсэж буйгаас шү” гэх ус салхины үзэл нь тэдэнд даанч тайлбарлаж хүч
“сохор үзэн ядалт”-ыг нийгэмд хөөрөгдөж байдаг. Яг хүрэхгүй байх л даа. Тэгээд болоогүй мэлхийн аманд зоос
үнэндээ үнийн хөөрөгдөл бус, үзэн ядалтын хөөрөгдөл л зуулгасан төдийд баяжиж болдог гэж итгэдэг юм хойно
нийгэмд сүйрлийг авчирдаг юм. “Би хүсэж байна” гэсэн баялаг бүтээхэд ямар их хөдөлмөр, цаг хугацаа шаарддагийг
гуравхан үгэнд л хүрэлцэх богинохон бодлоор асуудлаа ойлгож үнэлэх тархи толгой дотор нь үгүй биз. Эдийн
харчихаад цаашдаа бүх зүйл ямар нэг ид шидийн хүчээр засагч л гэдэг эдийн засгийнхаа наад захын дүрмийг
бий болчих мэт хоосон итгэл тээн хүлээцгээж байгаа учраас, ойлгоод хүндэлчих мэдлэг байхгүй марксист маягийн л
тэр ид шид нь хаана ч байдаггүй учраас л бид бухимдаж, төлөвлөгч юм уу даа.
уурсаж байгаа юм. Асуудлыг цааш эргэцүүлэн бодохоос
татгалзаж өнөөдрөөрөө л бүхнийг хэмжиж, маргааш яах нь Энэ нийтлэлээрээ би “үйлдвэрчний” үг хэлж, шударга
чухал биш өнөөдөр надад гурил 500, автобус 200, такси 300, шаардлага тавих эрхийг үгүйсгээгүй. Харин чөлөөтэй үг
сургалтын төлбөр бага байх ёстой гэх бидний хүсэл чухам хэлэх эрх улс төрийн шударга ёсны агуулгатай холбог-
популистуудын бахыг хангана. Тэд бидний энэ алсаа дохоороо бусдыг дуулгавартай дагадаггүй бие даасан үзэл
хараагүй, ядмаг хүсэл дээр тоглож бидний ирээдүйгээр бодолтой хүмүүс нь хавчигдсан өөр бусад хүмүүсээ
өнөөдрийг зогоон цатгаж, өөрсдийнхөө ирээдүйг бий хүчирхийлэл дарамтаас хамгаалахад оршихоос бус, тэднийг
болгодог. тэтгэн халамжилж, бүтээгээгүй гавьяаных нь төлөө шан
хүртээж, алдаршуулахад оршихгүй ээ. Энэ үзэл санаа
“Сохор үзэн ядалт”-ыг өөгшүүлж, олон нийтийн сэтгэл халамжаар нэр хөөцөлдөх коммунист улстөрчдөд хамгийн
хөдлөлөөр ашиг олж, эрх мэдэлд хүрэх гэсэн ийм попу- хүнд цохилт болдог.
