2.
Astronomia -eshte nje shkence natyrore qe merret me studimin e objekteve qiellore (te
tilla si, planetet, kometat, mjegullnajat, yjet, galaktikat) dhe fenomenet qe dalin
jashte atmosferes se Tokes (te tilla si rrezatimi i sfondit kozmik). Ajo ka te beje me
evolucionin, fizike, kimike, meteorologji, dhe levizje te objekteve qiellore, si dhe me
formimin dhe zhvillimin e universit. Astronomia eshte nje nga shkencat me te vjetra.
Kulturat prehistorike kane lene prapa objekte astronomike te tilla si monumentet
e egjiptit, Stonehenge/Guret e Lashte dhe qyteterimeve te hershme
si Babilonasit, Greket, Kinezet, dhe Mayans. Megjithate, shpikja e teleskopit ishte e
nevojshme para se astronomia te zhvillohej ne nje shkence moderne.
Historikisht, astronomine e kane perfshire disiplina te ndryshme
si, navigacion, vezhgime, duke krijuar kalendaret madje edhe Astrologjine, por
astronomia profesionale eshte ne ditet e sotme dhe eshte sinonim me Astrofiziken.
Gjate shekullit te 20-te, fushet e astronomise u ndane ne dege te
ndryshme, vezhgimore dhe teorike. Astronomia vezhgimore eshte e perqendruar ne
marrjen e te dhenave nga vrojtimet e objekteve qiellore, te cilat analizohen pastaj duke
perdorur parimet themelore te fizikes. Astronomia teorike eshte e orientuar drejt
zhvillimit te kompjuterit ose modeleve analitike per te pershkruar objektet dhe
fenomenet astronomike. Te dyja keto fusha plotesojne njeri-tjetrin, me astronomi
teorike duke shpjeguar rezultatet vezhgimore, dhe vezhgimet per te konfirmuar
rezultatet teorike.
3.
Astronomet Amatore kane kontribuar per shume zbulime te
rendesishme astronomike, dhe astronomia eshte nje nga shkencat e
pakta ku amatoret mund te luajne akoma nje rol aktive, sidomos ne
zbulimin dhe vezhgimin e fenomeneve te rastit.
Astronomia e lashte nuk duhet ngaterruar me astrologjine, sistemi
besimit i cili pretendon se punet e njeriut lidhen me qendrimet e
objekteve qiellore. Edhe pse dy fushat kane nje origjine te
perbashket, ata jane te dallueshme.
4. Universi
Universi-permban cdo gje perceptohet fizikisht, ne teresine e hapesires dhe kohes, dhe
te gjitha format e materies dhe energjise. Fjala Universieshte percaktuar si zakonisht
dhe perfshin cdo gje. Megjithate, duke perdorur nje perkufizim alternativ, disa
kozmologe kane spekuluar, se Universiperbehet nga zgjerimi i hapesires, dhe eshte
vetem nje nga shume spekullimet, te cilat jane quajtur
kolektivisht multiverse .Vezhgimet e pjeseve te vjetra te gjithesise (te cilat jane shume
larg) sugjerojne se Universi eshte qeverisur nga te njejtat ligje fizike dhe konstante ne te
gjithe shtrirjen e madhe te tij dhe. Megjithate ne teori mund te kete shume Universe te
krijuar dhe ndoshta secili me konstante te ndryshme fizike.
Astronomet e shekujve te kaluar kane propozour seUniversi permban nje hapesire te
pafund dhe ka ekzistuar perjetesisht. Me kalimin e shekujve, verejtjet e sakta dhe teorite
e permiresuara cuan teorite ne modelin heliocentrik te Kopernikut dhe
modelin Njutonian te Sistemit Diellor. Permiresimet e metejshme ne astronomi kane
cuar ne realizimin, qe Sistemin Diellor eshte krijuar ne nje galaktike e perbere
nga miliona yje, i cili eshte Milky Way-Rruga e Qumeshtit, dhe se galaktikat e tjera
ekzistojne jashte tij. Studimi i kujdesshem i shperndarjes se ketyre galaktikave dhe
linjat e tyre spektrale kane cuar ne shume teori moderne. Zbulimet dhe ndryshimet e
sfondit kozmik te rrezatimit mikrovale, tregojne se Universi po zgjerohet dhe me sa
duket kishte nje fillim. Sipas modelit mbizoterues shkencor rreth Universit, i njohur
si Big Bang,
5.
Universi u zgjerua nga nje faze teper te nxehte, te dendur e
quajturEpoka Planck, ne te cilen u perqendrua energjia e Universit.
Qe prej epokes Planck, Universi eshte zgjeruar ne formen e
tanishme, ndoshta me nje periudhe te shkurter (me pak se 10-32
sekonda) e inflacionit kozmik. Disa masa te pavarura eksperimentale
mbeshtesin kete zgjerim teorik dhe, ne pergjithesi, teorine e Big
Bangut.Interpretime aktuale nga vezhgimet astronomike tregojne se
mosha e Universit eshte 13,73 miliard vjet, dhe se diametri
i Universit eshte i dukshem te pakten 93000000000 vjet drite. Sipas
relativitetit te pergjithshem, hapesira mund te zgjerohet me shpejt
seshpejtesia e drites, edhe pse ne mund te shikojme vetem nje pjese
te vogel te Universit per shkak te kufizimit te imponuar
nga shpejtesia e drites. Realiteti dhe Fizika tregojne
qe Universi eshte percaktuar si cdo gje qe ekziston, ka ekzistuar, dhe
do te ekzistoje. Sipas ketij perkufizimi dhe te kuptuarit tone te
pranishem, Universi perbehet nga tre elemente : hapesire, kohe dhe
energji. Te tre elementet e Universit korrespondojne me perafersi me
idete e shkencetareve.
