1. De beschermers
van Jip en Janneke
Hun makers zijn al overleden, maar Jip en Janneke, Kikker en
Bommel zijn overal aanwezig. Drie beheerders van de creatieve
nalatenschappen van illustratoren over het in leven houden van
de karakters. ‘Fiep had de animatieserie over Pim en Pom leuk
gevonden.’ Tekst Vincent Andriessen, foto’s Marie Cécile Thijs
G
ioia Smid is de ‘vervanger van huijs (1923) en Marten Toonder (1912) al in 2005
Fiep Westendorp op aarde’, zo- overleden.Deboeken en merchandiseronddeze
als ze het zelf beeldend om- Nederlandse iconen vinden nog altijd gretig af-
schrijft. ‘Ik heb in de jaren voor trek. Voor het in leven houden van hun creatieve
t
haar overlijden veel met Fiep
i t erfgoed hebbendeillustratoren vaak stichtingen
gesproken over haar tekenin- en vennootschappen opgericht, soms beheerd
gen en daardoor een goed idee gekregen waar ze doorfamilie, soms door derden.
rf
wel en waar ze niet mee zou instemmen.’ Smid Fiep Westendorp heeft haar auteursrechten
moet standpunten innemen over ingewikkelde en haar zogeheten ‘morele’ rechten (de rechten
kwesties. Jip en Janneke in het roze afbeelden in die te maken hebben met de immateriële belan-
plaats van in het zwart? Dat mag niet. Slechts een gen zoals reputatie of integriteit) bij testament
deel van de afbeelding gebruiken? Niet toege- overgedragen aan de Fiep Westendorp Founda-
staan. Ook het driedimensionaal maken van de tion. Voor haar dood heeft ze Smid de verant-
r
tweedimensionale figuurtjes van Westendorp is
f woordelijkheid gegevenvoor het beheer van haar
i
uit den boze. oeuvre. Nu is Smid artistiek directeur van Fiep
Smid is beheerder van de creatieve nalaten- Amsterdam bv, de vennootschap die de exploita-
schap van Fiep Westendorp (1916-2004), geeste- tie van de afbeeldingen van Westendorp in han-
lijk moeder van onder anderen Jipen Janneke, en
ik den heeft.
f
Floddertje. Wanneer illustratoren komen te
t Petra Keuchenius zit in het bestuur van de
overlijden is hun kroost vaak nog springlevend.
i Stichting Max Velthuijs. Ze herkent de kwesties
Eén blik in de boekhandel en het is duidelijk dat
k waarmee Smid te maken heeft. ‘Recent zijn nieu-
ook Kikker en Olivier B. Bommel nog altijd popu- we boeken uitgekomen met gestileerde afbeel-
lair zijn. En dat terwijl hun tekenaars Max Velt-
r dingen vanKikker.Dan gaat het er om dat de juis-
pagina 14, 27-02-2010 © Het Financieele Dagblad Bijlage

2. Gioia Smid (54),
artistiek directeur van
Fiep Westendorp bv
‘Fiep Westendorp had geen kinderen. Het
is heel toevallig dat ik nu uiteindelijk haar
nalatenschap bewaak. Ik had een paar te-
keningen van haar geleend voor een ten-
toonstelling die ik organiseerde. Daarna
kwam ik haar steeds vaker tegen en uitein-
delijk kwam ik regelmatig bij haar over de
vloer. Op een gegeven moment was Fiep zo
slecht ter been dat ze alleen nog maar op de
benedenverdieping van haar huis woonde.
Toen kwam ik erachter dat ze al haar werk
onbeheerd en ongesorteerd door haar huis
had liggen. In mapjes, in kasten, zelfs in de
badkamer. Ik heb toen voorgesteld om sa-
men met haar de tekeningen te sorteren.
Uiteindelijk heeft ze zo’n 8000 illustraties
nagelaten. Ze werkte met Annie M.G.