листууд хэзээ ч олддог. Улс орныг боолчлон захирах гэсэн
дарангуй бодолтой популистуудад ард түмний зовлон Яг үнэндээ Монгол дахь “Ус салхины эдийн засагч,
гачаалд буруутан болгож болох цөөнхийг олох шаардлага улстөрчид” олонхийн амьдралаа тэтгэх /хямд бараа
заавал тулгарна. Тэгээд л тэд “би шударга хүн, энэ муусайн үйлчилгээ хүртэх/ эрхийг хүлээн зөвшөөрдөг атлаа, цөөнх
хорон санаатнуудтай тэмцэх хүчийг надад өг” гэж хэлэх болсон бизнесийнхний амьдралаа тэтгэх /ашиг олох/ эрхийг
бүрдээ дарангуйлал тогтоох хүч чадлаа биднээс олж авч нь өгөхөөс татгалзсаар байна. Бизнесийн ашгийг хувийн
байдаг юм. Ийм үед хавчигдсан цөөн бизнесменүүд хөөр- өмч гэж харахыг хүсэхгүй, харин эсрэгээр нь хэн нэгний
хийлөлттэйгөөр, аль эрт эрх мэдэлд тэмүүлэх өөрсдийн зөвшөөрлөөр авах ёстой шагнал мэт сэтгэж, тэр
атгаг санаагаа дотроо нуун далдалж, олон түмнээ өмгөөлөн зөвшөөрлийг нь төр засаг өгдөг мэт загнаж байна. Тэгээд
босох мэт дүр эсгэх, хуурамч нүүр царайтай, нэр олох гэж болоогүй Засгийн газрыг зах зээлд оролцож, үнээ тогтоон,
ядсан популист улстөрчийн нүдэнд олзлогдож, тэдний эрх ашгаа аваад, бусдад тараагаач хэмээн шахаж байна. Энэ
мэдлийн донгийн золиосонд өргөгдөх “өргөл тахилын ямаа” шахалт эцэстээ бүгдийг төр шийднэ, эрх мэдэл хамгийн гол
нь болсон байдаг. нь, та нар сул дорой байна, би бол төрийн хүн, зөвхөн надад
итгэ, энэ бол төрийн ажил гэх “Төрөөр далайлган
Хэнийг ч сонсохгүй, юуг ч эргэцүүлэхгүйгээр зөвхөн олон сүрдүүлэгчдэд” боломж олгож буй юм. Энэ тухай, “Төрөөр
нийтэд таалагдах гэж баялаг бүтээгчдээ хараан зүхэж, далайлган сүрдүүлэгч”-дийн аюулын тухай дараагийн
халамж хүсэгчдээ өөгшүүлнэ гэдэг ямар харгис харалган нийтлэлдээ дэлгэрэнгүй бичих болно.
явдал болохыг түүх сануулдаг. Харамсалтай нь Монголд
золиос нэхсэн популистууд улс төрийнхөө ашиг хонжооны Эцэст нь хэлэхэд түшмэлүүдийн харалган бодол, унхиагүй
төлөө баялаг бүтээгч цөөнхийг тахил болгон олны үйл ажиллагааны хор уршгийг бизнесменүүд үүрч,
бухимдалд өргөж, хөгжил дэвшлийг золигт гаргахыг дараагийн засагт суух хувьсгалчдын золиосны ямаа нь байж
санаархсаар л. Зарим улстөрчид үйлдвэрчний нэрийг барьж, болохгүй.
социалист бодлого ярихдаа үгийнхээ учир шалтгааныг
ойлгохгүй бүх бурууг бизнесменүүд рүү чихэж, үнэн худал Хуульч, судлаач Х.Тэм жин
ямар ч аргаар хамаагүй хэрэглэгчдэд үнийг буулгана хэмээн
сурталдсаар л. Хүмүүсийг хоёр янзаар үнэлж нэгэнд нь Интернет эх сурвалж:
http://www.dailynews.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=12826&
олгосон эрхээр нөгөөг нь үгүйсгэн жадлан сөнөөнө гэдэг
catid=18
яавч шударга үйл биш. Энэ чинь шударга биш гэдгийг “фенг
Мэхний их дэлгүүр
1992 оны гуравдугаар сар. Кёкүшюзан тэргүүтэй зургаан хураалт дууслаа. СЕХ сонгуулийн дүнг албан ёсоор зарлаж
монгол хөвүүн сүмогийн дэвжээн дээр гарснаар монголчууд чадахгүй удав. Тэд “Сонгуулийн ирц 76,4 хувь
сүмог шимтэн үзэж, дээд зиндаа, их аварга гэх зэрэг үгсийг байлаа.Урьдчилсан байдлаар МАХН 37, «Эх орон-Ардчи-
хэлцэх болсон билээ. лал» эвсэл 35, БНН нэг суудал авч, гурван бие даан нэр
Эдний нэг Кёкүшюзан Д.Батбаяр 2007 он хүртэл макүүчид дэвшигч ялсан бололтой. Гэхдээ зарим тойргийн дүн нэлээд
54 башё барилдахдаа сүмо бөхөд байдаг 88 мэхнээс 42-ыг маргаантай байна” хэмээн мэдээлжээ. МАХН-ын дарга
нь хийж Waza no depaado буюу монголоор “мэхний их Н.Энхбаяр болон Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
дэлгүүр” гэсэн содон нэр авсан билээ. Д.Идэвхтэн нар сандралдаж “сонгуулийн урьдчилсан дүнг
хүлээн зөвшөөрөхгүй” гэж яаран мэдэгдэв. Гэвч МАХН 37
Харамсалтай нь, энэ удаад түүний тухай бус Кёкүшюзантай биш 36 суудал л авчээ.
