Informatika Biznesore Resurse interneti biznesi_elektronik -dispensa-fshab
1. UNIVERSITETI I PRISHTINËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TË APLIKUARA TË BIZNESIT
PEJË
Dr. Edmond Beqiri
RESURSET E INTERNETIT
ME BIZNES ELEKTRONIK
PRISHTINË
3. Përmbajtja:
Hyrje......................................................................................................................... 8
KREU I..................................................................................................................... 9
RRJETAT KOMPJUTERIKE ................................................................................... 9
Rrjeti kompjuterik ................................................................................................. 9
Puna në rrjet kompjuterik .................................................................................... 10
LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve ...................................................................... 10
Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve ......................................................... 11
Protokolet............................................................................................................ 12
Protokolet e internetit ...................................................................................... 12
Klasat e rrjetit...................................................................................................... 14
Numrat e Rrjetit të klasës A............................................................................. 14
Numrat e Rrjetit të klasës B ............................................................................. 14
Numrat e Rrjetit të klasës C ............................................................................. 15
Standardet në komunikimin e kompjuterëve .................................................... 15
Kabllot për ndërlidhje në rrjet .......................................................................... 16
Rrjetat e larguara njëra nga tjetra ..................................................................... 17
Sistemi operativ i rrjetit ....................................................................................... 17
Stacionet punuese janë kompjuterë që në të shumtën e rasteve përdorin sistem
operativ Windows, DOS, OS/2 etj. Stacionet punuese startohen nën kontrollin e
sistemit operativ të instaluar në to, e pastaj me procedurë të automatizuar ose manuale
ndërlidhen në server. Stacionet punuese në rrjet mund të lidhen e nëpërmes lidhjeve
telefonike me anë të modemit.................................................................................. 18
KOMUNIKIMET E AVANSUARA ....................................................................... 18
Rrjeti publik kompjuterik .................................................................................... 18
BBS (Bulletin Board System) .......................................................................... 18
Rrjeti global kompjuterik................................................................................. 18
Serviset online..................................................................................................... 19
Multimedia.......................................................................................................... 20
Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit ................................................................ 20
Hiperteksti........................................................................................................... 21
World Wide Web-i .............................................................................................. 22
Programet për lexim të vebit - browserët ......................................................... 22
Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet .................................................................... 23
Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page....................................................... 23
HTML............................................................................................................. 24
URL - Lokatori univerzal i burimit ...................................................................... 25
Interneti-Infrastruktura teknike e biznesit elektronik................................................ 26
Koncepti dhe definimi i biznesit elektronik.......................................................... 26
Sektorët e biznesit në internet .............................................................................. 26
Rrethina juridike e biznesit elektronik ................................................................. 28
Rregullativa juridike ndërkombëtare në fushën e biznesit elektronik ................ 28
Mundësitë e reja të ndërmarrësit të vogël............................................................. 29
KYÇJA NË INTERNET ......................................................................................... 30
Historiku i shkurtër i Internetit ............................................................................ 30
Mundësitë e lidhjes në Internet ............................................................................ 31
Lidhja në Internet nëpërmes Ruterit dhe Gateway kompjuterit ......................... 31
Mundësia e qasjes me modem nga distanca ..................................................... 32
Mundësia e qasjes së drejtpërdrejtë në Internet ................................................ 32
3
4. Internet-provajderët (ISP).................................................................................... 33
Çmimet e shërbimeve të ISP-së ....................................................................... 33
Adresimi në Internet............................................................................................ 34
Formati numerik i adresimit............................................................................. 34
Formati simbolik i adresimit ............................................................................ 35
Domenet në Internet-adresë................................................................................. 35
Pajisjet e nevojshme për kyçje në Internet ........................................................... 36
