Apuntes Gramatica

Lingua Galega

APUNTAMENTOS E
EXERCICIOS

(GRAMÁTICA E
ORTOGRAFÍA)

Gramática da Lingua Galega 1

TEMA 1
1. Fonoloxía

A fonética é a ciencia que estuda os
sons.
A fonoloxía é a ciencia que estuda os
fonemas.
O fonema é o elemento mínimo
distintivo.
Fonema vocálico : pode formar sílaba só e o aire sae pola boca sen ningún obstáculo.
Fonema consonántico : non pode formar sílaba só e o aire atopa obstáculos ao saír.

1.2.- Sistema vocálico do galego
- En posición tónica: sistema de sete fonemas.

/a/: central, aberta.
/ /: posterior, media aberta.
/o/: posterior, media pechada.
/u/: posterior, pechada.
/i/. anterior, pechada.
/e/: anterior, media pechada.
/e/: anterior, media aberta.

Cando se quere marcar ortograficamente o timbre da tónica, acentúase sempre a aberta :
Fóra-fora, óso-oso, bóla-bola, póla pola, vés-ves, pé-pe, présa-presa...

Algunhas indicacións para sabermos se a tónica media é aberta ou pechada:
a) As palabras rematadas en vogal tónica acostuman ser abertas: avó, bebé ...
b) As tónicas rematadas en -el, -ol acostuman ser abertas: papel, español (mais: el, aquel)
c) Boa parte da secuencia 'on' é pechada (lambón, monte) e 'en' aberta (ninguén, ben)
d) A vogal temática dos verbos da 2ª conxugación é pechada: lamber, lambedes
e) Nos verbos con alternancia vocálica no radical, a vogal é aberta na 2ª, 3ª e 6ª persoas do


presente de indicativo: segues, dorme, foxen.
Verbos en -er que teñen -e- ou -o- como últimas vogais do radical. Na 2ª, 3ª e 6ª do presente de
indicativo presentan a vogal aberta: bebes, bebe, beben, comes, come, comen.
f) As vogais equivalentes aos ditongos ie, ue en castelán acostuman ser abertas: pé, ovo.

En posición átona (non final): non hai oposición de medias abertas-pechadas. Hai un sistema
de cinco vogais.
En posición final (átona): sistema de tres vogais : /E/ /a/ /O/

1.2.- Sistema consonántico do galego.

/b/: oclusiva, bilabial, sonora. Grafemas b,v
/d/: oclusiva, dental, sonora.
/g/: oclusiva, velar, sonora. Grafemas: g (+a,o,u),
gu (+e,i).
/h/: gheada dialectal.
/p/: oclusiva, bilabial, xorda.
/t/: oclusiva, dental, xorda.
/k/: oclusiva, velar, xorda. Grafemas: c (+a,o, o),
qu (+e,i), k
/f/: fricativa, babiodental, xorda.
/q/: fricativa, interdental, xorda. Grafemas: z
(final, +a,o,u), c (+e,i).
/s/: fricativa, alveolar, xorda. Seseo dialectal.
/∫/: fricativa, palatal, xorda. Grafema x.
/t∫/: africada, palatal, xorda. Grafema ch.
/m/: nasal, bilabial, sonora.
/n/: nasal, alveolar, sonora.
/ /: nasal, palatal, sonora. Grafema ñ.
/ /: nasal, velar, sonora. Grafema nh.
/l/: lateral, alveolar, sonora.
/λ /: lateral, palatal, sonora. Grafema ll (moi escasa nos falantes).
/r/: vibrante, alveolar. Grafema r (inicial, despois de n,s,l) ou rr.

Un mesmo fonema pode realizarse a través de sons diferentes (e o máis habitual e
esperábel é que así sexa), mais que posúen todos eles en común os trazos que opoñen ese fonema a
todos os outros fonemas da mesma lingua. Estes sons diferentes chámanse alófonos. Existen
alófonos e neutralizacións. En fonoloxía a neutralización consiste na eliminación da oposición
(diferenza) que se establece entre dous fonemas nun determinado contexto, de maneira que
foneticamente soan igual, aínda que se trate da realización de dous fonemas distintos (Madrid).
Os alófonos pódense dar en distribución complementar ou libre. Os alófonos en distribución
complementar son os que aparecen sempre en determinados contextos e non noutros: onde
aparece unha variante non pode aparecer outra. Por exemplo, en galego o b oclusivo ([b]) dase
despois dunha pausa ou dunha nasal. O b fricativo ([β])aparece en todos os demais casos. Hai
complementariedade entre unhas realizacións e outras, unhas valen para uns casos e outras para
outros.


Os alófonos en distribución libre non se exclúen, senón que na mesma posición pódense dar
dúas realizacións: non hai complementariedade, senón superposición.
As diferenzas fonolóxicas permiten que nunha lingua determinada se poidan distinguir
significados. Os dous b de vai e avó non manteñen unha oposición distintiva, pero si /p/ e /b/ en
todos os casos.

2. A entoación. É como a musica, o ritmo da frase.
O tonema é a unidade melódica mínima (desde a sílaba tónica ata a pausa). Pode ser
horizontal, ascendente ou descendente.
Os tonemas van formando grupos melódicos separados por pausas.

Aprobaches o exame? Dáme a revista! Colleu o chaveiro, os cartos e o pano.

O campo de entoación dunha lingua é a máxima distancia entre o ton dos tonemas
ascendentes máis agudos e o dos descendentes máis graves (o do galego é máis amplo có do
castelán e máis reducido có do portugués brasileiro).

3. A sílaba.
A sílaba é cada un dos golpes de voz con que se articula a palabra. O núcleo é sempre unha
vogal, é obrigatorio. A marxe non é obrigatoria.
Marxe explosiva : anterior ao núcleo.
Marxe implosiva : posterior ao núcleo.
Sílabas libres son aquelas que acaban en núcleo e trabadas as que acaban en marxe silábica.

3.1.- O ditongo é a combinación de dúas vogais. Unha delas é forte (núcleo silábico) e a
outra feble (marxe silábica). Exs: Vougo (baleiro, deserto); Ousia (ábsida); Vouta (Bóveda)
Ditongos: Ai-Au-Ia-Ua-Ei-Eu-Ie-Ue-Oi-Ou-Io-Uo. O núcleo é a vogal máis aberta: Ou-ro. Xei-tei-
ra. Noi-te.
Os ditongos poden ser crecentes decrecentes ou homoxéneos :
- Crecentes : marxe+núcleo, a 2ª é forte. A abertura das vogais vai de menos a máis, é dicir, que
crece . Son pouco frecuentes en galego.
Exemplos: Ciencia, Manuel, piano, fiestra, miolo, cuarto, tenue, triduo
- Decrecentes : núcleo+marxe, a 2ª é feble. A abertura das vogais vai de máis a menos, é dicir, que
decrece. Son os máis característicos do galego. Exemplos: Feira, xouba, troitas, caixa, niveis,
queixo, Roi, coita, causa, eu, veu, pouco, pediu

- Homoxéneos: na mesma sílaba atópanse dúas vogais pechadas. Neles o núcleo é a vogal que recibe
máis intensidade. Ex: Lin-güis-ta. Diu-ré-ti-co.
OLLO : os ditongos homoxéneos en final de palabra equipáranse aos decrecentes a
efectos de acentuación gráfica e, polo tanto, non se acentúan as palabras agudas
rematadas en estes ditongos: partiu, azuis.


3.2. Tritongo: encontro de tres vogais nunca única sílaba. Fórmase cunha vogal tónica,
aberta ou media, entre dúas vogais pechadas. Os tritongos son combinacións de tres vogais
(feble+forte+feble). Son escasos : denunciou, policiais, vieiros. Cu-miais. Ha-bi-tuais. Bueu. Luou.

3.3. Hiato: encontro de dúas vogais que están en sílabas distintas. EX: Rí-o. Crú-a. Mo-er.
Má-go-a. Me-di-te-rrá-ne-o

4. O acento
Atendendo ao acento, as sílabas poden ser tónicas ou átonas. O acento é a maior
intensidade articulatoria que recae sobre unha sílaba. Ten valor distintivo : maza/ mazá,
temera/temerá...
No galego soamente se usa un tipo de acento, o acento agudo (´).

ESQUEMA: REGRAS DE ACENTUACIÓN GRÁFICA:
CENTÚANSE ON SE ACENTÚAN

Se rematan en: Se rematan en:
-vogal: -consoante distinta de –n, -s:
Ex: papá, Xosé, gogó Ex: papel, cantar, nariz, arroz, capital,
AGUDAS anal,
-n:
Ex: camión, lambón -ditongo decrecente:
(seguido ou non de “s”)
-s: Ex: ademais, controis, despois, amou,
Ex: papás, gogós, mamás rompeu, estudei, españois, capitais,
papeis, romeu, bacallau, xubileu, dezaseis.
-ns: Tamén partiu, azuis.
Ex: camións, lambóns
-os monosílabos:
Ex: Pan, can, sal, fol, mol, gol, sol, fel,
mel, rol, cal, mal, son, man, san, paz, ron.

Se rematan en: Se rematan en:

-consoante distinta –n, -s: -vogal:
GRAVES Ex: móbil, carácter, alférez, cráter, Ex: gata, lata, ruta, gruta, loito, loita,
froito, froita, canta, pata.
-ditongo decrecente:
(seguido ou non de “s”) -vogal + n:
Ex: amábeis, imposíbeis (plurais de Ex: cantaran,
palabras reatas en –bel); hóckey,
jóckey (estranxeirismos acabados no -vogal + s:
ditongo –ey = -ei). Ex: cantas, mantas, mantos, coles,
soles, males, malos, rusos, lapis,
-grupos cultos latinos -ps, -x:


Ex: tríceps, bíceps, clímax, Félix, -vogal + ns:
tórax. Ex: canons, colons, dolmens,

ESDRÚ- Acentúanse todas:
XULAS Ex: mágoa, bárbaro, tépedo, túnica,
tónico,

OLLO: Sobre as agudas: A efectos de acentuación gráfica, en final de palabra os
ditongos homoxéneos (iu, ui) equipáranse aos ditongos decrecentes e, polo tanto, non se
acentúan nas palabras agudas. Exemplos: partiu, azuis.

4.1. Casos especiais de acentuación:

4.1.1.- Acentuación de i, u en hiato:
As vogais “i”, “u” tónicas acentúanse graficamente cando van inmediatamente antes ou
despois dunha vogal átona, para indicar que pertencen a sílabas distintas e que, polo tanto, non
forman ditongo.
Exemplos: Acentúo, aínda, baúl, Paúl, túa, lúa, rúa, rúas, túas, súas, caída, saída, Coímbra, constituíu,
egoísmo, miúdo, muíño, moía, prexuízo, xuízo, raíña, raíz, río, tío, lío, roía, ruído, saía, saín, caín, ruín, saír, traía,
etc.