зэрэг шахуу, Монголын улс төрийн дээд зиндаад дэвшиж
бас л “мэхний их дэлгүүр” болсон нэгний тухай өгүүлэх “Мэхний их дэлгүүр” 72 суудалтай жаалж байсан намын
гэсэн юм. амжилтыг унагаж, “тавин хувиа ч хийсэнгүй”. Намдаа
Шок асуугдах ял, хийсэн хэргүүдийг нь сөхөх өрсөлдөгчийн
2004 оны зургадугаар сарын 27. УИХ-ын сонгуулийн санал эрмэлзэл Н.Энхбаярыг гүнзгий шоконд оруулж, цаашид
Цахим шуудангийн хаяг: esonin@yahoo.com 6

7. “…Ask not what your country can do for you; ask what you can do for your country…” John F. Kennedy
хэрхэх тухайгаа ултай бодоход хүргэжээ. Тэр уснаас хуурай
гарах, улс төр дэх амьдралаа уртасгах, хамгийн гол нь, 2004 он. Н.Энхбаярын “уран бүтээлийн анд” М.Энхсайхан
Ерөнхийлөгчийн сэнтийд баараггүй хүрэх зорилго бүхий тэр цагт Ардчилсан намын дарга, “Эх орон –Ардчилал”
цуврал сценариа бэлтгэж, 2009 он хүртэл үргэлжлүүлэхээр эвслийн сонгуулийн штабын дарга байсан бөгөөд нам бо-
шийдэв. Түүний бүтээсэн олон ангит “савангийн дуурийн” лоод эвслийн удирдлагатай зөвлөж, хэлцэлгүйгээр дур
ихэнхийг бид үзэж, амсаад дүгнэж цэгнэхтэйгээ болоод мэдэн “эвсч засаглахыг ард түмэн биднээс шаардаж байна”
байна. хэмээн мэдэгдсэн нь Н.Энхбаярт мухардлаас гарах гарц гэж
үнэмшигджээ. Мухардал нь юунд байв.
Дурсамж
Судлаач Д.Ганхуяг МАХН 2000-2004 онд дураараа дургиж
Үндэсний удирдагч дээд зиндаанд орж ирснээсээ хойш байхдаа “Элдэв төрлийн чуулга уулзалтууд, “Алтан сарнай”
Ардчилсан холбоо эвслийн гурван ч Засгийн газрыг цуппа- наадам, үндэсний удирдагчийг 30 төрлөөр оны шилдгээр
ридаж унаган, туршлагажсан нэгэн тул шинэдэх зовлон тодруулах наадам, хамгийн гол нь сонгууль зэрэг арга
амссангүй. С.Баярыг Ерөнхий сайдаар томилох тухай асуу- хэмжээгээр татварын мөнгийг ёстой нэг ховх сордог байлаа.