6.
Mbledhja e te gjitha ketyre teorive eshte e quajtur multiverse. Ne
parim Universet tjera mund te kene dimensione te ndryshme te hapesires
kohes dhe energjise, edhe pse mundesite jane aktualisht spekulative. Sipas
teorive te pergjithshme, disa rajone te hapesires nuk mund te pershkojne dhe
vet Universin, per shkak te pafundesise se shpejtesise se drites dhe
zgjerimin e vazhdueshem te hapesires. Per shembull, mesazhet radioskopike te
derguara nga Toka nuk do te arrinin kurre ne disa rajone te hapesires edhe
sikur Universi te jetonte gjithmone.Te thuash te drejten, Universi i dukshem
varet nga vendndodhja e vezhguesit. Ne menyre tipike, universi i dukshem
shihet nga pika jone e favorshme ne Milky Way Galaxy= Rruga e
Qumeshtit. Universi i dukshem, mosha e struktures , dhe bolleku i
elementeve kimike eshte shume i madh dhe ndoshta i pafund , pavarsisht qe
tani ne e dime qe hapesira e Universit eshte rreth 93000000000 vjet drite.
Diametri i nje Galaktike tipike eshte vetem 30.000 vjet-drite, dhe distanca
midis dy galaktikave fqinje eshte vetem 3.000.000 vjet
drite. Galaktika jone Milky Way=Rruga Qumeshtit eshte rreth 100.000
vjet drite ne diameter. Galaktika me e afert me tonen eshte Andromeda, e
vendosur afersisht 2.500.000 vjet drite larg. Ne Univers ka me shume
se100.000.000.000 Galaktika. Galaktikat tipike shkojne nga ato te vogla me
me pak se 10.000.000 yje deri ne gjigandet me 1.000.000.000.000 trilion
yje.
7.
Universi eshte jashtezakonisht i madh dhe ndoshta i pafund ne
vellim. Rajoni i dukshem nga Toka (universi i dukshem), eshte
nje sfere me nje rreze prej rreth 46 miliarde vjet drite. Ne
krahasim, diametri i nje galaktike tipike eshte vetem 30.000 vjetdrite, dhe distanca midis dy galaktikave tipike fqinje eshte vetem 3
milion vjet-drite. Si shembull, rruga e qumshtit - e jona eshte
rreth 100.000 vjet drite ne diameter , dhe galaktika me e afert me
tonen eshte, Andromeda dhe eshte e vendosur rreth 2.5 milion vjet
drite larg. Ne Univers ka mbi 100 miliard galaktika te
dukshme. Galaktikat tipike varjojne nga ato (xhuxhe - dwarf) me me
pak sa dhjete milione yje, deri ne gjigandet me miliarda yje
8.
Ylli eshte nje top i ndritshem i mbajtur ne forme nga graviteti. Ylli me i afert
me Token eshte Dielli, i cili eshte burimi i energjise ne Toke. Yjet tjera jane
te dukshme nga toka gjate nates, kur ata nuk jane ne drejtim nga Dielli apo
te bllokuar nga fenomenet atmosferike. Historikisht, Yjet me te shquar ne
sferen qiellore jane grupuar se bashku, dhe Yjet e ndritshem i jane vene emra
te pervecem. kataloge te shumta te mundshem jane mbledhur nga
astronomet, te cilat japin emertime te standardizuar per Yjet.
Per te pakten nje pjese te jetes se tij, nje Yll shkelqen per shkak te
ciklit termoberthamor, duke djegur hidrogjenin , dhe duke liruar energji
qe pershkojn berthamen e Yllit, dhe pastaj jep rrezatim ne hapesiren e
jashtme. Pothuajse te gjitha elementet natyrale me te renda se heliumi jane
krijuar nga Yjet vete, ose nepermjet Mjegullnajave
Yjore, dhe Supernova kur yjet shperthejne. Astronomet mund te percaktoje
ne mase,moshen, perberjen kimike dhe shume faktore tjere te
nje Yll, duke matur shkelqimin e drites, spektrin e tij dhe levizjet neper
hapesire. Ne masen kryesore te nje Ylli duket evolucioni, gjithashtu dhe fati i
tije. Karakteristikat tjera te nje Yll jane te percaktuara me historine e tije
evolucionare, duke perfshire, diametrin, rrotullimin e levizjes, dhe
temperaturen.
9.