Modemi analog................................................................................................ 37
ISDN-ja........................................................................................................... 37
Serviset e internetit.................................................................................................. 38
Përgatitja për kalim në biznesin elektronik .............................................................. 42
Orientimi në hapësirën e internetit ....................................................................... 42
Karakteristikat e ndërmarrësit të tipit të ri............................................................ 42
Hapësira dhe koha në internet.............................................................................. 43
Analiza e gjendjes së përgjithëshme dhe ngjarjeve në internet ............................. 44
Burimet e informatave për gjendjen dhe ngjarjet në internet ............................ 44
Vlerësimi objektiv i gjendjes në internet.............................................................. 46
Planifikimi, formësimi dhe nisja e biznesit elektronik.......................................... 47
Çka duhet bërë që t’i iket mossuksesit?............................................................ 47
Definimi i strategjisë për pranimin e biznesit elektronik ...................................... 48
Pajisja me teknologjinë e duhur për të zhvilluar biznesin elektronik .................... 49
Pajisjet teknike ................................................................................................ 49
Përgatitja programore ...................................................................................... 49
Vendosja e web faqes .......................................................................................... 50
Vendosja e web faqes në regji vetanake ........................................................... 50
Marrja në shfrytëzim (Outsourcing) i Web vendit ................................................ 52
Aktivitet e ndërmarrësit të vogël në botën e biznesit elektronik ........................... 53
Marketingu elektronik ......................................................................................... 54
Interneti në funksion të informimit për tregun...................................................... 54
Hulumtimi i tregut përmes internetit .................................................................... 55
Depërtimi dhe paraqitja publike në internet ........................................................ 56
Tregtia elektronike – shitja e të ashtuqujturave të mira të forta ............................ 58
Modelet e vendeve të vogla të shitjes në tregtinë e të mirave të forta ............... 58
Modeli shitoreve tradicionale on-line .................................................................. 58
Modeli i shitoreve virtuale................................................................................... 59
Model i shitoreve të përziera reale/virtuale .......................................................... 59
Modeli i shitoreve me sende atraktive.................................................................. 59
Modeli i shitoreve diskonte ................................................................................. 60
Modeli tregtisë me banka .................................................................................... 60
Modeli i shitoreve “në bazë të kritereve“ ............................................................. 60
Biznes dokumentet në tregtinë elektronike të të mirave të forta ........................... 61
Ndërlidhja e biznesit blerje - shitje .................................................................. 62
Statistika dhe analiza e aktiviteteve të shitjes....................................................... 62
Tregtia elektronike – shitja e të ashtuquajturave të mira të buta ........................... 63
Interesi nga distribuimi elektronik i softverit.................................................... 63
Programet e përkohshme dhe të vazhdueshme pa pagesë ................................. 64
Të lëvizurit e tregtisë së të mirave të buta ........................................................ 65
Porositja dhe furnizimi përmes Internetit ......................................................... 66
Hulumtimi i pavarur i Web faqeve................................................................... 67
Shtëpitë më të njohura të auksionit të internetit.................................................... 68
4
5. eBay................................................................................................................ 68
Consumer exchange Network .......................................................................... 68
First Auction ................................................................................................... 68
OnSale ............................................................................................................ 69
QXL................................................................................................................ 69
Ricardo............................................................................................................ 69
Kërkimi i informacionit në Internet ......................................................................... 70
Zhvillimi i makinave kërkuese............................................................................. 70
Arkitektura e makinës kërkuese........................................................................... 71
Organizimi i të dhënave në makinat k`rkuese ...................................................... 79
Rezultatet e kërkimit ........................................................................................... 86
E ardhmja e makinave kërkuese........................................................................... 92
Pagesa elektronike............................................................................................... 94
Pagesa përmes kartelës kreditore ..................................................................... 94
Vetëshërbimi – në largësi dhe banka shtëpiake ................................................ 95
Veprimtaria bankare e internetit .......................................................................... 96