4.1.2.- Acentuación de estranxeirismos e latinismos:
As palabras estranxeiras seguen as mesmas regras de acentuación xerais.
Exemplos:
Agudas: autobús, iglú, iglús, obús, popurrí, puré, organdí, ralentí, tabú, vermú, xampú, xampús, puré, purés,
aerosol, anorak, argot, autocar, autostop, ballet, boicot, coñac, fagot, iceberg, leitmotiv, neceser, relax, voleibol.
Graves: accésit, béisbol, cénit, córner, ídem, karaoke, líder, álbum, médium, macádam, quórum, réquiem,
smóking, superávit, tándem, télex, tótem, harakiri, ioga, lapilli, mitin, pelotari, penalti, fútbol, pizza, quimono,
ravioli, zombi.
Esdrúxulas: bádminton, búmerang, cárdigan, déficit, hábitat, hándicap, ínterim, magníficat, párkinson.

OLLO: As palabras rematadas graficamente en “y” (i grego) teñen o mesmo tratamento
que se rematasen en “i” (i latino).
Exemplos: playboy (aguda rematada en ditongo decrecente: “oy” = “oi”), spray (coma convoi, samurai),
hóckey, hippy, hobby, rugby, whisky.

4.1.3.- Acentos diacríticos: Úsase para distinguir dúas palabras que se escriben igual, para
evitar confusión.

PALABRAS CON ACENTOS DIACRÍTICOS OBRIGATORIOS:
á (a + a artigo; substantivo) a (artigo; pronome; preposición)
ás (a + as artigo; substantivo) as (artigo; pronome)
bóla (esfera) bola (peza de pan)
cá (ca + a) ca (conxunción comparativa)
cás (ca + as) cas (preposición)
chá (plana) cha (che + a)


chás (planas) chas (che + as)
có (ca + o) co ( con + o)
cós (ca + os; subst.:parte da camisa) cos (con + os)
cómpre (é mester, fai falta, é necesario) compre (merque: do verbo mercar)
cómpren (son mester) compren (merquen)
dá (presente e imperativo do verbo dar) da (de + a)
dás (presente do verbo dar) das (de + as)
dó (compaixón) do ( de + o)
é (presente do verbo ser) e (conxunción)
fóra (adverbio de lugar) fora (antepretérito dos verbos ser e ir)
má (ruín) ma (me + a)
más (ruíns) mas (me + as)
máis (adverbio) mais (conxunción: sinónimo de pero)
nó (substantivo: “nudo”) no (en + o)
nós (subst.: Plural de nó; pron. Tónico) nos (en + os; pron. Átono)
ó (a+ o) o (artigo; pronome)
ós (a + os) os (artigo; pronome)
óso (do corpo) oso (animal)
pé (parte do corpo) pe (letra)
póla (rama) pola (galiña; por + a)
pór (poñer) por (preposición)
présa (apuro) presa (prendida, cativa; presada)
sé (“sede catedral; imperativo de ser) se (conxunción; pronome reflexivo)
só (adverbio e adxectivo) so (preposición= debaixo de)
té (infusión) te (pronome; letra)
vén (presente do verbo vir) ven (presente de ver; imperativo de vir)
vés (presente de vir) ves (presente de ver)
vós (pronome tónico) vos (pronome átono)

4.1.4.- Verbo + pronome enclítico e verbo + 2ª forma do artigo:
Se o verbo leva despois o pronome unido a el, ou o artigo (este sempre mediante guión),
trátase coma se fose unha soa palabra e acentúase segundo as normas anteditas.
Exemplos:
- Con pronomes enclíticos: Cantaraa, cantáraa. Bebérala, beberala. Catárana, cantarana. Métese,
méteseche. Metéusenos, metéusevos, metéronvolo. Tómao, tómallo, tómallos, tómallelo.
- Con 2ª forma do artigo: Ti cóme-lo caldo; É bo come-lo caldo; Ti bebéra-la auga; Ti bebera-la auga.
OLLO: As formas verbais que levan til diacrítico mantéñeno cando van unidas a un
pronome átono. Exemplo: é / élle; éa; dáo; dáme; dálle; ti dálo á forza; ti dáslle; ti dásme; ¿ti vélo
comprar?
4.1.5.- Adverbios en –mente: Nunca levan til, porque son graves rematadas en vogal.


4.1.6.- Interrogativos e exclamativos: Non se acentúan os interrogativos e exclamativos
directos:
Exemplo: Canto queres? Onde vas? Como estás? Cal é o teu coche? Que fixeches? Por que non vas hoxe?
Cando vés? Como medraches, neno! Que caro! Onde vas! Que desgraza! Que demo de rapaces!
Tampouco se acentúan as formas do interrogativo e do exclamativo cando introducen
interrogativas indirectas.
Exemplo: Pregúntalle canto quere polo coche. Pregúntalle onde está o meniño. Pregúntalle cando volve.

ATENCIÓN: Soamente se acentuarían se fose preciso para evitar confusións:
Exemplo: Dille qué queres/Dille que queres;
Xa sabes qué hai/Xa sabes que hai

5. O apóstrofo:
Admítese o seu uso en dous casos:
1-Cando se quere reproducir fielmente a pronuncia do galego oral ou dialectal. Exemplo: n´é
verdade; nó fixen; ont´á noite;
2-Cando se citan títulos ou cabeceiras de publicacións sempre que o artigo inicial se integre coas
preposicións “de” ou “en”. Exemplo: O argumento dÁ Esmorga. Iso está nÓs Eoas.

6. Signos de interrogación e admiración:
A interrogación ( ? ) e a exclamación ( ! ) só se poñen ao final da frase:
Exemplos:
Por que non foches onte ao cine ?
Cando queres que vaia contigo ?
Vaiche boa !
Malo raio te coma !

OLLO: Aínda que, para facilitar a lectura e evitar ambigüidades, poden poñerse tamén ao
principio da frase ( ¿ ), ( ¡ ).

7. Grupos consonánticos
As palabras patrimoniais establecen cal é a estrutura silábica normal do noso idioma. Pero
os préstamos e mais as palabras cultas con frecuencia teñen unha estrutura silábica diferente, e
de aí que presenten problemas de adaptación. Debe terse en conta, con todo, que hai préstamos
sen apenas acomodación e con pronuncias particulares, mesmo de grafías existentes con outro
valor en galego: allegro, hippy.
No tocante ás agrupacións de consoantes, a adaptación gráfica dos cultismos e dos
préstamos faise de acordo cos criterios xerais seguintes:
a) Mantense a grafía -cc- nos cultismos cando corresponde á pronuncia [kc], coma en
acceso, acción, micción, etc.
b) Mantéñense os grupos formados por dúas consoantes que pertencen a sílabas distintas,
isto é, que forman grupo heterosilábico, sempre que non se trate dunha consoante dobre: obxecto,
apto, administrar, atmosfera, máximo, magma, nafta, himno.
Deste comportamento exceptúanse algunhas palabras de circulación restrinxida ou aínda
non plenamente adaptadas, coma súmmum, gamma ‘letra grega’, enneasílabo, kappa, razzia, pizza, así coma
os derivados formados por un prefixo rematado en -n e unha base produtiva iniciada por n- :


circunnavegar; connatural, connotar; ennobrecer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable,
innovar, innumerable.
Téñase en conta que existen formas populares como connosco, ennegrecer, ennobelar,
ademais das secuencias verbo + pronome persoal átono do tipo chámannos, víronnos, collerannos,
sempre coa pronuncia [Nn].
c) Tamén se manteñen en xeral os grupos de dúas consoantes explosivas: ctenóforos, gnomo,
mnemotécnico, pneuma, psicópata, pterodáctilo, atlas, ínclito, perplexo etc.
d) En posición implosiva normalmente non se admiten grupos de dúas consoantes, salvo
cando a segunda é s: obsceno, adscribir, externo, construír, circunstancia, perspectiva, bíceps, relax.
Con todo, algúns préstamos estranxeiros manteñen excepcionalmente as dúas consoantes
en final de sílaba, polo menos graficamente: zinc, hínterland, round, lord, golf, windsurf, búmerang,
cámping, iceberg, kirsch, sketch, folk, sprint, test. Da mesma maneira, escríbense con consoante dobre final
palabras como full ou jazz.

8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl
Estes grupos mantéñense inalterados nos cultismos e nos préstamos ou formacións
recentes: ablativo, aclarar, atlántico, atleta, blasfemar, blindar, bloque, clamar, clan, claridade, clarín, claro,
clase, clasificar, cláusula, clero, clima, club, exemplo, explicar, flamante, flan, flexión, flor, fluxo, glaciar, glándula,
glicerina, globo, gloria, glosa, incluír, influír, oblación, oblicuo, plano, planta, plasma, plástico, plátano, plaxio,
plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, proclamar, publicar, reflexión, subliminar, subliñar, templo, troglodita.
As palabras latinas semicultas e algúns préstamos antigos doutros idiomas mudaron o l en
r: aprazar, branco, brancura, brando, brasón, compracer, cravar, cravo, cravuñar, cumprir, dobrar, emprazar,
empregar, escravo, fraco, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa, nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata,
prato, praza, prazo, preamar, pregar, preito recruta, singradura etc.

8.2. Grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv e bx
Mantéñense sempre sen alteración: abdicar, abdome, abnegación, absentismo, absoluto, absolver,
absorber, absurdo, insubmisión, obcecar, obnubilar, obsequiar, observar, obsesión, obsoleto, obter, obtuso, obviar,
obxección, obxectividade, obxecto, subconsciente, subdirector, súbdito, submersión, subministrar, subsección,
subsidio, subsistir, subsumir, subtítulo, subxectivo, subxugar.
Sutil e a súa familia léxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar) perderon o b desde as
orixes do idioma.

8.3. Grupo bs + consoante
Aínda que existe a tendencia popular a eliminar a primeira consoante nas palabras con
moito uso, na escrita débese manter a solución culta con conservación do grupo: abstemio, abstención,
abstracción, abstracto, obsceno, obstáculo, obstinado, obstruír, subscrición, substancia, substantivo, substitución,
substituír, substituto.
Deben evitarse as formas *substraer, *substracción, *substraendo, tomadas do castelán.
O verbo latino de que derivan era SUBTRAHERE, polo que, se se adopta o cultismo latino, débese
utilizar subtraer, subtracción e subtraendo.