Nje Yll fillon renien e tije dhe materialeve te perbera kryesisht nga hidrogjeni, se
bashku me helium dhe gjurmet e shumta te elementeve te renda. Pasi Thelbi
Yjor eshte mjaft i dendur, nje pjese e hidrogjenit konvertohet ne menyre te
qendrueshme ne helium permes procesit te fuzionit berthamor. Pjesa e
brendshme e yllit nxjerr energji larg nga thelbi permes nje kombinimi te
proceseve rrezues dhe atyre konvertues. Presioni i brendshem tek berthama
e Yllit e mban ate qe te mos shkaterrohet nga forca e gravitetit. Pasi karburanti i
hidrogjenit ne berthame eshte i rraskapitur, ato Yje me nje madhesi prej 0,4 here
me i madh se Dielli zgjerohen dhe behen nje gjigant i kuq. Sistemet Binary dhe
Yjet ne grupe perbehen nga dy apo me shume Yje qe jane te detyruar nga
graviteti, dhe ne pergjithesi levizin rreth njeri-tjetrit ne orbita te qendrueshme.
Kur dyYje te tille kane nje orbite relativisht te ngushte, nderveprimin e tyre
gravitacionale mund te kete nje ndikim te rendesishem ne evolucionin e
tyre.Yjet jane pjese e nje strukture shume te madhe te detyruar nga graviteti
neper Galaktika.
10.
Sistemi aktual i klasifikimit Yjor e ka origjinen ne fillim te shekullit te 20te, kur Yjet jane klasifikuar nga A ne Q bazuar ne fuqine e linjes hidrogjenit. Kur klasifikimi
u rendit nga temperatura, i perngjante me shume skemes moderne. Klasifikimet jane te
renditur edhe si mas komponenteve, duke filluar nga Yjet e Tipit-O, te cilat jane shume te
nxehta, ose Yjet e Tipit-M te cilet jane te ftohte. Klasifikimet kryesore, per temperaturen e
siperfaqes jane: O, B, A, F, G, K, dhe M. A. Me te zakonshem nga keto jane Yjet e
tipave L dhe T, te cilet klasifikohen me te ftohtet dhe me te vegjlit ne mase, dhe
quhen Xhuxhat Kafe. Çdo renditje ka 10 nen-ndarjeve, te numeruar nga 0 ne
9, megjithate, ky sistem prishet ne temperaturat ekstreme te larta te cilat humbin renditjen
e Yllit duke e kalur ate ne extrem. Perveç kesaj, tipat e Yjeve mund te klasifikohet edhe nga
efektet e shkelqimit te drites, te cilet korrespondojne me madhesine e tyre hapesinore. Keto
klasifikime shkojne nga 0 (Gjigandet e larte) , 3 (Gjigandet) ,5 (Xhuxhat e rendit
kryesore). Dielli yne eshte nje sekuence tip G2, klasifikimi 5 (Xhuxh i Verdhe). Yjet e
llojit Xhuxha te Bardhe kane klasen e tyre qe fillon me shkronjen D. Klasifikimi me teje
eshte ne klasa DA, DB, DC, DO, DZ, dhe DQ, ne varesi te llojeve te linjave qe gjendet ne
spektrin Yjeve.
Tipi-O 33,000 K Zeta Ophiuchi
Tipi-B 10,500–30,000 K Rigel
Tipi-A 7,500–10,000 K Altair
Tipi-F 6,000–7,200 K Procyon A
Tipi-G 5,500–6,000 K Dielli
Tipi-K 4,000–5,250 K Epsilon Indi
Tipi-M 2,600–3,850 K Proxima Centauri
Theksoj: Tempraturat jane te rregjistruara me K=Kelvin, per te konvertuar Kelvin ne
Grade Celcius ju lutem perdorni konvertuesit ne google. Keto shifra percaktojne
tempraturat e siperfaqeve te Yjeve. Cdo emer mbas tempratures tek lista permban
nje emer Ylli
11. Milky Way - Rruga e Qumeshtit eshte nje galaktike Spirale edhe eshte
galaktika ku ne jetojme.
Madhesia: 100.000 vjet drite
Trashesia: 1.000 vjet drite
Distanca e Qendres: distanca e qendres Milky Way nga Dielli jone eshte
25.000 vjet drite
Masa: 750 miliard deri ne 1 trilion te masses Diellore
Numri i Yjeve: 100 deri ne 400 miliard
Ylli me i Vjeter: ylli me i vjeter eshte 13.2 miliard vjet
Rrotullimi i Diellit: rrotulimi i Diellit rreth galaktikes sone eshte 250 milion
vjet
Rrotullimi i Kraheve: rrotullimi i kraheve perrreth galaktikes eshte 50 milion
vjet
Rrotullimi i Qendres: rrotullimi i qendres rreth vetes eshte 15 deri ne 18
milion vjet
Shpejtesia rrotullimit: 552 kilometra per sekond
12.
Milky Way- Rruga e Qumeshtit eshte galaktike, e cila eshte shtepi e sistemit
tone diellor, se bashku me te pakten 100 deri ne 400 miliarde yje te tjera.
Shume materiale pluhuri-gazi si nebulas etj, ndoshta kane ardhur ne
galaktiken tone nga galaktikat xhuxhe, te cilat jane aktualisht ne takime te
ngushta me Milky Way - Rruga e Qumeshtit: M54 nga SagDEG, dhe
ndoshta M79 nga xhuxhi Arusha.
Masa e tij eshte 750 miliard deri ne 1 trillion me i madh se
masa Diellore, dhe diametri i tij eshte rreth 100,000 vjet drite. Hetimet e
shperndarjes se reve te hidrogjenit kane zbuluar se Milky Way eshte nje
galaktike spirale e tipit Hubble Sb ose Sc. Galaktika jone ka dy komponente : 1
) e theksuar, 2) disk ekspozuar nje strukture spirale, dhe nje sistem
qendre ne berthame e cila eshte pjese e nje fryrje te dukshme. Vezhgimet ne
dekada kane sjelle deshmi gjithnje e me shume se Milky Way mund te kete nje
strukture te drejte ne menyre qe te jete e tipit SB, qe te mund te duket si
galaktikat M61 ose M83.