Tregtia elektronike në shërbimet turistike dhe transportuese................................ 97
Sistemet e rezervimit kompjuterik ....................................................................... 97
Shitja e shërbimeve të transportit të udhëtarëve në internet .............................. 98
Shpalljet elektronike.......................................................................................... 100
Llojet e shpalljeve elektronike ....................................................................... 101
Rreziqet në biznesin elektronik ...................................................................... 102
Hapat e sigurimit ............................................................................................... 103
Instrumentet e Pagesës Elektronike ....................................................................... 104
Historiku i karteleve kreditore............................................................................... 104
Fig. 1 Kartela Diners Club International ................................................................ 104
Fig. 2 Kartela American Express ........................................................................... 104
Instrumentet e Pagesës Elektronike ....................................................................... 105
Kartelet Debitore.................................................................................................. 106
Fig. 3 shenjat e maestros dhe Visa......................................................................... 106
Lëshimi i Karteleve të Debitit................................................................................ 107
Përdorimi i karteleve të Debitit.......................................................................... 107
Kufizimi apo bllokimi i Kartelës Debitore ......................................................... 107
Kushtet e pagesës për Kartelat e Debitit............................................................. 107
Ankesat për transaksionet e blerjes me Kartelat e Debitit................................... 108
Kartelat e Debitit të humbura apo të vjedhura.................................................... 108
Skadimi i Kartelës së Debitit ............................................................................. 108
Anulimi i Kartelave të Debitit ........................................................................... 108
Tarifat për Kartelat e Debitit.............................................................................. 109
Kartelet Kreditore ................................................................................................ 110
Lëshimi i Kartelave të Kreditit .......................................................................... 111
Përdorimi i Kartelave të Kreditit........................................................................ 111
Kufizimi apo bllokimi i Kartelës Kreditore........................................................ 112
Kushtet e pagesës për Kartelat e Kreditit ........................................................... 113
Ankesat për transaksionet e blerjes me Kartelat e Kreditit ................................. 113
Rigjenerimi i Kredit Kartelave........................................................................... 114
Rëndësia e sigurimit të transaksioneve .............................................................. 114
Përfitimet dhe humbjet ...................................................................................... 116
Bankomatet (ATM)............................................................................................... 117
Pamja e bankomatit ........................................................................................... 117
5
6. Fig. 5 BankomatI (ATM) ...................................................................................... 118
Point of Sale - POS ............................................................................................... 121
CASH- i................................................................................................................ 122
Paraja sot .............................................................................................................. 122
Pjesëmarrësit......................................................................................................... 122
Lëshuesit e kartelave ............................................................................................. 122
Tregtarët në kushtet e biznesit elektronik............................................................... 123
Tarifat shkëmbyese ............................................................................................... 123
Bartësit e karteleve - Acquirers ............................................................................. 124
Tregtia elektronike ................................................................................................ 125
Pagesa me kartele për mallra dhe shërbime.......................................................... 126
Kartelat e mençura (Smart Card) ........................................................................... 127
Historiku i smart kartelave .................................................................................... 128
Llojet e smart kartelave ......................................................................................... 129
Përmbajtja e smart kartelave.................................................................................. 130
Komunikimi me smart kartela ............................................................................... 133
Aplikimi i smart kartelave ..................................................................................... 136
Aplikime të tjera të smart kartelave ....................................................................... 136
Teknologjia RFID ................................................................................................. 137
Aplikimi tek pasaportat elektronike ....................................................................... 141
Smart kartelat për shëndetësi ................................................................................. 142
Smart kartelat për pagesa bankare ......................................................................... 143