8.4. Grupos -ct- e -cc-
Os grupos ct e cc mantéñense nos vocábulos cultos cando os preceden as vogais a, e, o:
abstracto, acción, acta, actor, actualidade, adxectivo, afección, arquitecto, artefacto, aspecto, atracción, cacto,
calefacción, carácter, circunspecto, coacción, colección, colectivo, compacto, confección, contacto, contracción,
conxectura, corrección, desinfección, detectar, detractor, dialecto, dirección, directo, distracción, elección,
electricista, equinoccio, estupefacción, exactitude, extracción, fracción, impacto, imperfección, incorrección,
indirecto, infección, insecticida, inspección, insurrección, intacto, intelecto, intersección, inxección, inxectar,
lactante, lácteo, lección, lector, obxecto, occidente, octosílabo, olfacto, pacto, perfección, perfecto, perspectiva,


predilecto, prospecto, protección, proxectar, proxecto, putrefacción, putrefacto, reacción, reactivo, recto,
rectitude, redacción, redactor, reflector, refracción, respectar, respecto, resurrección, retrospección,
satisfacción, sección, sector, selección, sintáctico, táctica, tacto, tracción, tractor, traxecto, traxectoria, vector.
Perderon o c as palabras catarata, contratación, contratar, contrato, tratado, tratamento,
tratar, trato.
Suprímese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as vogais i e u:
abdutor, aflición, aflito, condución, conduta, condutor, conflito, constrición, constritivo,
construción, construtivo, construtor, contradición, contrición, dedución, dedutivo, delito,
destrución, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame, ditar, estrito, estrutura,
flutuación, flutuar, frutífero, frutificar, indución, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrución,
obstrucionista, obstrutivo, produción, produtivo, produto, produtor, reconstrución, redución,
reduto, redutor, reprodución, reprodutor, restrición, restritivo, tradutor, vítima, vitoria, vitorioso, xurisdición.
Porén, convén manter esta primeira consoante nalgunhas palabras pertencentes a linguaxes
especializadas, de escasa presencia na fala ou para evitar homonimias. Son voces como adicción,
adicto, amicto, anfictión, anfictionia, apodíctico, convicción, convicto, deíctico, dicterio, dúctil, ductilidade, ducto,
evicción, ficción, ficticio, flictena, fricción, friccionar, ictericia, ictérico, ictiografía, ictioloxía, ictiomancia (e
outras formas con ictio- ), indicción, invicto, lictor, micción, nictalope, nictalopía, pictografía, pictórico (e outras
formas con picto-), ricto, succión, succionar, veredicto, vindicta.
Non se debe esquecer que hai algúns semicultismos con vocalización da consoante implosiva
en u ou en i: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitoría; seita (pero
sectario, sectarismo); suxeitar e suxeito. Ás veces, ao lado destas formas existe a culta
correspondente, cun significado menos restrinxido, como ocorre, por ex., en pauto / pacto.

8.5. Grupo -cn-
Consérvase en todos os casos: acne, arácnido, cnidarios, cnitosporídeos, pícnico, picnómetro, picnose,
pirotécnico, politécnico, radiotécnico, técnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxía, zootécnico.

8.6. Grupo -cd-
Mantense o grupo en todos os casos: anécdota, anecdotario, anecdótico, sinécdoque.

8.7. Grupo [ks] (grafía -x- )
Mantense sempre na grafía como x: aproximar, asfixia, axila, axilar, axioma, bórax, convexo, elixir,
exacto, exame, exceder, excelente, exceso, exclamar, exilio, eximir, éxodo, exótico, explosión, extra, galaxia,
hexágono, laxo, léxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, sílex, sintaxe, téxtil, texto, tórax, tóxico.
Con todo, algunhas voces moi populares, documentadas xa deste modo en textos medievais,
así como os seus derivados, deben escribirse con s: escava, escavar, escavación, escavadora; estender
(pero extensión, extensivo, extenso, extensor); estrañar, estrañamento, estraño, estrañeza; estranxeiro,
estranxeiría, estranxeirismo; estremar ‘derregar’, estrema, estremo ‘linde’ (pero extremar, extremidade,
extremismo, extremo).

8.8. Grupos -gm- , gn- e -gn-
Mantéñense sempre nos cultismos: agnosticismo, benigno, cognoscitivo, consignar, designar,
diafragma, diagnosticar, dignidade, digno, dogma, estigma, fragmento, gnomo, gnose, ígneo, ignominia, ignoto,
impregnar, impugnar, incógnito, indignar, pigmento, pigmeo, prognóstico, pugna, repugnante, repugnar, resignar,
segmento, significado, significar, signo.
Por seren semicultismos presentan só -n- asinar, ensinanza, ensinar, ensino, sinalar,
sinatura, sino ‘campá’ e outras palabras da mesma familia léxica.

8.9. Grupos mn- , - mn- e -nm-


Mantéñense as dúas consoantes nos cultismos: alumnado, alumno, amnesia, amnistía, autumnal,
calumnia, columna, cindemne, indemnizar, inmaculado, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial, inmensidade,
inmenso, inmensurable, inmerecido, inmersión, inmerso, inmigración, inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse,
inmóbil, inmolar, inmoral, inmune, mnemotécnica, ómnibus, omnímodo, omnipotente, omnipresente, omnívoro,
solemne, solemnidade, ximnasio, ximnasta, ximnástico, ximnocarpo, ximnospermas.
A secuencia nm é habitual dentro da fonética do galego (víronme, enmagrecer, enmudecer,
conmover etc.), de tal maneira que a súa pronunciación non resulta insólita.

8.10. Grupos -mm- e -nn-
O nome da letra grega gamma debe escribirse con -mm- , por ser unha voz fixada na
terminoloxía internacional da física e da astronomía.
Convén escribir con -nn- algúns vocábulos cultos de circulación moi restrinxida: connubio,
enneágono, perenne etc.
Un tratamento á parte merecen as palabras derivadas mediante un prefixo rematado en -n,
que se une a unha base que comeza tamén por n- . Neste caso, cando existe no galego a palabra
base, consérvase o grupo -nn- : circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natural),
innobre (in + nobre) etc. O mesmo sucede cando, aínda non estando viva a forma primitiva, esta
sexa transparente por existiren outras palabras da mesma familia ou ben por haber derivados con
outros prefixos sobre a mesma base: innovar (non existe *novar, pero si novo, e ademais hai outros
derivados como anovar, renovar etc.).

8.11. Grupo -ns- anteconsonántico
Nas palabras cultas mantense sen reducir: circunscrición, circunspecto, circunstancia, consciente,
conspicuo, conspiración, constancia, constelación, consternar, constipado, constitución, constituír, construción,
construtor, inconsciente, inspección, inspirar, instalación, instalar, instancia, instante, institución, instituír,
instituto, instrución, instruír, instrumento, instrutor.
O prefixo trans- mantén o grupo ns cando a base é un cultismo: transbordar, transcendental,
transcendente, transcender, transcribir, transcrición, transferencia, transferir, transformación, transformar,
translación, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar, transvasamento.
Cando se une trans- a unha palabra que empeza por s- hai simplificación das dúas
consoantes sibilantes: transecular, transiberiano, transubstanciación.
Este sufixo reduciuse a tras- en palabras populares como: trasfegar, trasladar, trasler,
trasnoitar, traspasar, traspoñer, trastornar...

8.12. Grupos -pc-, -pn-, -ps- e -pt-
Como norma xeral mantéñense estes grupos nos cultismos: abrupto, acepción, adaptar, adepto,
anticonceptivo, aptitude, cápsula, captar, captura, coleóptero, concepción, concepto,corrupto, críptico, decepción,
eclipse, elipse, epiléptico, erupción, escepticismo, eucalipto, excepción, exipcio, Exipto, hipnose, imperceptible,
inepto, interceptar, irrupción, nupcial, opción, óptica, optimismo, percepción, precepto, rapsodia, rapto, recepción,
réptil, ruptura, sinopse, susceptible, tríptico, voluptuosidade, voluptuoso.
Hai, así e todo, unha serie de palabras que perden o primeiro elemento do grupo -pc- ou
-pt- , algunhas por seren xa antigas no idioma, outras por teren hoxe un uso frecuente; e o mesmo
ocorre cos derivados cultos da familia do latín SCRIPTUS. Así: adscrición, adscrito, cativar, catividade,
cativo, circunscrición, descrición, descritivo, descrito, ditongo, escrito, indescritible, inscrición, inscrito,
manuscrito, prescrición, prescrito, proscrición, proscrito, setembro, setentrión, setentrional, subscrición,
subscrito, transcrición, transcrito, tritongo.
Amais disto, existen no galego varios casos de vocalización da consoante implosiva: receita
e receitar; adoitar (‘acostumar’, diferente do cultismo adoptar); bautismo e bautizar.
Diferéncianse pola presenza ou ausencia dun p as familias de retar (‘desafiar, culpar etc.’,


que procede do lat. REPUTARE, a través do francés) e de reptar (do lat. REPTARE ‘andar a rastro’).

8.13. Grupos pn- , ps- e pt-
Aparecen en posición inicial en palabras cultas e, segundo a regra xeral, consérvanse na
lingua escrita, a pesar de que na fala existe a tendencia a non pronunciar a primeira consoante:
pneumático, pneumonía, pneumopatía, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotórax etc.; pseudo- , pseudociencia,
pseudónimo etc.; psicanálise, psicanalista, psicodiagnóstico, psicofísica, psicoloxía, psicolóxico, psicometría,
psicopatoloxía, psique, psiquiatra, psiquiatría, psíquico etc.; pterobranquiado, pterodáctilo, pterópodo etc.
Xa non se escriben con p- : salterio, salmista, salmo e salmodiar.

8.14. Grupo -st-
Este grupo consonántico é frecuente nas palabras patrimoniais, e non adoita presentar
problemas na escrita do galego. Un caso especial é a alternancia de formas do prefixo post- /pos- :
escríbese post- cando vai seguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral,
postoperatorio); úsase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoante (posclásico,
posguerra, pospoñer).

EXERCICIOS:
1. Fai a transcrición fonolóxica deste texto:
“Capetón”, dicían os nosos mariñeiros. Tiña gracia, soaba ben. Aínda que non era así. Xacinto sabíao. El tiña
bo oído. Escoitara a pronuncia atentamente. Sempre tivo máis curiosidade que os demais por estas cousas, máis
cultura. El sempre quixo chegar a ser unha persoa culta. Por iso atendía moito as explicacións do seu mestre cando
ía á escola.