Milky Way - Rruga e Qumeshtit i takon grupit lokal, nje grup i vogel me 3
galaktika te medha dhe mbi 30 te vogla, dhe eshte e dyta per madhesi pas
(Andromeda M31). M31, ne rreth 2.9 milion vjet drite larg Milky Way dhe
gjithashtu me e aferta nga te gjitha galaktikat tjera, por nje numer i
galaktikave te zbehta jane shume me te aferta se sa M31. Shume prej anetareve
te Grupit Lokal xhuxh jane fqinjet e Milky Way.
13.
Dielli yne eshte yll i klasifikuar ne kategorine G2, nje prej me shume se 100
miliard yjeve ne galaksine tone.
Diametri: 1.390.000 km.
Masa: 1.989e30 kg
Temperatura: 5537 °C ne Siperfaqe
Temperatura: 15,000,000 °C Ne Berthame
Dielli eshte quajtur ne mitologji me emra te ndryshem: Greket e quajten
ate Helios kurse Romaket e quajten ate Sol.
Dielli eshte objekti me i madh ne sistemin diellor. Ai permban me shume se 99,8% te
mases totale te Sistemit Diellor (Jupiteri permban pjesen tjeter). Eshte thene
shpesh se Dielli eshte nje yll. Kjo eshte e vertete ne kuptimin, qe ka shume te tjere te
ngjashme me ate. Sistemi Diellor u formua nga renia gravitacionale e nje Reje
gjigande molekulare 4,568,000,000 vjet me pare. Reja Molekulare ishte rreth
disaLight/Years=Vjet/drite e madhe. Rajoni qe do formonte Sistemin Diellor, ishte i
njohur si mjegullnaje para-diellore. Ajo filloi te shkaterrohej ne nje disk tjerrje me nje
diameter te madh dhe te nxehte, gjithashtu te dendur ne qender. Ne kete pike, ne
evolucionin e tije, Dielli eshte besuar te kete qene nje yll T Tauri. Brenda 50
milion viteve, presioni dhe dendesia e hidrogjenit ne qender te Diellit u be i madh dhe
i mjaftueshem, qe te filloje fusionin termoberthamor. Temperatura, norma
reagimit, presioni, dhe densiteti i rritur deri ne ekuiliber u arrit, luftuar nga forca e
tkurrjes gravitacionale. Ne kete pike Dielli u be nje yll i plote. Kjo rritje e presionit ndez
thelbin/berthamen. Si rezultat, Dielli eshte ne rritje te ndritshme me nje norme prej
rreth 10% cdo 1.1 miliard vjet. Si rezultat, Dielli eshte ne rritje te ndritshme me nje
norme prej rreth 10% cdo 1.1 miliard vjet.
14.
Dielli eshte i perbere aktualisht me reth 71,1% hidrogjen dhe 27.4% helium dhe
pjesa tjeter perbehet nga sasi te vogla elementesh te renda. Kjo ndryshon ngadale
me kalimin e kohes, per shkak se Dielli konverton hidrogjenin ne helium.
Metalet me te bollshme jane te oksigjenit rreth 1% te mases
se Diellit, karboni 0,3%, neoni 0,2%, dhe hekur 0,2%. Dielli para konvertimeve
masive ishte 71,1%hidrogjen, 27.4% helium, dhe1,5% metale. Ne pjeset e
brendshme te Diellit, fuzioni berthamor ka modifikuar perberjen ne konvertimin
nga hidrogjen ne helium, keshtu qe pjesa me intime e Diellit eshte tani
rreth 60% helium, me bollek metali te pandryshuar. Rreth 5.4 miliard vite nga
tani, hidrogjeni ne thelbin e Diellitdo te konvertohet krejtesisht ne helium, duke
i dhene fund fazes kryesore. Heliumi ne baze te djegies do jete ne nje temperature
shume te nxehte, dhe do prodhoje energji shume here me te medha se sa nga koha e
procesit te hidrogjenit. Ne kete kohe, shtresa e jashtme e Diellit do te zgjerohet
per afersisht deri ne 260 here nga diametri aktual. Perfundimisht heliumi do te
shteroje vete ne nje shkalle shume me te shpejte se hidrogjeni, dhe djegia
e Diellit me fazen e helium do te jete shume me e vogel ne krahasim me fazen e
djegies se hidrogjenit. Dielli nuk eshte shume masiv dhe i mjaftueshem, dhe
reaksionet berthamore ne baze do te zvogelohen. Shtresa e jashtme e tij do te biere
diku larg ne hapesire, duke bere qe Dielli te humbe pothuajse te gjithe fuqine e tije.
Qe nga lindja e tij, ai ka perdorur rreth gjysmen
e hidrogjenit ne thelbin/berthamen e vet. Ai do te vazhdoje te rrezatoje edhe
per 5 miliarde vjet apo me shume (edhe pse shkelqimi i drites se tij do te
dyfishohet ne ate kohe). Por ne fund ai do te konsumoje te
gjithe hidrogjenin duke e kthyer ne helium dhe pastaj te shnderrohet ne
nje gjigand te kuq ,dhe do te shperbehet dhe zvogelohet ne nje yll Xhuxh-Dwarf.