Kartela për pagesa elektronike MasterCard........................................................ 144
Visa Credit Card................................................................................................ 145
Siguria e kartelave smart ....................................................................................... 146
Përparësitë kryesore të kartelave smart .............................................................. 148
Keqpërdorimi i kartelave smart ......................................................................... 149
1. Skiming ..................................................................................................... 149
2. Phishingu................................................................................................... 149
3. Pharming metoda....................................................................................... 150
Biznesi Elektonik dhe Sistemin Bankar ................................................................. 152
Definimi i biznesit elektronik ............................................................................ 152
Modelet e biznesit elektronik............................................................................. 153
Afarizmi bankar elektronik................................................................................ 154
Siguria te E-banking.......................................................................................... 155
BARKODIMI ....................................................................................................... 156
Historia e zhvillimit të barkodit ............................................................................. 157
3. Funksionimi i barkodimit .................................................................................. 158
Barkodimi në sistemin UPC .................................................................................. 159
5. Barkodimi në sistemin EAN .............................................................................. 160
5.1. Ndërtimi i kodimit EAN ............................................................................. 160
5.2. Sekreti i kodimit me shtylla ........................................................................ 161
5.3. Shifra kontrolluese...................................................................................... 162
5.4. Mjetet për lexim ......................................................................................... 163
Përfitimet nga barkodimi....................................................................................... 164
Simbologjia........................................................................................................... 166
Skanerët (lexuesit e barkodeve) ............................................................................. 167
Aplikimet e lexuesve të barkodeve .................................................................... 169
Programimi i barkodeve ........................................................................................ 170
10 Hapat e marrjes se barkodit nga ndërmarrjes..................................................... 171
6
7. Standardet teknike................................................................................................. 178
Koncepte mbi Kontratën elektronike ..................................................................... 179
Kuptimi i kontratës................................................................................................ 179
Lidhja e kontrates.................................................................................................. 179
Format e lidhjes së kontratës ................................................................................. 181
Teknikat e lidhjes së kontratave............................................................................. 183
Lidhja e kontratës përmes personit të autorizuar ................................................ 183
Momenti i lidhjes së kontratës............................................................................... 183
Pavlefshmëria e kontratës...................................................................................... 185
KONTRATAT ELEKTRONIKE .......................................................................... 187
Lidhja e kontratave elektronike ............................................................................ 187
Ofertat dhe pranimet online................................................................................... 188
Vlefshmëria e kontratave elektronike .................................................................... 190
Nënshkrimi i kontratave elektronike...................................................................... 191
Dështimi i kontratës së “nënkuptuar”................................................................. 192
Analiza e dështimit te kontratës ....................................................................... 192
Nënshkrimet digjitale ............................................................................................ 195
Kuptimi dhe definimi i kriminalitetit kompjuterik ................................................. 197
LITERATURA ..................................................................................................... 218
7
8. Hyrje
Interneti çdo ditë po bëhet pjesë e jetës së përditshme të të gjithë njerëzve.
Në kohët e fundit ka filluar që të zhvillohet Biznesi elektronik si një disiplinë
shumë e rëndësishme e Internetit dhe e biznesit.
Në fillim të tekstit bëhet shtjellimi i shkurtër i rrjetave kompjuterike dhe
komunikimeve kompjuterike, mënyrat se si janë ato të organizuara, çka janë rrjetat
LAN dhe WAN, çka janë protokolet, cilin sistem operativ duhet shfrytëzuar për
rrjeta kompjuterike, çka është rrjeti publik kompjuterik, cilat janë serviset online
(në linjë) etj.
Kreu i ardhshëm përmban konceptet themelore për multimedia dhe për
Internet. Në këtë pjesë shpjegohet World Wide Web-i, si punon dhe si
shfrytëzohet.
Në kreun tjetër janë përfshirë temat me përgjigjet se çka është posta
elektronike (e-mail-i), si hapet e-mail adresa, si dërgohen dhe pranohen mesazhet,
si barten ato deri te adresa korrekte, si bëhet bartja e mesazhit në më shumë adresa,
si ndërtohet libri i adresave etj.