Schmidt aan onder meer Jip en Janneke en
Pluk van De Petteflet maar illustreerde ook
voor Het Parool en het kinderblad Bobo.
Haar zaken waren niet goed geregeld. Er
was al wel eens een contract gesloten met
de Hema maar er werd nauwelijks op gelet
of de uitvoering daarvan wel op de juiste
manier plaats vond.’
‘Nu bepaal ik wat er wel en niet mag gebeu-
ren met de tekeningen. De animatieserie
waar we aan werken over Pim en Pom had
ze zeker leuk gevonden. Ze was aan het ein-
de van haar leven verbaasd over alle nieuwe
technieken die er waren ontstaan. Toen ze
me een keer met een computer bezig zag
en besefte hoe gemakkelijk het was om fi-
guurtjes te kopiëren, zei ze dat ze had ge-
wild dat ze dat vroeger ook allemaal tot
haar beschikking had gehad.’
‘Fiep had haar werk
door haar hele huis liggen,
zelfs in de badkamer’
pagina 15, 27-02-2010 © Het Financieele Dagblad Bijlage

3. ‘Regelmatig vergeten
illustratoren hun morele rechten
over te dragen, terwijl dit met
een simpel ondertekend codicil
kan worden geregeld’
te karakteristieken zichtbaar blijven. Kikker de Hema gelegen — moet niet worden onder-
heeft altijd twee bolle ogen en een speciale kron-
f i t schat dat het in stand houden van de rechten ook
t
kel in zijn mond.’ geldkost.
‘Voor een schrijver verdiende mijn opa best
i
Speciale vennootschap goed, maar als je een kantoor moet aanhouden
r
In tegenstelling tot het auteursrecht, gaat het en personeel moet betalen, is de situatie wel an-
morele recht niet automatisch van de illustrator ders’, zegt Milou Toonder, een kleindochter van
over op zijn erfgenamen. Daarvoor is een uit-
f Marten Toonder, die nu bestuurslid is van Stich-
drukkelijke wilsverklaring nodig. ‘Het gebeurt
i g tinghet Toonder Auteursrecht. ‘Bovendienbren-
g
regelmatigdat illustratoren vergetenhun morele
g gen veel dingen gewoon niets op. Wanneer ie-
rechten over te dragen’, vertelt Vincent van den
r mand met een leuk idee voor een vrijwilligersor-
Eijnde, directeur van Pictoright, een organisatie
i ganisatie komt, staan we dat vaak toe. Maar dan
die zich inzet voor de rechten van beeldend kun- kun je natuurlijk geen royalty’s vragen. Gelukkig
stenaars. ‘Terwijl dit al met een simpel onderte-
r is er geendruk vanuit de familie omeen commer-
kend codicil kanwordengeregeld.’ ciëlere weg in te slaan. Het is leuk als er iets over-
Wanneer wordt verwacht dat er na de dood
r t blijft maar het is veel belangrijker om de nalaten-
i t
van de illustrator nog veel vraag naar zijn of haar schap tebeschermen en in ere te houden.’
tekeningen zal blijven bestaan, is het handig om Ook bij Fiep Amsterdam bv is er de afgelopen
k
de bescherming ervan goed te regelen. Zo kun- jaren vooral veel geld uitgegeven. Directeur Hans
nen de auteursrechten bijvoorbeeld aan een van der Voort: ‘Na de dood van Fiep zijn we ge-
stichting wordenovergedragen en deexploitatie- start met het restaureren, archiveren en digitali-
rechten worden ondergebracht in een speciale seren van haar hele oeuvre. Dat heeft tot nu toe al
vennootschap. Op deze manier hebben Marten meer dan ¤ 800.000 gekost. Om het werk ook
r
Toonder enFiep Westendorp hun creatievenala-
r voor de nieuwe media geschikt te maken zijn we
tenschap geregeld. Bij Max Velthuijs zijn de ex- bezig met een animatieserie rondom de katten
t
ploitatierechtenovergedragenaan een stichting. Pim en Pom. Dat kost ook erg veel geld.’ De winst
Marten Toonder heeft daarnaast ook nog een van Fiep Amsterdam bv gaat in de vorm van divi-
aparte stichting die de fysieke collectie beheert: dend naar de Fiep Westendorp Foundation.