15.
Merkuri eshte planeti me i afert me Diellin dhe i 8-ti per madhesi . Merkuri
eshte me i vogel ne diameter nga dy nga Henat e Jupiter te quajtura Titan dhe
Ganymede , por dy here me i madh ne peshe.
Distanca/Orbita rreth Diellit: 57,909,227 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 46,001,009 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 69,817,445 km.
Rrezja Mesatare: 2,439.7 km.
Perimetri Mesatar: 15,329.1 km.
Volumi: 60,827,208,742 km3.
Masa: 330,104,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 5.427 g/cm3.
Siperfaqa: 74,797,000 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 3.7 m/s2.Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg,ne Merkur ju
peshoni 17.3kg.
Shpejtesia e Ikjes: 15,300 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 58 dite te Tokes ose
1407.5 Ore.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit):: 87.97 dite ne Toke jane = me
1 vit tek Merkuri.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 170,503 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.20563593.
Orbita e Pjerret: 7.0 grade.
Orbita e Perimetrale: 359,976,856 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -173/+427 °C.
Perberjet Atmosferike: Dioksid i karbonit 95,32%, Azot 2.7%, Argoni
1.6%, Oksigjen 0.13%, Monoksid i karbonit 0.07%, Avujt e ujit 0.03%, Oksid nitrik
0,0013%, + gjurme te tjera gazrash duke perfshire, Metan dhe Kripton.
16.
Aferdita ose sic quhet ndryshe Venus eshte planeti i 2-te me afer Diellit dhe i 5-ti per
madhesine e saj. Kur themi e saj duam te tregojme, qe Venus eshte planet, e cila
konsiderohet si Femer per shkak te emrit dhe disa historive te kaluara.
Distanca/Orbita rreth Diellit: 108,209,475 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 107,476,170 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 108,942,780 km.
Rrezja Mesatare: 6,051.8 km.
Perimetri Mesatar: 38,024.6 km.
Volumi: 928,415,345,893 km3.
Masa: 4,867,320,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 5.243 g/cm3.
Siperfaqa: 460,234,317 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 8.87 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne Aferdite ju
peshoni 41.1 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 37,296 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): -243.018 Dite Tokesore 5832.4 Ore (reaksionare).
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 224.70 dite ne Toke jane = me 1 vit
tek Aferdita.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 126,074 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.00677672.
Orbita e Pjerret: 3.39 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 177,3 grade (rotacioni reaksionar).
Orbita Perimetrale: 679,892,378 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: +462 °C.
Perberjet Atmosferike: Dioksid i karbonit 96%, Azot 3.5%, Dioksid i Squfurit 150
ppm, Argoni 70 ppm, Avujt e ujit 20 ppm, Monoksid i karbonit 17 ppm, Helium 12
ppm, Neon 7 ppm, Klorur Hidrogjeni 0.1–0.6 ppm.
17.
Toka eshte planeti i 3 nga Djelli dhe i 5 per madhesi .
Planeti yne eshte formuar 4540000000 ose 4.5 miliard vjet me pare
Distanca/Orbita rreth Diellit: 149,598,262 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 147,098,291 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 152,098,233 km.
Rrezja Mesatare: 6,371.00 km.
Diametri Polar: 12,742 km.
Diametri Ekuadorial: 12,756 km.
Perimetri Mesatar: 40,030.2 km.
Volumi: 1,083,206,916,846 km3.
Masa: 5,972,190,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 5.513 g/cm3.
Siperfaqa: 510,064,472 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 9.80665 m/s2.
Shpejtesia e Ikjes: 40,281 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 23.9 / 24 ore.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 365.26 dite.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 107,218 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.01671123.
Orbita e Pjerret: 0.00005 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 23.4393 grade.
Orbita Perimetrale: 939,887,974 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -88/+58 °C.
Perberjet Atmosferike: Oksigjen, Azot, Avuj Uji.
18.
Marsi eshte planeti i 4 nga Dielli dhe i 7 per madhesi.
Distanca/Orbita rreth Diellit: 227,943,824 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 206,655,215 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 249,232,432 km.
Rrezja Mesatare: 3,389.5 km.
Perimetri Mesatar: 21,344 km.
Volumi: 163,115,609,799 km3.
Masa: 641,693,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 3.934 g/cm3.
Siperfaqa: 144,371,391 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 3.71 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne
Mars ju peshoni 17.2 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 18,108 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 1.026 dite
te Tokes ose 24.6 Ore = 0,26% me e gjate se ne Toke.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 686.98 dite ne
Toke jane = me 1 vit tek Marsi.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 86,677 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.0933941.
Orbita e Pjerret: 1.85 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 25.2 grade.
Orbita Perimetrale: 1,429,085,052 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -87/-5 °C.
Perberjet Atmosferike: Dioksid i karbonit 95,32%, Azot 2.7%, Argoni
1.6%, Oksigjen 0.13%, Monoksid i karbonit 0.07%, Avujt e ujit
0.03%, Oksid nitrik 0,013%, + gjurme te tjera gazrash duke
perfshire, Metan, Kripton, neon etj, me % teper te vogel.
19.