2. Di a abertura (a= aberto; p= pechado) do “e” e mais do “o” nestas palabras:

Corvo (ave) Corvo (curvado) Pega (ave) Pega (atranco)
Pola (ave) Pola (rama) Bola (pan) Bola (pelota)
Doce (pastel) Doce (número) Golpe (golpear) Golpe (raposo)
Mes (do ano) Mes (seara) Presa (encoro) Presa (rapidez)
Oso (animal) Oso (anatomía) Pe (anatomía) Pe (letra)
Corte (do Rei) Corte (do animal) Ceo (de cear) Ceo (firmamento)
Bote (chalupa) Bote (tire algo) Corda (soga) Corda (xuizosa)
Moa ( da boca) Moa (de moer) Pelo (de pelar) Pelo (cabelo)
Sen (vidalla) Sen (preposición) Toco (de tocar) Toco (manco)
Sela (asento) Sela (se selar) Vela (da nave) Vela (ver + a)
Neto (medida) Neto (familiar) Verme (mirarme Verme (lombriga)

3. Diferencia de significado nestas palabras homófonas:

Baca Vaca Bario Vario
Boga Voga Benia Venia
Bago Vago Bacante Vacante


Bocal Vocal Bou Vou
Beta Veta Basto Vasto
Barro Varro Bacía Vacía
Beo Veo Barón Varón
Botar Votar Rebelar Revelar

4. Indica a norma de porqué se acentúan (ou non se acentúan):

Ademais Clímax
Bíceps Cantei
Paúis Soamente
Hóckey Contáronvola
Amable Posíbeis

5. Pon o til adecuadamente ás seguintes palabras, se deben levalo:

Textil Enfase Beisbol Climax Smoking
Amais Amabeis Constituiu Cantaroncho Bilingüismo
Hockey Prensil Automobil Rompeu Forceps
Dolmens Xampu Rua Album Egoismo
Fieis Superavit Lambons Parkinson Habitat
Tandem Partiu Accesit Crater Misiles
Raiña Prexuizo Sain Requiem Deficit
Magoa Triceps Azuis Pauis Acentuo
Forcei Egoismo Arauxo Españois Telex

6. Indica cales destas parellas de palabras levan til diacrítico:

Ca (ca + a) Ca (conx. compar) Chas (planas) Chas (che + as)
Compre (fai falta) Compre (merque) Fora (adverbio) Fora (de ser ou ir)
No (“nudo”) No (en + o) Por (poñer) Por (preposición)
Te (infusión) Te (pron.; letra) Ven (verbo vir) Ven ( verbo ver)
Vos (pron. tónico) Vos (pron. átono) Ves (verbo vir) Ves (verbo ver)
Mais (adverbio) Mais (=pero) Mas (ruíns) Mas (me + as)
As (a + as; alas) As (artigo; pron.) E (verbo ser) E (conxunción)
Cos (ca + os) Cos (con + os) Das (verbo dar) Das (de + as)
Do (compaixón) Do ( de + o) Os (a + os) Os (artigo; pron.)
Nos (pron. tónico) Nos (pron. Átono) Pe (do corpo) Pe (letra)

TEMA 2

FORMACIÓN DO PLURAL
1. Palabras rematadas en vogal (átona ou tónica) ou en ditongo:
-Fan o plural en –s: mesa/mesas; café/cafés; bocoi/bocois; lei/leis.
-Os estranxeirismo acabados en vogal fan o plural en –s ou ben respectando a forma plural da
lingua de orixe: spray/sprays; hippy/hippys ou tamén hippies.

2. Palabras rematadas en –r e –z:
-Engaden –es: mar/mares; paz/paces; luz/luces.
-Os estranxeirismos, en xeral, tamén (palier/palieres; somier/somieres; húsar/húsares;
dólar/dólares), a non ser algúns casos de palabras pouco integradas, que poden formar o plural en –
s: póster/posters ou pósteres; gángter/gángteres ou gángters; júnior/júniores ou júniors.

3. Palabras rematadas en –s e –x [ks]:
-Agudas en –s fano engadindo –es: deus/deuses; compás/compases, a non ser as rematadas en
grupo consonántico (tamén as acabadas en –x [ks]: luns, fax, lux, unisex, que permanecen
invariables.
-As graves e esdrúxulas en –s ou en –x [ks], son invariables: chomomicas, lapis, martes, oasis,
xoves, mércores, bíceps, tórax, clímax, télex, etc.

4. Palabras rematadas en –n:
Engaden –s: can/cans; lambón/lambóns; dolmen/dolmens; mitin/mitins.

5. Palabras rematadas en –l:
-Os monosílabos engaden –es: cal/cales; el/eles; tal/tales; val/vales; xel/xeles; vil/viles; fol/foles;
gol/goles; mal/males; mol/moles; sol/soles.

-As palabras compostas en que o 2º elemento sexa algún monosílabo acabado en –l, fan o plural
coma o monosílabo, é dicir en –es: chuchamel/chuchameles; xirasol/xirasoles;ollomol/ollomoles;
cartafol/cartafoles.
O plural de aquel é aqueles (aínda non sendo un monosílabo nin un derivado de el, polo que
cabería esperar un plural uns ele e aquele, coma no portugués, e así os plurais serían loxicamente
eles e aqueles. A explicación estaría na posterior perda da vogal final).
-As agudas polisílabas substitúen o –l por –is: animal/animais; aval/avais; fiel/fieis; cruel/crueis;
civil/civís; español/españois; control/controis; azul/azuis; Paúl/Paúis. OLLO: caracol/caracois;
aerosol/aerosois.
Atención: Nos rematados en –il soluciónase en –ís: cadril/cadrís; cantíl/cantís (nunca
cadríis ou cantíis).

-As palabras graves fan o plural en –es: áxil/áxiles; téxtil/téxtiles; prénsil/prénsiles;
útil/útiles; pénsil/pénsiles; mísil/mísiles; réptil/réptiles; difícil/difíciles; túnel/túneles;
cónsul/cónsules.
Atención: Exceptúase a terminación –bel, que fará o plural en –beis: amábel/amábeis;
potábel/potábeis; posíbel/posíbeis; bebíbel/bebíbeis.

6. Palabras rematadas noutras consoantes:


A maioría delas son estranxeirismos ou cultismos, e forman o plural engadindo –s: frac/fracs;
club/clubs; pub/pubs; snob/snobs; clac/clacs; coñac/coñacs; lord/lords; tic/tics; crómlech/crómlechs;
sándwich/sándwichs; sketch/sketchs; stick/sticks; round/rounds; talmud/talmuds; rosbif/rosbifs;
anorak/anoraks; búmerang/búmerangs; iceberg/icebergs; ring/rings; smóking/smókings; álbum/álbums;
réquiem/requiems; slálom/sláloms; tándem/tándems; tótem/tótems; clip/clips; jeep/jeeps; hándicap/hándicaps;
boicot/boicots; complot/complots; fagot/fagots; mamut/mamuts; robot/robots; spirnt/sprints; test/tests;
trust/trusts; leitmotiv/leitmotivs.

EXERCICIOS:
1. Pon en plural as seguintes palabras:
Cantil Xirasol Stick
Crómlech Pénsil Cruel
Frac Cantábel Cadril
Téxtil Chuchamel Mísil

2. Xustifica teoricamente o plural das seguintes palabras:
Funil
Prénsil
Parasol
Trusts

3. Poñer as seguintes palabras en plural

local café señor caracol
fusil oasis país algún
tren álbum cru bocoi
paraugas vacaloura cal azul
rapaz plural túnel fiábel
útil cónsul lambón israelí
amábel venres mandil proxectil
ruín garda civil sol clímax
gardacostas pel vagalume u
quebranoces can fácil ancián
xirasol pobre rei dor
cabalo do demo fiel dolmen mel
lei cruz un tórax
sapoconcho bo xudeu xentil
decreto lei tonel baúl ollomol
xardín luns nó lapis
animal réptil cartafol prismáticos

4. Poñer en plural as seguintes frases
- O marroquí é un home que ten unha cultura moi diferente á occidental.
- O mércores sempre tomo un café tranquilamente ante a televisión sen ter o mandil posto e mentres fumo un


cigarro, xa que é o único día que non debo traballar despois de xantar.
- Ese rei ditou unha lei sorprendente: obriga ao coronel e ao cónsul a presentárense o luns e o xoves ante a
Comandancia da Garda Civil.
- O nivel cultural e económico desa familia é aceptábel: todos teñen anel e len algún libro cada semana.
- Ese val é moi fértil e agradábel, e ten de todo. Alí podes ver desde un pónei ou un boi pacendo ata un hindú
xogando ao hóckey no xardín do hotel.
- Hai un farol municipal no parque infantil, mais como está fronte ao cuartel aínda se vai vendo.
- Ese can é un berrón, non fai máis que ladrar.
- O gol marcado polo xogador israelí non foi legal.
- Din que a estrela de mar non é hostil ao ollomol.

5. Completar as frases coas formas do comparativo que teñan sentido
A Encina sempre tivo moitos ......... cartos ......... el.
O Rubén era ......... fedello ......... o seu curmán.
O Miguel obtivo resultados ......... bos ......... pensaba.
O Daniel é case ......... rico ......... o veciño.
A Helena nunca estaba ......... atenta ......... min.
A Carme ten ......... leiras ......... parece.
Xamais conduciu ......... ben ......... elas.
Agora é ......... forte .........o Ricardo.
O descoñecido sempre será ......... mao ......... o coñecido.
Os perigos son ......... grandes ......... pensabamos.
Están ......... abraiados ......... vós.
As rendas son......... pequenas ......... esperabades.
O Santiago era ......... divertido ......... os compañeiros.
A Irimia ten ......... forza ......... vostede.
O Paulo é ......... trasfego ......... a Alba.
Recollemos ......... fabas ......... contabamos.
Penso que ten ......... poderes ......... ti.
O Manuel está ......... alto ......... a Laura.
O Brais atopou ......... moedas ......... se propuxo.

6. Cal das dúas é a correcta? Se son as dúas, explicar a diferenza de significado
persoa ou persona xerar ou xenerar
persoaxe ou personaxe xeración ou xeneración
persoalizar ou personalizar vixiar ou vixilar
persoalismo ou personalismo segredo ou secreto
persoificar ou personificar segredamente ou secretamente
persoal ou personal meio ou medio
xeral ou xeneral dorido ou dolorido
xeralizar ou xeneralizar doroso ou doloroso
xeralato ou xeneralato corado ou colorado
xerador ou xenerador corante ou colorante
xeralidade ou xeneralidade corar ou colorar

7. Corrixir todos os erros das frases:
• Vaia cansancio que me quedou de anoar os zapatos de todos os cativos que teñen amizade co Luís! Nun día
tan caluroso como hoxe xa me apetecería tomar uns amorodos con xeo e frambuesa, que xantei garbanzos con
feixóns.
• Antes de subir no teleférico tiven que tomar unha pílula para o vértigo. Son un home valeroso, mais se alá
arriba se me dá por ollar pola portela, e antes non tomei a vacuna, vólvome un cobarde.
• Viña moi ufano porque na selva capturara un papagaio, un xabaril e un reptil venenoso. Logo trocounos por
unha marabillosa sortilla e unha papoula de almafí.
• Teña coidado de non esvarar coa grasa que caeu dun automóbil nesa curva. Agora deixan as estradas cheas


de suciedade e colillas.
• Disminúen as súas enfermidades, agora xa só ten as encías inchadas e un quiste encetado no calcañal; só lle
faltaba que lle saíse un cactus nas engurras da empeña.
• Dimitiu o director do club de élite que está ao pé da confitería. Seica o relacionaron co soborno na venda
dun novo misil ao Iraque.
• Que non lle pasase a chuleta non é unha traizón, que el é un rencoroso e non me empresta nin un lápiz;
oxalá lle dea unha cambra no entrenamento de hoxe.
• Hai un novo remedio para a sífilis: medio gramo de pole de margarita, un gramo de lexía común mesturado
con gaseosa sabor cola e dous gramos de morcilla castelá. Todo ben revolto e en pequenas doses. Durante o
tratamento absterase de comer fiambres e de obter boas calificacións en Literatura. NOTA: tamén vale para a
SIDA.