Pastaj ofrohen edhe disa fjalë për Internetin, mundësinë e kyçjes në
Internet, lidhja në Internet nëpërmes kompjuterëve ruterë dhe Gateway,
provajderët e Internetit, adresimi në Internet, disa fjalë për pajisjet e nevojshme për
kyçje në Internet dhe si bëhet qasja në Internet.
Kreu i ardhshëm prezanton kalimin e punës në biznesin elektronik,
hapësirën e Internetit, planifikimin, formësimin dhe zhvillimin e biznesit
elektronik. Në këtë kapitull janë shpjeguar shumë koncepte të biznesit elektronik
dhe është krijuar përshtypja se si funksionon biznesi elektronik.
Një pjesë e këtij kapitulli shpjegon hulumtimet akademike dhe
profesionale.
Shumë njerëz të shteteve të perëndimit blejnë dhe shesin mallra nëpërmes
Internetit. Për këtë arsye janë shqyrtuar disa kategori të shopingut (shitblerjes)
nëpërmes Internetit të cilat janë mjaftë të dobishme dhe bukur të disenjuara.
8
9. KREU I
RRJETAT KOMPJUTERIKE
Rrjeti kompjuterik
Me ndërlidhje të dy ose më shumë kompjuterëve në mes veti realizohet rrjeti
kompjuterik. Struktura e rrjetit kompjuterik mundet me qenë e thjeshtë, por
ndonjëherë është mjaftë e ndërlikuar.
Fig. 1. Komponentet kryesore të rrjetit kompjuterik
Secili institucion apo lokacion që posedon më shumë se një kompjuter, vlen
që ata kompjuterë t'i ndërlidhë në mes veti në rrjet kompjuterik. Në këtë mënyrë
realizohet shfrytëzimi më racional i hapësirës në disk të kompjuterit, lehtësohet qasja
në resurset e përbashkëta kompjuterike siç janë: shtypësi (printeri), faks-modemi,
shpejtohet dhe thjeshtohet këmbimi i fajllave, hapen mundësitë e këmbimit elek-
tronik të porosive përbrenda dhe jashtë institucionit etj.
Për nga lokaliteti apo regjioni i ndërlidhjes së kompjuterëve në rrjet, mund të
dallojmë tre lloje të rrjetave kompjuterike:
1. LAN – rrjeti lokal kompjuterik (ang. Local Area Network)
2. MAN – rrjeti kompjuterik i qytetit (ang. Metropolitan Area Network)
3. WAN – rrjeti i gjerë kompjuterik (Wide Area Network).
Rrjeti kompjuterik paraqet kuptim shumë të gjerë dhe ky kuptim përdoret në
mënyrë mjaft elastike. Rrjet kompjuterik formojnë vetëm dy kompjuterë të ndërlidhur
në mes veti, por poashtu rrjet kompjuterik formojnë dy ose më shumë rrjeta
kompjuterike të ndërlidhura. Sot ekziston rrjeti ndërkombëtar kompjuterik i cili bën
ndërlidhjen e të gjitha rrjetave kompjuterike në botë i quajtur INTERNET (shkurtesë
nga anglishtja, INTERnational NETwork). Interneti mundësoi që nëpërmes tij të
ndërlidhen mbi 50 milionë shfrytëzuesë të kompjuterëve.
9
10. Puna në rrjet kompjuterik
Puna në rrjet kompjuterik mund të bëhet në dy mënyra (regjime) të punës:
mënyra e punës online dhe mënyra e punës off-line.
Mënyra e punës gjatë kohës kur shfrytëzuesi i kompjuterit është i lidhur
aktivisht në rrjet kompjuterik për të komunikuar me ndonjë shfrytëzues tjetër ose me
ndonjë servis (shërbim) të rrjetit quhet regjim i punës online. Në këtë mënyrë të punës
shfrytëzuesi është aktualisht duke e shfrytëzuar rrjetin kompjuterik.