Jupiteri eshte planeti i 5-te nga Dielli dhe me i madhi nga te gjithe tjeret.
Jupiteri eshte me shume se dy here me i madh se sa planetet e tjere, dhe (318
here me i madh se sa Toka).
Distanca/Orbita rreth Diellit: 778,340,821 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 740,679,835 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 816,001,807 km.
Rrezja Mesatare: 69,911 km.
Perimetri Mesatar: 439,263.8 km.
Volumi: 1,431,281,810,739,360 km3.
Masa: 1,898,130,000,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 1.326 g/cm3.
Siperfaqa: 61,418,738,571 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 24.79 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne Jupiter
ju peshoni 114.7 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 216,720 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 9.9 ore te Tokes.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 11.8 vite te Tokes jane =
me 1 vit tek Jupiteri.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 47,002 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.04838624.
Orbita e Pjerret: 1.304 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 3.1 grade.
Orbita Perimetrale: 4,887,595,931 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -148 °C.
Perberjet Atmosferike: Hidrogjen 90%, Helium 2.7% + disa gjurme
Metani, Amoniaku dhe Avuj Uji.
Jupiteri ka 63 Hena ose sic quhen ndryshe Satelite, qe rrotullohen rreth tij.
Shumica prej tyre jane shume te vegjel ne krahasim me disa nga Henat e
medha
20.
Saturni eshte planeti i 6-te nga Dielli dhe i 2-te nga madhesia
Distanca/Orbita rreth Diellit: 1,426,666,422 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 1,349,823,615 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 1,503,509,229 km.
Rrezja Mesatare: 58,232 km.
Perimetri Mesatar: 365,882.4 km.
Volumi: 827,129,915,150,897 km3.
Masa: 568,319,000,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 0.687 g/cm3.
Siperfaqa: 42,612,133,285 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 10.4 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne
Saturn ju peshoni 48.5 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 129,924 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 10.6 ore
te Tokes.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 29.4 vite te
Tokes jane = me 1 vit tek Saturni.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 34,701 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.05386179.
Orbita e Pjerret: 2.49 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 26.7 grade.
Orbita Perimetrale: 8,957,504,604 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -178 °C.
Perberjet Atmosferike: Hidrogjen 75%, Helium 25% + disa gjurme
Metani, Amoniaku, dhe Avuj Uji.
21.
Urani eshte planeti i 7-te nga dielli dhe i 3-ti me i madh (ne madhesi). Urani eshte me i
madh ne diameter, por me i vogel ne peshe se Neptuni.
Distanca/Orbita rreth Diellit: 2,870,658,186 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 2,734,998,229 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 3,006,318,143 km.
Rrezja Mesatare: 25,362 km.
Perimetri Mesatar: 159,354.1 km.
Volumi: 68,334,355,695,584 km3.
Masa: 86,810,300,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 1.270 g/cm3.
Siperfaqa: 8,083,079,690 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 8.87 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne Uran ju peshoni 41.2 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 76,968 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): -0.718 Dite Tokesore -17.2 Ore
(reaksionare). - prezanton rrotullimin e planetit rreth axit te tij. Theksoj, Urani nuk
rrotullohet ne te njejten drejtim rreth aksit, por ne krahun e kundert. Rrotullimi i tij behet
ne kendin 97 grade..
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 84 vite te Tokes jane = me 1 vit tek
Urani.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 24,477 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.04725744.
Orbita e Pjerret: 0.77 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 97.8 grade (rotacioni reaksionar).
Orbita Perimetrale: 18,026,802,831 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -216 °C.
Perberjet Atmosferike: Hidrogjen 83%, Helium 15%, Metan 2%, dhe % te vogel
Amoniaku, dhe Avuj Uji.
Urani eshte perendi e lashte greke e qiejve. Urani ishte i biri dhe shoku i Gaia babai i Cronus
(Saturni) dhe e Cyclopes dhe Titans (paraardhesit e perendive madheshtore).
22.
Neptuni eshte planeti i 8-te nga Dielli dhe i katerti me i madh .
Neptuni eshte me i vogel ne diameter, por me i madh ne peshe se sa
Urani.
Distanca/Orbita rreth Diellit: 4,498,396,441 km.
Perihelion (Distanca me e afert me diellin): 4,459,753,056 km.
Aphelion (Distanca me e larget me diellin): 4,537,039,826 km.
Rrezja Mesatare: 24,622 km.
Perimetri Mesatar: 154,704.6 km.
Volumi: 62,525,703,987,421 km3.
Masa: 102,410,000,000,000,000,000,000,000 kg.
Dendesia: 1.638 g/cm3.
Siperfaqa: 7,618,272,763 km2.
Graviteti i Siperfaqes: 11.15 m/s2. Nese ne Toke ju peshoni 45.5 kg, ne
Neptun ju peshoni 51.2 kg.
Shpejtesia e Ikjes: 84,816 km/h.
Periudha rrotulluese rreth vetes (Gjatesia e Dites/Nates): 16.1 ore te
Tokes. 18 ore te Tokes ne zonen ekuatoriale.
Periudha rrotulluese rreth Diellit (Gjatesia e Vitit): 164.7 vite te
Tokes jane = me 1 vit tek Neptuni.
Shpejtesia Mesatare e Orbites rreth Diellit: 19,566 km/h.
Orbita e Cuditeshme: 0.00859048.