дал хэлцэх үед Ц.Нямдорж “Монгол Улсын Засгийн газар Залуучуудын нэрээр хадгаламж, зээлийн хоршоо байгуулж,
хүчгүй болоод 10 жилийн нүүр үзэж байна. Энэ ойг бид мөнгө угаахын зэрэгцээ тэдний ХЗХ -ноос намдаа хандив
хэзээ тэмдэглэх юм, бүү мэд. Засгаараа тоглож жүжиглэсээр авдаг гэмт хэргийн пирамид тогтоожээ” гэж бичсэн нь
байгаад засгийг сулруулсан, улс төрийн намуудыг ч Н.Энхбаярын далд түгшүүрийн үндэс байсан юм. Хэрвээ
сулруулсан” гэж мэдэгдсэн нь чухамдаа “мэхний их засаглал дахь нөлөөгөө алдах л юм бол торны цаана суух нь
дэлгүүр”-ийг зүхсэн үгс байсан юм. Ц.Нямдорж үндэсний гэсэн айдастаа хөтлөгдсөн Н.Энхбаяр эвслийн Засгийн газар
удирдагчийг нэг бус удаа илчилж байгаа билээ. Тэгэхээр 10 байгуулах санааг яаран зөвшөөрчээ. Ингэхдээ тэр давхар
жилийн турш хийсэн улс төрд хийсэн мэхнүүдийг нь нэхэн санаа өвөрлөж байсан нь 2005 оны Ерөнхийлөгчийн
санацгаая. сонгууль байлаа. Намын амжилтыг бууруулсан гэмийг
Д.Идэвхтэнд тохоод, Р.Гончигдоржийн нэрийг татуулаад
1997 он. Н.Энхбаяр “башё” эхэлсэн хойно УИХ-д нөхөн “хүчгүй маэгэшира” М.Энхсайхантай тулна. Намд нь
сонгуулиар орж ирмэгцээ л М.Энхсайханы Засгийн газрыг М.Энхсайханыг дэмжихгүй байх хангалттай шалтгаан бий
огцруулах шаардлага тавьсан. Тэр цагт МҮАН дүрэмдээ болгоно. Угсраа олон мэх төлөвлөжээ. Тэгээд эхнээс нь хийв.
“намын дарга нь Ерөнхий сайд байна” гэж заалт оруулсныг
овжин ашигласан ухааны юм. Ингээд тэр М.Энхсайханыг Юуны өмнө Т.Очирхүү, Г.Занданшатар нараар “Их эвслийн”
зайлж гуд татах мэхээр унагалаа. гэх нэртэй Засгийн газрыг шинээр байгуулан МАХН-”Эх
орон-Ардчилал” эвсэл хамтран засаглах болсон тухай
1998 он. Жил хүрэхгүй хугацааны дараа тэр Ц.Элбэг- мэдээлэл хийлгэв. Тэр цагт “Эв эеийн Засгийн газар”,
доржийн Засгийн газрыг огцруулахаар хөөцөлдөж эхлэв. “Эвслийн Засгийн газар”, тэр ч байтугай Израилын
Шалтгаан нь банкны салбарыг эрүүлжүүлж эхэлснээр Ху жишгээр “Аргагүй байдлын Засгийн газар” ч гэж нэрлэх
намынхны хийсэн хуудуутай ажил барууд илэрч эхэлсэнд санал гарч байсан гэнэ.
буй. Энэ удаа барьцгүй түлхэж гаргах мэхээр унагалаа.
Их эвслийн Засгийн газрын ажиллах журмыг боловсруулах
Бөөн юм болж болж, Ж.Наранцацралтын Засгийн газрыг ажлын хэсгийн гол тохироо нь хоёр хоёр жилээр ээлжлэн
байгуулав. Талийгаач авлигатай тэмцэх чиглэлд дорвитой Ерөнхий сайдаа томилох байлаа. 2004 оны наймдугаар са-
алхам хийж эхлэснээр бас л унахад хүрчээ. МАХН-ын на- рын 20-нд 36 суудалтай МАХН, 34 суудалтай “Эх
рийн бичгийн дарга Б.Энхмандах авлига авснаа улайж, орон-Ардчилал” эвсэл хамтарсан Засгийн газрыг байгуулж,
намын дарга Н.Энхбаяр нартай 20 мянган ам.долларыг эхний хоёр жилийн Ерөнхий сайдаар Ц.Элбэгдoржийг
Унгарт хувааж авснаа хүлээснээр авлигын том хэрэг тодорч томилов. Ц.Элбэгдoржийн Засгийн газар нийгмийн
байсан юм. Н.Энхбаяр сандран Б.Энхмандахыг сул- хөгжлийг боомилж буй авлигын эсрэг шаргуу
луулахаар хөөцөлдөхийн хамт Ж.Наранцацралтын Засгийн тэмцсэн.Тэрээр 2005 оны дөрөвдүгээр сарын 8-нд УИХ-ын
газрыг зайлж унагах ажил эрчимжлээ. хаврын чуулганы нээлт дээр “Бид авлигын учир шалтгаан,
эхийг мэдэж, тогтоон авлигыг бульдозeрдoнo” гэж мэдэгдэв.