8. Colocar r ou l en lugar dos puntos:
Por exemplo: p..ano: plano; p..aza: praza.
p..aia imp..osivo ab..andar f..aco b..andir
p..acer c..avo b..ando f..aqueza b..asón
p..ato esc..avo g..obo f..echa nob..e
p..aca c..avar c..ásico f..ota f..ouxo
p..azo c..ave c..oro desp..azar ob..iga
c..amar c..ase p..aga imp..icar nob..eza
cump..ir conc..ave p..anto sop..o ob..igar
amp..o conc..uír p..egar reg..a sab..e
comp..acer c..aro p..aneta sing..adura f..echazo
p..anta p..ancha p..ebe sop..ar p..ateado
emp..egar p..uma b..andura ig..exa p..acidez
p..ural b..anco b..usa f..etar ap..acar

9. Comentar as seguintes palabras
Ouvella Tiduo Amenazar
Cuchilo Corazonhe Númaro
Pegaxoso Acontescer Inorante
Ambente Manoxo Perescer
Custión Diviño Crarificar
Suelo Outura Adeprender

10. Pon todos os tiles que faltan:
- Fun a Lugo e ti a santiago coas tuas irmas.
- A terra nesta zona e moi cha; non ten ningunha montaña.
- O oso do pe do oso estaba roto.
- As polas do meu tio Andres comen moito millo cando estan pola horta.
- Non quero ir o cine contigo, porque sempre chegamos tarde; ti nunca tes presa.
- Fixo mal o no dos zapatos e agora desatouselle.
- Ai fora hai un rapaz que quere ir comigo a feira, mais eu non sei se irei.
- A nos non nos gusta que compre eses pantalons, mais gustanlle a el.
- Ese rapaz nunca da nada e logo esta sempre pedindo. Non teñas do del.
- Fixo albondigas de mais e botounas fora para os cans.
- Compre que estudes mais se queres aprobar os exames.
- Dalle o que ela queira da neveira e que logo compre mais.
- Hai unha pola na pola desa nogueira. Se queres que baixe teslle que por aqui abaixo unha cunca chea da auga que
da a fonte.
- E mais alto cos fillos da miña veciña ainda que cos seus anos non deberia.
- Dille o neno que cale se quere ir o cine con nos.
- Non xoguedes as bolas na clase, porque vos vai reñer a profesora.


TEMA 3
FEMININOS E MASCULINOS:
1. MASCULINOS:
Os nomes das letras: be, ce, de, etc.
Os rematados en –ote: lote, dote, pote… Pero: epiglote.
A maioría dos rematados en –(u)me:
Exemplos: teitume, lume, gume, costume, legume, cume, estrume, cerume, arame,
enxame, exame, nome, etc.
Excepto: servidume, negrume (escuridade intensa; melancolía, tristeza; capa de
sucidade), que son femininas.

Leite, aceite, couce, ubre, sangue, peite, sal, mar, cal, costume, fel, mel, sinal, nariz, lume,
cume, labor, xeonllo, riso, sorriso, til, cuspe, berce, dinamo, trade, xene, cumio, iota (e demais
letras gregas), cardume, estrume, pesadume, paradoxo, acedume, bechamel, cárcere, teitume, xiz,
zócolo, testemuño (declaración da testemuña: testimonio en castelán).

2. FEMININOS:
Rematados en –axe: tatuaxe, equipaxe, viaxe, friaxe, personaxe,… Excepcións: traxe, paxe,
garaxe.
Rematados en –ite: apendicite, bronquite, sinosite,…
Rematados en –se: análise, trombose, cirrose, antítese,… (sífilis é feminino, pero mantense
escrito así).
Rematados en –ade: liberdade, puberdade, lealdade, irmandade,..
A maioría das árbores froiteiras: cerdeira, laranxeira, ameixeira, maceira, figueira, (pero:
o figo), nespereira (pero: o néspero), amorodeira (pero: amorodo ou morodo).
Excepcións: castiñeiro, limoeiro, piñeiro, pexegueiro.

Cor, color, dor, dolor, auga, arma, aula, aguia, alma, arte, podremia, sebe, sede, árbore,
ponte, orde, desorde, contraorde, pantasma, calor, suor, canle, fame, orixe, pálpebras, armazón,
icona, cute, tise, dose, feluxe, personaxe, ábsida, arquitrabe, azouta, birreme, trirreme, tanza,
sedela, apócope, avestruz, apóstrofe, estrea, fin (remate), paréntese, pube, rega, seca, sentinela,
síncope, análise, marxe, testemuña (o que presencia algo).

O xénero oposto permite establecer diferencias de significado:
- Individual/colectivo: leño/leña, ovo/ova, froito/froita, madeiro/madeira, gran/gra,
etc.
- Maior/menor: cesta/cesto, leira/leiro, agra/agro, carballa/carballo, foxa/foxo,
palleira/palleiro, lago/laga.
Pero OLLO: machado/machada, vasoiro/vasoira.
- Forma diferente: zapato/zapata, río/ría, porto/porta, pozo/poza, sacho/sacha, caldeiro/caldeira.
- Río/Comarca: o Arnoia/A Arnoia, o Limia/A Limia, o Ulla/A Ulla…

3. 1. Formación do feminino
O feminino dos substantivos e adxectivos fórmase comunmente coa terminación -a, que se
une directamente á forma do masculino se esta remata en consoante ou vogal tónica (deus / deusa,


rapaz / rapaza, avó / avoa, cru / crúa) ou substitúe a vogal final da forma do masculino se remata
en vogal átona (sobriño / sobriña, presidente / presidenta). Con todo, hai algúns casos especiais.

3.1.1. Nomes rematados en -n
a) Os substantivos e adxectivos rematados en -án (< anum) forman o feminino en -á : ancián
/ anciá, temperán / temperá; en troques, os caracterizadores despectivos rematados en -án
fórmano en -ana: folgazán / folgazana, mentirán / mentirana.
Exemplos: alazán, alazá; aldeán, aldeá; ancián, anciá; artesán, artesá; barregán, barregá; bosquimán,
bosquimá; capitán, capitá; chan, chá; cidadán, cidadá; cirurxián, cirurxiá; cortesán, cortesá; cotián, cotiá; cristián,
cristiá; curmán, curmá; ermitán, ermitá; escribán, escribá; gardián, gardiá; gran, gra; insán, insá, san, sá; irmán,
irmá; livián, liviá; louzán, louzá; malsán, malsá; marrán, marrá; musulmán, musulmá; nugallán, nugallá; pagán, pagá;
rufián, rufiá; sancristán, sancristá; sultán, sultá; tecelán, tecelá; temperán, temperá; temporán, temporá; truán,
truá; van, va; verán; vilán, vilá.
Só para os pexorativos: barrigán, barrigana; barullán, barullana; brután, brutana; burrán, burrana; bocalán,
bocalana; cabezán, cabezana; cagán, cagana; carallán, carallana; carcamán, carcamana; charlatán, charlatana;
farfallán, farfallana; folgazán, folgazana; lacazán, lacazana; langrán, langrana; larpán ,larpana; leilán, leilana;
lerchán, lerchana; lordán, lordana; loubán, loubana; mentirán, mentirana; orellán, orellana; pailán, pailana; papán,
papana; parvallán, parvallana; paspán, paspana; pastrán, pastrana; pelandrán, pelandrana; pillabán, pillabana;
porcallán, porcallana; ruán, ruana; testalán, testalana; testán, testana; toleirán, toleirana; etc.

Este sufixo serve tamén para formar xentilicios. Exemplos: afgán, afgá; alemán, alemá; castelán,
castelá; catalán, catalá; coimbrán, coimbrá. Pero especialmente tamén os referidos a lugares galegos:
arzuán, arzuá; bergantiñán, bergantiñá; caldelán, caldelá; vilagarcián, vilagarciá; salnesán salnesá; muxián, muxiá;
fisterrán, fisterrá; compostelán, compostelá; etc.
Pero certos xentilicios galegos poden facerse coa súa forma local –ao/-á: Exemplos: arnoiao,
arnoiá; burelao, burelá; courelao, courelá; caldelao, caldelá (do Castro Caldelas); ribeirao, ribeirá (do Ribeiro);
mariñao, mariñá (da Mariña).
Tamén se admite a forma feminina local –án en casos como: unha carnotán, unha fisterrán,
unha muradán, etc.

b) Feminino dos rematados en -ón (león / leoa, mais lambón / lambona). Forman o feminino
en -oa. Exemplos: anfitrión, anfitrioa; bretón, bretoa; campión, campioa; ladrón, ladroa (pero tamén ladra); león,
leoa; patrón, patroa; saxón, saxoa; teutón, teutoa.
-ón / -ona: queda só reservado para os aumentativo e os pexorativos:Rematan en –ón / -ona
as palabras en que esta terminación é un sufixo aumentativo ou deverbal pexorativo: homón,
mullerona, zapatón, casona; abusón, abusona; acusón, acusona; faltón, faltona; preguntón, preguntona etc.

c) Os rematados en -ín forman o feminino en -ina, coa excepción de ruín, que é invariable:
bailarín / bailarina, benxamín / benxamina, danzarín / danzarina, galopín / galopina, malandrín / malandrina; pero un
viño ruín / unha terra ruín.

d) Os rematados en -ún difiren no seu comportamento: os adxectivos cabrún, cervún, vacún
forman o feminino patrimonial cabrúa, cervúa, vacúa; común é invariable; euscaldún engade -a,
euscalduna.
e) O único nome rematado en -én susceptíbel de moción xenérica é invariable: un refén
americano / unha refén americana.

3.1.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tónicos
Os substantivos rematados en vogal tónica adoitan engadir -a, en tanto que os adxectivos


tenden a ser invariables: un avó somalí / unha avoa somalí. Con todo, algúns substantivos son
invariables: unha chimpancé adulta; entre os adxectivos, nu, cru e recrú, só e mao forman os
femininos núa, crúa e recrúa, soa e má: o peixe cru / a carne crúa, un só día / unha casa soa, o ollo
mao / unha má ocasión.
Presentan características morfolóxicas especiais grou / grúa, xudeu / xudía e sandeu /
sandía.