Orbita e Pjerret: 1.77 grade.
Prirja Ekuatoriale e Orbites: 28.3 grade.
Orbita Perimetrale: 28,263,736,967 km.
Temperatura minimale/maksimale ne Siperfaqe: -214 °C.
Perberjet Atmosferike: Hidrogjen 80%, Helium 19%, Metan 1%, dhe
% te vogel Amoniaku, dhe Avuj Uji.
23.
Plutoni rrotullohet pertej orbites Neptunit . Ai eshte shume me
i vogel se çdo planet zyrtar dhe klasifikohen tani si nje Dwarf
Planet = planet xhuxh. Plutoni eshte me i vogel se shtate prej
henave te Sistemit
Diellor (Io, Europa, Ganymede, Callisto, Titan dhe Triton).
Distanca: 5,906,440,628 km (39,5 AU) nga Dielli tek pjesa me e
afert [Theksojm: Orbita e Plutonit e ndryshon distancen]
Distanca: 5.700.000.000 km (38,5 AU) nga Toka tek pjesa me e
afert [Theksojm: Orbita e Plutonit e ndryshon distancen]
Diametri: 2274 km
Masa: 1.27e22 Kg
Rrotullimi Rreth Diellit: 248 Vjet
Rrotullimi Rreth Vetes: 6.4 ore
Tempratura: -229 ° C Posht Zeros
Nese ne Toke peshon 68 kg ne Pluto peshon 4.5 kg
Ne mitologjine Romake, Pluto (greqisht: xhehnem) eshte zot i
botes se krimit.
24.
Ceres është deri tani asteroidi me i madh. Ceres është planeti me i vogel i
kategorive Dwarf= Xhuxh.
Distanca: 446.000.000 km nga Dielli
Distanca: 270 400 000 nga Toka
Diametri: 950 km
Masa: 9.43 x 0.07 × 1020 kg
Ceres u zbulua me 1 Jan 1801 nga Giuseppe Piazzi.
Ideja se nje planet i pazbuluar mund te ekzistoje midis orbitave
te Marsit dhe Jupiterit ishte sugjeruar me pare nga Johann Elert Bode ne
1772.. Konsideratat e tij ishin te bazuara ne ligjin Titius-Bode, nje teori tani
e braktisur, e cila kishte qene e propozuar se pari nga Johann Daniel Titius
ne 1766. Ky grup ishte i drejtuar nga Franz Zach Xaver von, redaktor i
Correspondenz Monatliche.
Nje nga astronomet e zgjedhur per kerkimin ishte Giuseppe Piazzi ne
Akademine e Palermo, Sicily. Megjithate, para se te merrte ftesen e tij per
t'u bashkuar me grupin, Giuseppe Piazzi zbuloi Ceres me 1 janar 1801. Ai e
njoftoi ate si nje komete, por nga levizja e saj e ngadalte dhe jo
uniforme, ndryshoi mendimin e tij. Ne prill, Piazzi dergoi verejtjet e tij te
plota per te Oriani Bode, dhe Jerome Lalande ne Paris. Informacioni u
botua ne shtator 1801.
25.
Eris u zbulua nga Mike Brown, Chad Trujillo, dhe David
Rabinowitz ne 2005, nga imazhet e kapura ne Toke ne 2003.
Zbulimi u njoftua me 29 korrik, 2005, te njejten
dite, si Makemake dhe dy dite pas Haumea. Ekipi kerkues kishte
qene sistematikisht ne skanim per organet e jashtme te medha
te Sistemit Diellor per disa vjet, dhe kishte qene i perfshire ne
zbulimin e disa objekteve tjera te medha, duke perfshire50.000
Quaoar, 90482 Orcus, dhe 90377 Sedna.
Verejtjet rutine jane marre nga ekipi me 21 tetor, 2003, duke
perdorur teleskopin 1200 mm Samuel Oschin reflektuar ne
malin Palomar neKaliforni, por imazhi i Eris nuk u zbulua ne ate
pike per shkak te levizjes shume te ngadalte neper qiell.
Vezhgimet jane kryer pastaj, per te bere nje percaktim paraprak te
orbites se saj, e cila lejoi distancen e saj per t'u vleresuar. Ekipi
kishte planifikuar per te vonuar njoftimin rreth zbulimit deri ne
vezhgimet e metejshme. Haumea, u njoftua nga nje ekip tjeter ne
Spanje. Ne tetor 2005 u zbulua seEris kishte nje hene, te quajtur me
vone Dysnomia. Vezhgimet e orbites se Dysnomia lejuan
shkencetaret te percaktonin masen e Eris, te cilit ne qershor te
vitit 2007 ata llogariten te jete (1,66 , 0,02) kg × 1022, 27%, me e
madhe se Plutoni.
Eris eshte me e madhe se Plutoni. Llogjikisht Eris duhej te ishte nje
planet ose Plutoni duhej te riklasifikohej.
28. Fjalor Astronomik
Sfera qiellore-Nje levozhge rreth i imagjinuar me Token ne qender. Pasi qe
shumica e
trupave qiellore ndodhen shume large, duket sikur ato ndodhen ne nje levozhge
me ne
ne qender.
Super Gjigante-Yje te vecanta te renda arijne kete stadium ne fundin e jetes se
tyre.