Leximi i porosive nëpër programe të ndryshme të serviseve të rrjetit gjerësa
shfrytëzuesi është në lidhje, nuk preferohet për shkak të jokonforitetit dhe të
harxhimeve të mëdha telefonike. Për këtë arsye ekziston edhe regjimi i punës off-line,
i cili bën të mundur leximin e porosive pasi që të ndërprehet lidhja me rrjetik
kompjuterik. Kjo realizohet ashtu që gjatë mënyrës së punës online, shfrytëzuesi të
dhënat e dëshiruara i ruan së pari në kompjuterin e vet dhe pastaj, në regjimin e punës
off-line, ato i lexon dhe i analizon në kompjuterin e tij pa qenë fare aktivisht i lidhur
në rrjet.
Faqet e Internetit kur jemi të shkyçur nga Interneti mund të shihen nga
programi përkatës (browseri) me anë të kësaj procedure:
1. Para se të bëhet shkyçja nga Interneti shtypet menyja Tools dhe zgjedhet
opcioni Synchronize.
2. Shtypet klik në menynë File dhe zgjedhet opcioni Work offline.
3. Nga regjistri i ofruar, zgjedhet faqja që dëshirohet që të shihet.
LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve
Kompjuterët personalë dhe ata Macintosh mund të lidhen në rrjeta të
karaktereve dhe të madhësive të ndryshme. Kur rrjeti është i realizuar në kuadër të një
lokaliteti, ose të disa lokaliteteve të afërta, atëherë ky rrjet quhet rrjet lokal apo LAN
(nga gjuha angleze Local Area Network).
Projektimi i rrjetit është më kompleks se projektimi i sstemit të veçantë
kompjuterik. Realizimi dhe zhvillimi i suksesshëm i rrjetit kompjuterik parashikon
planifikimin e kujdesshëm, projektimin si dhe mjaftë përvojë në këtë lëmë.
Ndërlidhja e disa kompjuterëve në rrjet lokal mund të realizohet me anë të
adapterëve përkatës të rrjetit (karteleve elektronike të cilat mundësojnë ndërlidhjen
sipas ndonjë standardi të caktuar) e pastaj në mënyrë korrekte ndërlidhen me anë të
kabllove.
Rrjetin kompjuterik e përbëjnë: kompjuterët, pajisjet lidhëse dhe lidhjet në
mes tyre.
Kompjuterët në përbërje të rrjetit kompjuterik mund të jenë:
me përparësi të njëjtë ose
server me klientë apo me stacione punuese.
Rrjetat kompjuterike me kompjuterë të përparësisë së njëjtë zakonisht quhen
rrjetat Peer to Peer.
10
11. Fig. 2. Rrjeti kompjuterik peer to peer
Te rrjeti kompjuterik me kompjuterë server-klientë, njëri ose disa kompjuterë
kryejnë disa funksione të përbashkëta për tërë rrjetin dhe quhen serverë, kurse
kompjuterët e tjerë në rrjet quhen stacione punuese ose klientë (client). Në server
ndodhet shumica e të dhënave të rëndësishme për rrjetin.
Fig. 3. Rrjeti kompjuterik me server dhe klientë
Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve
Kompjuterët në rrjet mund të lidhen në topologji të ndryshme. Topologjitë më
të përhapura janë lidhjet në yll, në unazë dhe në magjistralë. Ekzistojnë edhe
topologji dhe kombinime të tjera të lidhjes së kompjuterëve në rrjet, por ato përdoren
më rrallë.
Fig. 4. Lidhja në yll e kompjuterëve
11
12. Fig. 5. Lidhja e kompjuterëve në unazë
Protokolet
Rregullat të cilat përcaktojnë mënyrën e komunikimit në rrjet të kompjuterëve
në mes veti quhen protokole. Ekzistojnë protokole të ndryshme që u janë përshtatur
kompjuterëve, rrjetave dhe topologjive të ndryshme.
Protokoli në të vërtetë paraqet gjuhën e cila u mundëson kompjuterëve që të
komunikojnë njëri me tjetrin.