3.1.3. Nomes rematados en -és
Os xentilicios rematados en -és presentan un feminino en -esa: cambadés / cambadesa, chinés /
chinesa, noruegués / norueguesa, portugués / portuguesa, romanés / romanesa. O mesmo ocorre con outros
adxectivos, coma burgués / burguesa, camoés / camoesa, canchés / canchesa, montés / montesa e palmés /
palmesa; algúns, en troques, son invariables: estilo cortés / mirada cortés.

3.1.4. Formacións especiais
Algunhas palabras de xénero feminino presentan terminacións especiais, sobre a mesma
base léxica: heroe / heroína, tsar / tsarina; galo / galiña; rei / raíña; abade / abadesa; barón / baronesa; príncipe
/ princesa; sacerdote / sacerdotisa, profeta / profetisa, poeta / poetisa; emperador / emperatriz; actor / actriz
etc.

EXERCICIOS
1. Nesta lista de palabras pon M (Masculino) ou F (Feminino):
Azucre legume arte Cuspe
Pube Garaxe Trade Marxe
Ponte Árbore Dolor Sifilis
Personaxe tise tatuaxe iota

2. Lembra o xénero destas palabras e ponlle diante o artigo correspondente:
Arte Cofre Couce Azouta Robalo
Azar Ponte Análise Ra Plumaxe
Ele Dote Xénese Birreme Plebe
Lume Val Nariz Ubre Karate
Riso Mel Lapis Leite Inmortalidade
Sorriso Cume Servidume Trirreme Robaliza
Dor Cumio Azucre Marxe Arbitraxe
Dolor Carne Farinxite Orixe Meninxite
Grilo Carné Legume Cabelo Puberdade
Aguia Cute Tise Pel Porcentaxe
Pálpebras Uve Cuspe Radio Suor
Cor Trade Chuspe Cabotaxe Sentinela
Color Varanda Sífilis Ferruxe Podremia
Labor Broca Cerume Abordaxe Alfa


Laboura Trabe Sondaxe Céspede Paxe
Fame Arquitrabe Sangue Dose Pé
Sebe Feluxe Serán Betume Árbore
Unlla Pube Tatuaxe Mel Pesadume
Crise Personaxe Cal Énfase Marxe
Xene Queixume Til Cerume Aula
Canle Ábsida Dinamo Sal Pe
Desorde Icona Berce La Iota
Orde Peaxe Calor Acedume Negrume
Contraorde Costume Avestruz Culler Traxe
Sinal Viaxe Colar Cardume Alma
Talismán Cárcere Auga Atlas Estrume

3. Indica o feminino das seguintes palabras:
Tecelán Alemán Castrón
Sacerdote Abade Tabán
Saltón Cónsul Compadre
Testemuña Freire Cabaleiro
Alcalde Frade Sapo
Compostelán Emperador Monxe
Cristián Estudante Tsar
Xudeu Boi Actor
Papa Padrastro Afgán
Deus Marido Parente
Robaliza Vizconde Tirolés
Nugallán Xenro Novelista
Fisterrán Barón Sultán
Mártir Varón Hindú
Capitán Contratista Rei
Louzán Charlatán Robalo
Idiota Cortesán Ladrón
San Testalán Nu
Vivente Cru Curmán
Cirurxián Xastre Indíxena
Tartaruga Gardián Oco
Ancián Comellón Marrán
Formiga Patrón León
Vítima Cabalo Cidadán


Aldeán Heroe Doado
Coimbrán Carneiro Xuíz

4. Forma xentilicios (4 mínimo) a partir dos seguintes sufixos:
-A/Ø: -ao/-á: -eno/-ena: -eo/-ea: -o/-a:
-aco/-aca -aro/-ara: -ense/Ø: -í/Ø: -ón/-ona:
-án/-ana: -ego/-ega: -eño/-eña: -ino/-ina: -ota/Ø:
-ano/-ana: -eiro/-eira: -és/-esa: -ita/Ø: -án/-á:

5. Acentúa este texto:
Dame igual o que pensen, el debia facer o que lle corresponde e nada mais. Xa habia tempo
que decidira sair daquel sitio e agora sentia un no na gorxa o pensar que non ia volver nunca mais.

6. Colocar nos ocos as palabras que van entre parénteses fixándose no xénero e número que lles
corresponda, engadindo os artigos e facendo as contracción necesarias
Entraron catro ............de ........... (camión, leite, fresco).
En ............. dese lugar sobresaen ............. (paisaxe, árbore, froiteiro).
Esas ............. publicáronse en varios ............. (lei, xornal, nacional).
En ............. grande hai ............. de tráfico ............. (ponte, algún, sinal, indescifrábel).
Comprou varios ............. para as cociñeiras dos seus ............. (mandil, azul, hotel).
Non podía aturar ............. de ............. a pesar das ............. (aquel, dor, ril, inxección).
As palmeiras dan moitos ............., as colmeas ............. e os burros ............. (dátil, saboroso, mel,
couce, doloroso).
As listas de ............. godos son ............. de memorizar para ............. e ............. para outros (rei, fácil,
un, difícil).
............. que aquí fixeron os .............piratas figurará nos ............. da historia local (pillaxe, capitán,
libro).
Ás ............. os nosos ............. non podían remediar os ............. aos emigrantes (vez, cónsul, mal).
............. dos ............. paseaban polos pazos ............. con ............. (algún, paxe, rei, real, traxe, branco)
Boteille ............. á comida (pouco, sal).
A parella de ............. meteu o coche en ............. mais deixoulle as ............. acesas (garda civil, garaxe,
luz).
Cal é ............. de ............. dos .............? (cor, sangue, animal).


TEMA 4
COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS:
Ademais das formas analíticas (mediante varias palabras ou cun complexo ou fórmula da
comparación) úsanse tamén os comparativos sintéticos (mediante unha soa palabra) seguintes:

Para bo (en vez de máis bo) Mellor
Para malo ou mao (en vez de máis malo ou máis mao) Peor
Para grande (en vez de máis grande) Maior ou Meirande
Para pequeno (en vez de máis pequeno) Menor
Para grande/alto (en vez de máis grande ou alto) Superior (coa prep. a)
Para pequeno/baixo (en vez de máis pequeno ou baixo) Inferior (coa prep. a)

EXS: Alberte é superior a Alexandre. Alberte é inferior a Alexandre.

Para formar superlativos absolutos úsase o sufixo –ísimo. Exemplo: altísimo, grandísimo.
Este sufixo ás veces engádese á raíz culta da palabra e non á patrimonial. Exemplos: antigo,
antiquísimo; fiel, fidelísimo; nobre, nobilísimo.
Nos adxectivos rematados en –ble ou en –bel este superlativo ten sempre a terminación –
bilísimo. Exemplos: Amable ou amábel -à amabilísimo; Estable ou estábel -à estabilísimo.

En rexistros cultos aparecen os superlativos co sufixo –érrimo. Exemplo: de célebre -à
celebérrimo, de libre -à libérrimo, de mísero -à misérrimo, de pobre -à paupérrimo, de pulcro -à
pulquérrimo, de úbere -à ubérrimo.

1. Normas para a construción das frases comparativas (comparativo analítico):
O 1º grao do adxectivo ou grao positivo expresa libremente unha calidade que posúe: EX: pan
fresco; pan duro.
O 2º grao do adxectivo ou superlativo eleva esa calidade ao grao máis alto: EX: pan
fresquísimo; pan durisímo ou pan moi duro.
O 3º grao do adxectivo é a comparación. Comparar consiste en atribuír unha calidade a algo
ou alguén poñéndoo en relación con esa mesma calidade existente noutro ou noutros obxectos.
Non só se compara o adxectivo, senón que tamén se compara o verbo (EX: fala máis do que
fai), o adverbio (EX: tira máis para aquí que para aí) e o substantivo (EX: serve o mesmo para cans
que para gatos).

1.1. Comparación de igualdade:
(adverbio) (relator)
+ verbo +Tan/Tanto + adxectivo + Como/Coma + segundo termo
EX: Brais está tan alto coma Xoán

Tamén hai outro xeito de realizar a COMPARACIÓN DE IGUALDADE: (Neste caso
empréganse as conxuncións igual que a comparación de superioridade e inferioridade).


+ verbo + igual (de) + adxectivo + Ca/Que/Do que + 2º termo
EXS: Iria é igual (de) fermosa Ca/Que/Do que Xoana
1.2. Comparación de inferioridade:
+ verbo + Menos + adxectivo + Que/Ca/Do que + 2º termo

1.3. Comparación de superioridade:
+ verbo + Máis + adxectivo + Que/Ca/Do que + 2º termo

2. Usos das partículas comparativas:
ÚSASE SE O…
Como …2º termo é un verbo (unha oración), aínda que
leve pronome
EX: Ela sabe tanto como sabe Xoán
Ela sabe tanto como ti sabes

Coma 2º termo é un pronome persoal
(min, ti, ela, el, nós, vós, elas, eles)
EX: Corre tanto coma min

Como/Coma Nos demais casos pódese usar calquera dos
dous
EX: Corre tanto como/coma unha pantera

Ca …2º termo é un pronome persoal
EX: Corre máis/menos ca min

Do que …2º termo é un verbo (unha oración)
EX: Fala máis/menos do que pode

Ca/Que/Do que1 Nos demais casos calquera delas.
EXS: Corre máis ca un can
Corre máis que un can
Corre máis do que un can

2.1. TAMÉN se deben empregar COMA e CA se o 2º termo é unha:

Oración temporal EX: Fixo COMA CANDO lle deron aquel o susto.
Está mellor CA CANDO era un mociño

Oración de relativo EX: Despediuse COMA QUEN vai á guerra
É máis maleducado CA QUEN cospe no chan

Oración condicional EX: Fixo COMA SE non oíse o que lle dicían
Corre mellor CA SE lle viñese un lobo detrás

Cando a comparación ten como 2º termo un sintagma cuantitativo é posible o uso da
preposición DE. EXS: Non vale máis de dez mil pesos = Non vale máis ca dez mil pesos.

1 algunhas gramáticas non permiten usar do que nestes casos, e só permiten usar Ca ou Que. Pero debería permitirse porque:
“Corre máis ca/que un can”, é o mesmo que: “Corre máis do que (corre) un can” , (aínda que o verbo vaia elidido).


2.2. CONTRACCIÓN DA PARTÍCULA COMPARATIVA CA, CO ARTIGO (A, O, AS, OS):
Hai dúas opcións:

-Facer a contracción: - Non facer a contracción:
Ca + a = cá Ca + o = có Ca + a = ca a Ca + o = ca o
Ca + as = cás Ca + os = cós Ca + as = ca as Ca + os = ca os
(OLLO: A partícula Que nunca contrae co artigo).