Supernova-Kur berthama e nje Super Gjiganti harxhon materjen djegese prandaj
lirohet
nje mase energjie gravitare qe ben yllin te shpertheje shume.
Shpejtesia Radiale-Shpejtesia e nje trupi qiellor gjate vijes shikuese.
Shpeshtesia-Volum mase, p.sh. g/cm3.
Terminator-Vija ndarese ndermjet pjeses ndricuese dhe jo ndricuese te Henes
apo te
ndonje planete.
Viti i Drites-Gjatesia e rruges qe ylli e kalon per nje vit, rreth 9,46 miliard km.
Vrima e Zeze-Ajo qe mbetet prej nje ylly te rende pas shperthimit perfundimtar.
Yll i dyfishte-Dy ose me shume yje qe shihen shume afer njera tjetres. Mund te
jene te
nderlidhura fizikisht (afer njera tjetres ne gjithesi) ose thjeshte ndodhen afer ne te
njejten
vije shikuese.
Zodiaku-Nje brez rreth Ekliptikes, ku Dielli, Hena dhe te gjitha planetet (- Plutoni)
gjithmone shihen. Shkaku eshte se te gjithe trupat e medhenj te sistemit Diellor
shtrihen
29. Nebula-eshte mjegull prej materjeve dhe gazrave ne hapsiren
Intersterlare.
Satelitet-jane trupa te cilet kane nje madhesi dhe mas ye mjaftueshme
per tu quajtur te tille.
Fjala “Planet”vjen nga fjala greke per “wenderer-Endacak”qe nenkupton
se planetet ishin percaktuar fillimisht si objekte qe leviznin ne qiell ne
lidhje me sfondin e yjeve fikse.
Siperfaqja me e nxeht e nje planeti te sistemit diellor eshte siperfaqja e
Aferdites me 464 C.
Siperfaqja me e ftohet e sistemit diellor eshte siperfaqja e Tritonit satelitit
me te madh te Neptunit me -235 C.
Sateliti me I madhe I sistemit diellor eshte Ganimeda sateliti I Jupiterit
me diameter prej 5262 km.
Asteroidi me I madhe eshte Ceresi me nje diameter prej 933 km.
Ylli me I madhe I qiellit tone te nates eshte “Betelguese”ne
konstelacionin e Orionit me nje diameter 800 here me I madhe se dielli.
Ylli me I dendur I qiellit eshte “Eta Carinae”me nje mase reth 150 here are
te diellit.
30. Njesite Matese Astronomike
Nje njesi astronomike (shkurtimet si AU) eshte nje njesi gjatesie e barabarte
me 149,597,870.7 kilometra (92,955,807.27 milje) ose sa distanca mesatare e Toke
Diell. Simboli UA i rekomanduar nga zyra nderkombetare e masave dhe
njesive, standarti nderkombetar ISO 80000 dhe ngaBashkimi Astronomik
Nderkombetar, por AU eshte me e shpeshte ne vendet e anglosferes. Ne pergjithesi ,
shkronjat e medha jane te perdorura nga simbolet qe kane emrat e personave qe i kane
zbuluar (per nder te tyre), nderkohe au mund te nenkuptohet edhe bashkim
atomik megjithate edhe pse me veshtiresi ne perdorim te njesise gjithmone eshte ditur
te kuptohet ajo qe njesia shpreh. Kostantja astronomike ne te cilen vlera eshte nje njesi
astronomike eshte cilesuar si bashkim i distances me A.
Perkufizimi
AU eshte percaktuar fillimisht si gjatesia e gjysem aksit te madh te orbites eliptike
te Tokes rreth Diellit. Ne 1976 Bashkimi Nderkombetar Astronomik rishikoi
perkufizimin e AU-se, duke percaktuar ate si gjatesia per te cilen graviteti kostant
Gaussian merr vleren 0,017 202 098 95, kur njesite e matjes jane njesite astronomike e
gjatesise ne mase dhe kohe. Nje perkufizim ekuivalent eshte rrezja e nje orbite rrethore
njutoniane rreth Diellit te nje pjese qe ka mase te vogel, duke levizur me nje frekuence
kendore e 0,017 202 098 95 radian ne dite, ose sa gjatesia per te cilen kostantja
gravidacionale helicentrike (e produktit GM) eshte e barabarte me (0,017 202 098 95) 2
AU3/d2. Kjo eshte perafersisht e barabarte me distancen mesatare Toke-Diell.
31. Konvertimi i Njesive
1 AU = 149,597,870.700 ± 0,003 km ≈ 92,955,807.273 ± 0.002 km ≈
8,317 minut drite ≈ 499 sekonda drite
1 second drite ≈ 0,002 AU
1 gigameter ≈ 0,0,067 AU
1 vjet drite ≈ 63,241 AU
1 parsec = 648,000 / ≈ 206,264.8 AU
Matja e distances se planeteve, kometave dhe objekteve brenda
sistemit diellor behet me: Kilometra (km), Milje (mi)
Matja e distances se yjeve dhe objekteve tjera te largeta behet
me: parsec ose ndryshe Parallax (pc)
Matja nga Galaktika ne Galaktike behet me: kiloparsecs (kps)
Matja e distances se Galaktikes me Kozmologjine behet
me: Megaparsecs (Mpc)
1 vjet drite = 5,878,631,800,000 milje
1 parsec = 19,176,075,967,324 milje