Stichting het Toonder Erfdeel. De originele wer- Deze Foundation verzorgt onder meer kinder-
ken van Max Velthuijs zijn naar het Letterkundig projecten, stimuleert jonge illustratoren en on-
museumgegaan. derhoudteenFiep Westendorp leerstoelIllustra-
t
tieaande UvA.
Hema Alle stichtingen steken veel energie in het in
Hoewel de exploitatie van de rechten tot lucratie- leven houden van de nalatenschap van de illu-
ve deals kan leiden — zowel Bommel als Jip en stratoren.Zowordt de klassieker Kikker isverliefd
r
Janneke hebben al veelvuldig in de schappen van van Max Velthuijs elk jaar gepromoot rond Va-
r
pagina 16, 27-02-2010 © Het Financieele Dagblad Bijlage

4. Petra Keuchenius (44),
bestuur Stichting
Max Velthuijs
‘De hele organisatie rondom de creatieve
erfenis van Max Velthuijs is tijdig voor zijn
dood rondgekomen.’
‘Ik ben directeur P&O en juridische zaken
bij WPG Uitgevers, maar werkte vroeger als
jurist bij WPG. Uitgeverij Leopold, de Ne-
derlandse uitgever van de boeken van Max,
maakt deel uit van WPG Uitgevers. Op enig
moment kwam ik met Max in gesprek over
de exploitatie van zijn auteursrechten na
zijn overlijden en toen heb ik hem geadvi-
seerd een stichting op te richten en ervoor
te zorgen dat zijn morele rechten niet zou-
den verdwijnen na zijn overlijden.’
‘Max heeft zijn morele rechten overgedra-
gen aan twee medebestuurders binnen de
stichting. Zij bewaken daarmee op welke
manier de werken van Max worden geëx-
ploiteerd. Ze letten er bijvoorbeeld op dat
het oorspronkelijke karakter van zijn perso-
nages niet wordt aangetast. De exploitatie-
rechten die zijn overgedragen aan de stich-
ting waren door Max allemaal al in licentie
gegeven. In Nederland exploiteert Uitgeve-
rij Leopold de rechten op zijn boeken en
voor de merchandise is er een contract met
Kids at Work. Zij dragen zorg voor alle pro-
ducten die op de markt komen en dat het
werk van Max levend wordt gehouden. De
filmrechten worden uitgeoefend door Tele-
screen.’
‘Max had twee kinderen, van wie er nog één
in leven is. Hij ontvangt als erfgenaam uit-
eindelijk de winst die er gemaakt wordt met
de exploitatie van de rechten van zijn vader.
Verder heeft hij niets met stichting te ma-
ken. Max wilde die zaken gescheiden hou-
den.’
‘De exploitatierechten
had Max allemaal al in
licentie gegeven’
pagina 17, 27-02-2010 © Het Financieele Dagblad Bijlage

5. lentijnsdag. ‘Er worden steeds weer nieuwe for-
maten van de boeken uitgegeven die aansluiten
bij de wensen van kinderen en hun ouders’, zegt
i
Keuchenius. Ook wordt er gewerkt aan een Kik-
ker-boekje dat aan een buggy bevestigd kan wor-
k g
den en verschijnt Kikker in musicals en anima-
t
tiefilmpjes.
Ongeoorloofd gebruik
Illustratoren kunnen ook een beroep doen op
een gespecialiseerde organisatie als Pictoright.
Die beheert voor verschillende erfgenamen de
auteursrechten en treedt op bij ongeoorloofd ge-
bruik. Ook kan Pictoright bemiddelen bij de tot-
standkoming van exploitatieovereenkomsten.