ATENCIÓN: Cando coinciden a partícula comparativa Ca, a preposición A, e mais o
artigo (O, A, OS; AS), a contracción da preposición co artigo (a + a = á; a + o = ao (ó); a
+ as = ás; a + os = aos (ós)) prevalece a contracción previa da preposición A co artigo. É
dicir, non se pode contraer ca cunha contracción na que xa está contraída a
preposición A.
EXS: Quere máis ás miñas ca ás túas
Ao sol non se ve máis ca á sombra
Vai máis a Lugo ca ao( ó) Carballiño
(prep. A + artigo O) NON: Vai máis a Lugo có Carballiño

ATENCIÓN: As conxuncións Ca e Que poden usarse tamén para introducir o 2º termo doutras
construcións de tipo comparativo.
EXS: Igual (ca) ti
Igual (ca os/que os) outros
Da mesma forma (que/ca/do que) antes

EXERCICIOS
1. Pon a partícula comparativa adecuada ( usando todas as posibilidades que ofrece CA e as súas
contracción):

É tan fermosa parecía cando a vin Respecto máis a Brais ao seu irmá
O neno está moito máis san ti Estou eu máis contigo a túa muller
Sempre se pon se lle fosen pegar Gústame menos O Bolo A Limia
Está tan elegante eu cría Estou máis a gusto hoxe o outro día
Parece menos listo ti me dixeras Xosé sempre fai quen non escoita
Vai máis ao Grove A Coruña Traballo moito mellor el

2. Substitúe a oración adxectiva de relativo (en cursiva) por un adxectivo:
EX: Ese é un feito que non se pode discutir__________indiscutible ou indiscutíbel
Produce un son que non se pode percibir ___________
Mercou unha casaca que non deixa pasar a auga_____
Contou unha historia que semella que non acaba nunca____
Estes mobles están feitos dun material que non pode arder_____
Ese planeta ten unha extensión que non se pode medir________
O meu can ten un apetito que non se pode saciar____________


4. Explica cunha oración de relativo o significado dos adxectivos en cursiva:
EX: Esa viaxe presenta riscos ineludibles (ou ineludíbeis).
Esa viaxe presenta riscos que non podemos eludir (ou evitar).
O xuíz actuou cun rigor implacable (ou implacábel)_______
A amizade ten un valor imponderable (ou imponderábel)___
Para o home, a liberdade é un dereito imprescritible______
O dereito á vida é inalienábel_____________
Esa é unha verdade incontrovertíbel________
Ningunha lei feita polo home é inmutábel______
A liberdade de pensamento é algo intanxíbel____
Breogán era un guerreiro invulnerábel_________
Escoitou con rostro impasíbel os insultos que lle lanzaron_______
Os seus textos teñen un humor case que inaprensíbel________

5. Resposta á pregunta explicando o significado do adxectivo en cursiva:
Que é unha decisión irrevogábel? Que son designios inescrutábeis?
Que é unha persoa inconsecuente? Que é un mozo indolente?
Que é unha proba inequívoca? Que é un acto infame?
Que é un día infausto? Que é unha resposta irreverente?
Que é un traballo ímprobo? Que é un relato incongruente?

6. Indica o adxectivo que remite ao superlativo culto:
EX: Sapientísimo ---à sabio
Ubérrimo Misérrimo Crudelísimo
Celebérrimo Sacratísimo Acérrimo
Paupérrimo Libérrimo Magnificentísimo
Salubérrimo Nobilísimo Pulquérrimo

7. Sinala con que palabra da lista B se relaciona cada adxectivo da lista A polo significado ou pola
etimoloxía:
LISTA A LISTA B
Boreal Olor
Anular Raza
Agónico Escudo
Culinario Morte
Étnico Norte
Fáctico Excremento
Fecal Cociña
Fétido Fóra
Foráneo Anel
Heráldico Feito

8. Procura o substantivo correspondente a cada adxectivo:
ADXECTIVO SUBSTANT. ADXECTIVO SUBSTANT. ADXECTIVO SUBSTANT.
Legal Lúdico Naútico
Palustre Sideral Purulento
Letal Marcial Hípico


Pecuario Tóxico Onomástico
Toponímico Lacustre Ético
Gótico Pancreático Úrico
Renal Pecuniario Cardiaco
Castrexo Filatélico Castrense
Outonizo Palatal Carolinxio
Neolítico Numismático Paleozoico
Estival Penal Nasal

9. Indicar todas as formas de superlativo que se coñezan:
Por exemplo, rico: riquísimo, moi rico, rico abondo, ben rico, superrico, requeterrico, ten cartos
como millos, etc.
bo branco
parvo enfermo
verde groso
custoso louco
mao negro
fácil canso

10. En cada unha das seguintes frases hai algún erro. Cópiaas de novo explicando en que consiste
cada erro e corrixíndoas:
-Son as tres da tarde. Xa fai media hora que pedimos o almorzo.
-Os teus amigos creen que tódalas carreteiras están en bo estado.
-Os automóviles ingleses levan o voante á dereita.
-Fai uns días, o abó de Helena dixome que falase cun abogado.
-O viaxe foi longo, e o teu hirmán dicia que facía moito calor.

11. Pon atención aos ditongos e hiatos que aparecen no exercicio e acentúa correctamente.
quot;A rua da raiña Luisa estendiase unha legua ata o rio; onde se atopaba a ducía de muiños que mais adiante
darían nome duciaao barrio de infausta memoria polo moito que ah se sufriu nos anos ruins da posguerra. Hoxe
deixou de ser lugar de reunión de odios e enerxias abafadas a raiz da recuperación das liberdades pola cidadaniaquot;.

12. Repara nos seguintes conxuntos de substantivos e identifica o morfema común. engadindo out-
ros exemplos aos dados. Unha vez feito isto, constrúe un cadro con tres columnas: á esquerda a
palabra co morfema común subliñado, no centro, a significación do morfema común e á dereita, o
elemento diferencial.
Por exemplo:
Bibliófilo que ama los libros

1. Diámetro, diacronía, diálogo ... 11. Coedición...
2. Portamoedas, portaequipaxe ... 12. Cosmogonía, cosmonauta, cosmopolita...
3. Telegrama, telepatía... 13. Crisóstomo, crisantemo, crisocarpo...
4. Democracia, oligocracia ... 14. Anemia, leucemia, uremia...
5. Toponimia, hidronimia ... 15. Omnívoro, ómnibus...
6. Endocarpo, endosfera, endoscopio... 16. Arquitrabe, arquiduque ...
7. Sinónimo, sincronía... 17. Fonoloxía, gramófono ...
8. Biografía, bioxénese, biotopo... 18. Amorfo. morfoloxía ...
9. Bisavó, biscoito... 19. Epiderme, dermatite ...
10. Diglosia, ditongo, dilema... 20 Bibliófilo, filosofía, zoófilo...


13. Analiza o sufixo -EIRO//-EIRA no seguinte texto e establece valores:
a) Formante de substantivos.
a. 1. Nomes de árbores.
a.2. Nomes de lugar c,u obxecto.
a.3. Nornes colectivos (valor abundancial).
b) Formante de adxectivos.
b. 1. Adxectivos sen cambio notorio de significado con respecto á base.
b.2. Adxectivos con valor axente (que + verbo).

quot; Con emoción, conforme rubían a costa, advertía o traballo cantareiro das augas. Viñan dos chaos en
centeeíras ( .. ) Un grande salgueiro isolado, vestido de ouro, sinalaba o final da costa (...). De súpeto as montañas
tinxíronse dun apaixoado púrpura, soaron bateladas das eirexas (...). Dende alí as murmuraciós tremaban no morno
pazo da neboeira (...). Canturrexaron un anaco de ópera, a que ouviu dende o galiñeiro no Coliseo, botábase pola
escaleira cando lle deu un brinco o corazón (...). Víu o campo dos caracochos, as galiñas tomando o sol no cabaceiro,
a sombra que rubia dos lameiros invernizos (...). Anos griseiros, ó largo dos que se sumaba un outono a outro outono
(...). Tiven unha espranza e un acouga ó se erguer na nosa tristeira familia a túa baril mocedade (...). Perdoa, meu
fillo, fuxo do meu propio pensamento. Ás vegadas figúrome que son unha grea de homes, que cada figuración, cada
tempo do vivir, resiste unha carne mortal diferente e asina os días todos que vivín, personalizados, veñen comigo,
calados, silandeiros, acompañando o enterro das espranzas que a todos eles animaron. As cartas de Edith
chegábanme sempre cun consolo como naves viaxeiras tripulados de ensoño ou como brancas nubens pelingrinas que
botaban unha sombra fresqueira nos eidos enxoitos do meu sofrimentoquot;.
(Otero Pedrayo. Os camiños da vida)

14. O texto anterior é de Otero Pedrayo, que característucas lingüísticas observas nel?

15. Homonimia, polisemia e paronomasia
A gracia destes chistes baséase claramente nos xogos de palabras: identifica en cada caso
se se trata de homonimia, polisemia, paronomasia ...

1. - Sobe o crudo.
- A min o que lle me preocupa é o cocido.
- Ese despois.

2. - Préstame mil pesetas ... deica mañá.
- Deica mañá, se Deus quer (dicindo adeus coa man).

3. - Canta.
- ¡Se vas a San Benitiñoooo!
- Digo canta gasolina.
- Ah, ¿pero sabe cantar tamén? ¡Por ¡so subiu tanto!

4. - ¡A ver! Que ten?
- Home, sr. doutor, moito non é, pero para pagarlle chegará, supoño.

5.- (Fala un garda de tráfico)
- Vostede non coñece os sinais de tráfico?
- Como coñecer, coñézoos, pero aínda así moita confianza neles non lle teño.


Tema 5:
O ARTIGO
1- O ARTIGO DETERMINADO:

Masculino Feminino
Singular o (lo) a (la)
Plural os (los) as (las)

Como se ve no cadro anterior, existe tamén unha variante alomórfica (alomorfos: lo, la, los,
las), que soamente é de uso obrigatorio:
● Despois da preposición POR (por + o, a, os as = polo, pola, polos, polas).
OLLO: sempre sen guión. EX: El vai polo camiño.
● Despois do interrogativo U (u + o, a, os, as = u-lo libro?, u-la casa?, u-los cans, u-las
cadelas). Ollo: sempre con guión.

Estes alomorfos tamén se poden representar na escrita nos seguintes casos:
● Despois de infinitivo, das formar verbais conxugadas que rematen en –R ou
en –S e tamén dos pronomes enclíticos NOS, VOS e LLES:
EXS: Vou colle-las laranxas
Perdíche-los cartos
Collémo-lo peixe.
Ti e-lo demo.
Quitóulle-las ganas de xogar2.

OLLO: Nunca se usa despois de participio plural. EX:
NON: Foron collido-los ladróns. SI: Foron collidos os ladróns.

NON: Rematada-las clases, saímos. SI: Rematadas as clases, saímos.

● Despois dos pronomes tónicos NÓS e VÓS cando van seguidos dunha precisión numérica,
sempre con guión.
EXS: Nó-los tres iremos. Vó-los catro non iredes.