1999 оны долдугаар сарын 15-нд УИХ-ын чуулган дээр Удалгүй эхний бульдозер хөдлөхөд Гаалийн Ерөнхий Газ-
МАХН-ын бүлгийн ахлагч Н.Энхбаяр: “-Та бүхний сонорт рын даргаар ажиллаж байсан Х.Баатар болон бусад албан
нэгэн ноцтой баримтыг хүргэх гэж байна. Монгол Улсын тушаалтанд холбогдох авлигын хэрэг ил гарлаа. Х.Баатар
Засгийн газрын тэргүүн Ж.Наранцацралтаас 1999 оны бол авлига гаарч байсны нэг л илрэл байсан билээ.
нэгдүгээр сарын 19-нд ОХУ-ын Ерөнхий сайдын нэгдүгээр МАХН-ын дарга асан М.Энхболд тэр цагт “өнөөдөр”
орлогч Ю.Д.Маслюковт он, сар нь засвартай нэгэн захиа сонинд(2006 оны IX сарын 21) өгсөн ярилцлага үүнийг дав-
явуулжээ. Энэ захиаг Ерөнхий сайд маш яаруу, нууцаар хар нотолно.
хийсэн бололтой. Энэ захиа “Эрдэнэт”-ийг 240 мянган
ам.доллараар худалдаад Монголд оногдох хувиа худалдахад “М.Энхболд: - Гаалийн даргаар ажиллаж байсан Баатараас
та нар чимээгүй байна шүү гэсэн утгатай байна” гэв. үүнээс сонгуулийн сурталчилгаанд хандив мөнгө авсан гэдэг тэр
олигтой шалтаг олдсонгүй. “Энэ намайг авлигын хэргээр тодорхойлолт бичгийг манай намын нарийн бичгийн дарга
шоронд хийчих гээд байгаа юм” гэлтэй ч биш. Дараа нь хийж өгсөн юм билээ.
Н.Энх-баяр нар Ж.Наранцацралтыг хоргоож, “Ерөнхийлөгч
Багабанди энэ захидлыг бичүүлсэн” гээд хэлчихвэл өнөөдөр: - Уучлаарай, хэн хийж өгсөн гэнэ ээ?
огцруулахгүй гэж хүртэл тулгасан байна. Захидал Ерөнхий
сайдыг огцруулахад хангалттай баримт болж чадахгүйд М.Энхболд: -Ё.Отгонбаяр... Би ийм бичиг хийж өгснийг нь
хүрэхэд Н.Энхбаяр дараагийн хувилбартаа шилжин мэдээгүй. Надтай ярьж зөвлөөгүй. Отгонбаяр бол надаас
танхимын сайд нараар нь огцрох өргөдөл бичүүллээ. Энэ өмнө намын удирдлагын бүрэлдэхүүнд орж ажилласан хүн.
мэхээ хожим нь хоёр ч удаа ашигласан юм. Тэгэхээр энэ бичиг тодорхойлолтын тухайд өөрөө ярьж
тайлбарлах байх аа” Х.Баатар ч намдаа 100 гаруй сая
Дараагийн мэх. Их эвслийн Засгийн газар төгрөгийн “хандив өргөж байснаа” хүлээсэн бөгөөд
Интернет е-сонины эх сурвалж: http://internetnews.pbwiki.com 7