Protokolet e internetit
Siç konstatuam më lartë, përshkrimi preciz i rregullave dhe mënyra në të cilën
kompjuterët e ndryshëm mund të komunikojnë në rrjet quhet protokol. Me anë të
protokoleve arrihet lidhja në mes të kompjuterëve personalë dhe qendrës së madhe
kompjuterike. Softveri i cili mundëson funksionimin normal të Internetit përbëhet nga
dy komponente të protokoleve të cilat sipas standaradeve ndërkombëtare quhen:
TCP (Transmission Control Protocol ) dhe
IP ( Internet Protocol).
ose shkurtimisht TCP/IP.
Këto standarde janë përcaktuar nga organizata e ashtuquajtur Shoqata e
Internetit (Internet Society).
TCP ka për detyrë organizmin dhe shpërndarjen e të dhënave në pakete të cilat
duhet që të dërgohen, kurse IP ka për detyrë bartjen e tyre nëpër rrjet, që në
terminologjinë kompjuterike quhet rutim (routing).
Secili rrjet kompjuterik dhe secili kompjuter i ndërlidhur në rrjet – i
ashtuquajtur host i internetit, merr një adresë të veçantë të protokolit të Internetit (IP),
p.sh. 129.144.50.56.
Fig. 6. Pjesët e IP adresës
12
13. Hostet e inernetit janë të organizuar poashtu edhe me emra të domeneve: p.sh.
“microsoft.com” është domen i firmës Microsoft Corporation, kurse prapashtesa
“com” tregon se ka të bëjë me organizatë komerciale. Kështu p.sh. “ftp.
microsoft.com” është një host i internetit përbrenda atij domeni.
Fig. 7 Udhëtimi i paketës së informacionit në protokolin TCP/IP
Interneti është një ndërlidhje e shumë kompjuterëve individualë dhe të shumë
rrjetave globale kompjuterike (NSFnet, EARN, etj. ), në një rrjet logjik të veçantë, në
të cilin të gjithë e ndajnë skemën e njëjtë të adresimit, duke përdorur protokolet
TCP/IP.
Fig. 8. Hostet në shembullin e një rrjeti
13
14. Interneti është i konstruktuar duke e shfrytëzuar virtualisht çfarëdo lloji të
mjedisit transmetues, si p.sh. linjat telefonike, radio dhe kanalet mikrovalore. Në
Internet mund të ndërlidhet pothuajse çfarëdo lloji i kompjuterit apo sistemit operativ.
Klasat e rrjetit
Ekzistojnë tri klasa të rrjetave TCP/IP. Secila klasë shfrytëzon adresë IP 32
bitëshe në mënyrë të ndryshme, duke shfrytëzuar më shumë ose më pak bita për
pjesën e rrjetit (network part) të adresës. Klasat janë të emërtuara me shkronjat e para
të alfabetit anglez: klasa A, klasa B dhe klasa C.
Numrat e Rrjetit të klasës A
Rrjeti i klasës A shfrytëzon 8 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme.
Fig. 9 Shpërndarja në klasën A
24 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e
mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës A shtrihen në mes
vlerave 0 dhe 127. P.sh. adresa 75.4.10.4. Vlera 75 në bajtin e parë indikon se hosti
është i klasës A. Bajtet tjera me rend 4.10.4. tregojnë adresën e hostit. Vetëm 127
rrjeta të klasës A mund të ekzistojnë. Secili nga këta numra mund të përfshijë deri në
16,777,214 hoste.
Numrat e Rrjetit të klasës B
Rrjeti i klasës B shfrytëzon 16 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme
dhe 16 bitet tjera për numrat e hosteve.
Fig. 10 Shpërndarja në klasën B
16 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e
mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës B shtrihen në mes
14
15. vlerave 128 dhe 191. P.sh. adresa 129.144.50.56. Vlera 129 në dy bajtet e para
indikon se hosti është i klasës B. Bajtet tjera me rend 144.50.56. tregojnë adresën e
hostit.