●Tamén, e sempre sen guión:
-Despois de AMBOS/AMBAS, ENTRAMBOS/ENTRAMBAS e TODOS/TODAS:
EXS: Ámbalas dúas amigas. Tódolos rapaces. Entrámbolos dous.
-Despois da preposición TRAS: EX: Está tralos montes de Marín.
-Despois da conxunción copulativa (E) MAIS:
EXS: Eu e mailo teu irmán non imos. Eu mailo meu amigo
- Tamén existe un arcaísmo de uso protocolario (e xa pouco frecuente): EL, que quedou
inmobilizado en secuencias como: EXs: El rei, El señor, etc.
Ex: Hoxe veume visitar o meu señor El-rei

2 Como se observa nos exemplos: sempre con guión.


1.1. CONTRACCIÓNS DO ARTIGO DETERMINADO:
Artigo
O A OS AS
Prep.
A ao/ó á aos/ós ás
CON co coa cos coas
DE do da dos das
EN no na nos nas
POR polo pola polos polas

OLLO: Na contracción da preposición A co artigo masculino O(S) é mellor usar a contracción AO
(AOS) na escrita, pero a pronuncia correcta é Ó.

ATENCIÓN :
* Estas contraccións realízanse tamén cando o artigo dos topónimos vai precedido dunha destas
preposicións: EXS: Veño da Coruña. Entou no Grove. Voa ao Carballiño.
* Pero non se realizan cando a preposición non rexe o substantivo determinado polo artigo que a
segue: EX: Antes de os galos cantaren = Antes de cantaren os galos.

1.2. USO OBRIGATORIO DO ARTIGO:
1- Debe preceder sempre ao posesivo: EX: As miñas mans. A vosa casa. (Agás en relacións de
parentes ou en vocativos. EXS: ¡Meu Deus! Miña nai non veu).
2- Emprégase con algúns topónimos: A Coruña. O Carballiño. O Grove. A Pobra do Caramiñal, etc.
3- En certas locucións adverbiais: ás escuras; ás agachadas; ás veces, etc.
4- Debe usarse (sen guión) despois de AMBOS/AS, ENTRAMBOS/AS, TODO(S). EXS: Todo o
mundo sabe iso. Ambos os irmáns entraron na tenda.
5-Despois da partícula U: EXS: U-lo gato?
6-Despois da preposición POR (sen guión): EXS: Vai polo río

2- O ARTIGO INDETERMINADO:
Masculino Feminino
Singular Un Unha
Plural Uns Unhas

2.1. CONTRACCIÓNS DO ARTIGO INDETERMINADO:
Artigo
Prepos. UN UNHA UNS UNHAS
CON cun cunha cuns cunhas
DE dun dunha duns dunhas
EN nun nunha nus nunhas

OLLO: se a preposición non forma parte da mesma frase ca o artigo, non se pode facer a
contracción.
EXS: De un médico estar alí, salvaríalle a vida ao ferido (= De estar alí un médico, salvaríalle a vida ao ferido.


ATENCIÓN: Non confundir estas contraccións das preposicións CON, DE e EN co numeral
indefinido UN.

EXERCICIOS
1. Explica as diferenzas semánticas (de significado da frase) que se dan nestas frases segundo
leven ou non leven determinante:
1-Acusárono de (do) furto
2-Unha noite de (do) inverno
3-A rapaza ten (os) oito anos
4-Tiraron (as) pedras contra (as) ventás
5-Dicídelle a (ao) Antón que non fale tan alto
6-(as) Xoias, (as) teas, (as) pratas… nada deixaron alí.
7-Non teño (os) cartos para mercar (o) coche.
8-O avogado falounos de (dos) problemas laborais.
9-O autor retirou (os) cadros da exposición.
10-Por fin, a festa faise en (no) sábado.
11-Viñeron (os) catro delegados de persoal.

2. .- Encher os ocos co artigo correspondente, facendo as contraccións necesarias
O neno ficou sorprendido ao ver que ... leite saía a fío por ... ubre da vaca que estaba muxindo seu tío.
Ao chegarmos a aquela curva, tivemos que facer ... viraxe bruscamente para evitarmos ... choque contra ... camión.
Levantóuselle ... forte dor de cabeza ao saber que a súa filla quería casar e non tiña ... cartos para lle dar ... dote.
Mentres arrolaba ... berce de ... seu neto miraba con desacougo para ... lume que se achegaba ameazadoramente a ...
casa desde ... cume de ... monte.
... febre fora provocada por ... farinxite que pillara uns días antes cando agatuñara case espido a ... árbore que
estaba diante de ... súa casa.
... aguia é ... ave que percorre o ceo voando e ... anguía móvese sempre por ... auga.
Houbo que lle facer ... análise de sangue porque temiamos que tivese ... infección provocada por ... ferida que fora
consecuencia de ... couce daquel burro.
En ... ponte do Lérez Sara e Lucía Marsán pararon a mirar ... fume que viña de ... fábricas que se vían en ...
horizonte.
De onde se saca ... mel? Preguntas. Seica ... abellas producen mel e tamén en ... tendas venden mel de flores.

3. Explica as diferenzas de significado destas palabras atendendo ó xénero:
vieiro/vieira cancelo/cancela pozo/poza

cesto/cesta carballo/carballa leiro/leira

4. Corrixe todos os erros que atopes nestas oracións:
- Os cartaxineses recorreron moitos kilómetros co obxecto de combatir contrra os románs.
- Esta é unha cuestión a debatir no mes vindeiro, agora cumpre rebatir os argumentos nos que se basan para a
defensa da edificación dos amplios espacios urbáns.
- Convertiron os monasterios en hoteles de luxo, explotados polos propios monxes. Isto, sen duda, ha revertir no
interés económico da orden relixiosa.
- Non me dou adormentado polo moito que tuses de noite. ¡Se colleses a receta e foses polo xarope que te recetou
o doutor! ¡De seguires así, aínda te has de afogar!
- Quenes lle avisaron de que lle apodreceran as plantas, non lle dixeron tamén que a súa irmán se caera polas
escaleiras abaixo e se partira unha perna.
- Luce un sol espléndido e, mentres a vella sube a costiña traballosamente, ti durmes a perna suelta.


TEMA 6
DEMOSTRATIVOS

1. OS DEMOSTRATIVOS.

prox. núm. masc. fem. neutro
I sing. este esta isto
pl. estes estas ---
II sing. ese esa iso
pl. eses esas ---
III sing. aquel aquela aquilo
pl. aqueles aquelas ---

OLLO: En galego só existen as formas en “i” (isto, iso, aquilo) e non as formas en “e”
(esto, eso, aquelo).
Ademais, a forma neutra non ten plural. Polo tanto, non existen en galego: istos/estos;
isos/esos; aquilos/aquelos.

1.1. Contraccións dos demostrativos:
● Contraen coas preposicións DE e EN:
Demostrat.
Este,… Ese,… Aquel,…
Preposic.
Deste(s) Dese(s) Daquel(s)
DE Disto Diso Daquilo
Desta(s) Desa(s) Daquela(s)
Neste(s) Nese(s) Naquel(s)
EN Nisto Niso Naquilo
Nesta(s) Nesa(s) Naquela(s)

Estas contraccións non teñen lugar cando a preposición non rexe o substantivo modificado
polo demostrativo: de estas razóns seren admitidas.
● Contraen co indefinido OUTRO:
Persoa Número Masculino Feminino
1ª Singular Estoutro estoutra
1ª Plural Estoutros estoutras
2ª Singular Esoutro esoutra
2ª Plural Esoutros esoutras
3ª Singular Aqueloutro aqueloutra
3ª Plural Aqueloutros aqueloutras


OLLO: Aínda que estas son as formas habituais para o masculino e o feminino, existen
tamén as formas plenas, que son as únicas posibles para o neutro: estes outros, aquilo
outro.
Os demostrativos xa contraídos con OUTRO, poden tamén contraer de novo coas
preposicións DE e EN: EXS: Destoutro/a; desoutro/a; nesoutro/a; daqueloutro/a;
daqueloutras, naqueloutro; etc.

2. Rendemento estilístico dos demostrativos:
Os demostrativos sitúan (é dicir, fan referencia deíctica) no tempo e no espazo o
substantivo ao que acompañan ou se refiren. ESTE indica o campo do falante; ESE, o campo do
oínte; AQUEL, o situado no campo de EL/ELA ou o que está afastado dos dous interlocutores.
Pero os demostrativos poden desempeñar tamén unha función de referencia intratextual,
porque poden representar:
1- Un sintagma presente anteriormente no discurso e remitir a el (ANÁFORA)
EX: El vende verzas e grelos, estes un pouco máis caros que aquelas.
Verzas = aquelas Grelos = estes
2-Ou tamén pode anunciar un sintagma que vai aparecer máis adiante no discurso
(CATÁFORA): EX: Para gañar o partido esta será a nosa táctica: xogaremos polas bandas. (Esta =
xogaremos polas bandas)

3. Valores especiais dos demostrativos:
● Valor afectivo. EX: “¡Este Paco!
● Valor pexorativo. EX: E ti vas comer iso?; A iso lle chamas ti coche?
● Valor despectivo: EX: Ese non sabe o que é bo; Non sei nin como che escoito iso
● Valor de palabra clixé ou comodín (só é de uso vulgar), usando AQUEL e AQUELA como
substantivos de significado indeterminado. EXS: Co aquel dunha dor de moas, non veu traballar.
(Aquel = escusa); Ten un aquel para o baile que dá gusto velo.
● Tamén se constrúen formas verbais comodín (AQUELAR E AQUELOUTRAR) cun
significado indeterminado que depende do contexto (só de uso vulgar). EX: Cando lle mandas
facer algo aqueloútrase. Deixouno aquelado o accidente3.
● Valor adverbial temporal: NISO; NESTAS; CON ISTO (= nese intre; entón). EXS: Ían
descubrir o asasino e nisto (ou nestas)…estragouse o televisor; Entoaron o himno e con isto deuse por
rematado o acto.
● DAQUELA admite dous valores:
1-Adverbial temporal. EX: Daquela non había coches coma os de hoxe.
(Daquela = naquela época; naquel tempo)
2-Conxunción: (= en consecuencia; polo tanto; así que). EX: Non é socio do club, daquela non
poden deixalo entrar.
● En certas expresións ou frases feitas, o uso fixou unha forma indeterminada do
demostrativo que se aparta da súa función básica como demostrativo. EXS: Con esas; Iso si;
Iso xa; Isto é; Por esas; Por iso; etc.

3 Hai que evitar o uso na fala e na escrita destas palabras comodín pois só empobrecen a expresión.


Apuntes Gramatica

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (20)

Destaque

Destaque (6)

Semelhante a Apuntes Gramatica

Semelhante a Apuntes Gramatica (20)

Mais de xenevra

Mais de xenevra (20)

Apuntes Gramatica