‘Tot nu toe doen we dat vooral wanneer een partij
zich tot ons wendt met een idee voor het gebruik
van bepaalde afbeeldingen. We willen in de toe-
komst echter ook zelf actiever op zoek naar ex-
f
ploitatiemogelijkheden’, zegt Sander van de
Wiel, verantwoordelijk voor het beheer van de
t ik
rechtenbij Pictoright.
i
Het internet heeft ertoe geleid dat er steeds
t
meer misbruik wordt gemaakt van bekende ka-
t dat bedrijf ben ik directeur en dat is bijna
rakters. Meestal ontvangen de inbreukmakers
Milou Toonder (39), een dagtaak voor mij. Daarnaast heb ik
een brief waarin wordt uitgelegd dat er voor het bestuurslid stichting ook nog mijn eigen baan. De stichting ligt
gebruik van de afbeeldingen moet worden be-
taald. In de meeste gevallen is daarmee de kous
Toonder Auteursrecht wat meer op de achtergrond. Bij de Toon-
der Company werken daarnaast nog drie
af. Maar het gaat ook wel eens mis. ‘We hebben ‘Ik ben een kleindochter van Marten. In mensen.’
hele discussies gehad met cafés die een afbeel- 2001 werd ik door mijn opa gevraagd of ik ‘De boeken van mijn opa worden nog
ding van Bommel gebruikten inhun logo’, vertelt hem kon helpen bij de stichting omdat hij steeds uitgegeven en ook de speelfilm
Milou Toonder. ‘Zij vonden dat ze ons een dienst er graag een familielid bij wilde hebben. Als je begrijpt wat ik bedoel komt nog regel-
bewezen door een afbeelding van Bommel te ge- Mijn opa was toen voorzitter en ik werd matig op televisie. We zouden heel graag
bruiken. Maar dat is natuurlijk de omgekeerde penningmeester. Na het overlijden heb ik opnieuw een animatiefilm willen maken
wereld. Zij maken juist gebruik van de bekend- ook mijn neef gevraagd om mee te hel- maar dat gaat voor dit moment nog te veel
heid van het personage om hun eigen onderne- pen.’ geld kosten. Voorlopig richten we ons op
ming te promoten. Sommige uitbaters lijken dat ‘Mijn opa wilde in eerste instantie dat de de kleinere projecten. Zo zijn we bezig om
echterniet tebegrijpen.’
r stichting door buitenstaanders geleid zou het volledige werk van Olivier B. Bommel
De afbeeldingen van Jip en Janneke en Kikker gaan worden. Ik denk dat hij zich afvroeg en Tom Poes opnieuw uit te geven. Voor
worden veelvuldig gebruikt door kleuterscholen of wij als kleinkinderen nog wel een band dit project zijn alle tekeningen gedigita-
en kinderdagverblijven. ‘Meestal wijzen we hen met zijn teksten en tekeningen hadden. liseerd.’
op het feit dat er sprake is van een auteursrecht’, Maar toen hij uiteindelijk zag dat de fami-
legt Van der Voort uit. ‘Als het duidelijk is dat er
t lie zich wel bekommerde om zijn werk, be-
geen commercieel gebruik van de afbeeldingen sloot hij dat het goed zou zijn als de meer-
wordt gemaakt, helpen wij de organisaties vaak
t derheid in het bestuur van de stichting uit ‘We zouden heel
zelfs een handje. We sturen hun dan digitale af- familieleden zou bestaan.’
beeldingen op zodat ze die kunnen gebruiken. ‘Begin 2008 is de Toonder Compagnie op-
graag opnieuw een
Voor ons is het het belangrijkste dat er geen af-
r gericht om de rechten te exploiteren, in animatiefilm maken’
breuk wordt gedaan aan het werk van Fiep, en zo
veelmogelijk kinderen ervangenieten.’
pagina 18, 27-02-2010 © Het Financieele Dagblad Bijlage