Numrat e Rrjetit të klasës C
Rrjeti i klasës C shfrytëzon 24 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme
dhe 8 bitet tjera për numrat e hosteve.
Fig. 11 Shpërndarja në klasën C
8 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e
mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës C shtrihen në mes
vlerave maksimalisht deri në vlerën 192-254. P.sh. adresa 229.144.50.56. Vlera 129
në tre bajtet e para indikon se hosti është i klasës C. Bajtet tjera me rend. tregojnë
adresën e hostit.
Fig. 12 Shpërndarja e khapësirave të adresave IP.
Standardet në komunikimin e kompjuterëve
Standardet që më së shumti janë zhvilluar në komunikimin e kompjuterëve të
ndërlidhur në rrjet lokal janë:
Ethernet – që përdoret për ndërlidhje të kompjuterëve në magjistrale,
ARCnet – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në yll
Token-Ring – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në unazë.
Dallimi në mes këtyre standardeve është në qasjen e bartjes së të dhënave
nëpër rrjet. Te standardi Ethernet paketa me të dhëna emetohet përnjëherë në të gjithë
kompjuterët në rrjet, të cilët pranojnë vetëm ato paketa të të dhënave të cilat u takojnë
15
16. atyre. Te standardi Token-Ring paketa me të dhëna udhëton në formë të
“kompozicionit” prej një stacioni të rrjetit në tjetrin derisa të formohet një rreth i
plotë, gjegjësisht një unazë (ang. Ring).
Aftësia momentale lëshuese e standardit Ethernet është rreth 10 Megabitë në
sekondë (Mb/s), kurse e standardit Token-Ring është rreth 16 Mb/s. Në kohë të fundit
për shkak të kërkesave të shtuara janë paraqitur rrjetat me aftësi shumë të madhe
(rreth 100 Mb/s).
Fig. 13. Shembulli i rrjetit EtherNet
Te ne më i përhapur është standardi Ethernet, për shkak të çmimit shumë më
të ulët. Ky rrjet mundëson që stacionet të lidhen në mënyrë sekuenciale njëri me
tjetrin, kështu që shfrytëzimi i kabllit është minimal. Kjo gjë shpesh shkakton edhe
probleme, sepse ndërprerja e kabllit në çfarëdo vendi shkakton edhe ndërprerjen e
komunikimit në rrjet.
Stanardi i rrjetit ARCnet nënkupton gjithsesi ndërlidhjen topologjike në yll, te
e cila secila nyje (stacion) ndërlidhet drejtpërdrejtë në një pikë qendrore që shpesh
quhet edhe Host. Në këtë mënyrë, në qoftë se paraqitet çfarëdo problemi (ndërprerje),
ai mbetet i izoluar dhe pjesa tjetër e rrjetit funksionon pa ndërprerje.
Kabllot për ndërlidhje në rrjet
Kablli i cili ndërlidh dy kartele të rrjetit duhet që t’u përmbahet standardeve të
parapara për atë rrjet. Ekzistojnë variante të ndryshme të kabllove që përdoren siç
janë:
Kablli koaksial (dy variante-i hollë dhe i plotë Ethernet),
Teli i zakonshëm telefonik,
Teli i blinduar telefonik,
Kablli me fije optike etj.
Kablli më i mirë për lidhje të kompjuterëve në rrjet lokal është kablli me fije
optike te i cili përdoret sinjali i dritës, i cili udhëton nëpër kabëll. Në sinjalin e dritës
nuk kanë ndikim rrezatimet e ndryshme elektromagnetike gjatë udhëtimit të sinjalit,
16
17. të cilat zakonisht në kushte normale të punës janë të shumta (radio marrësit-dhënësit,
drita fluorescente, afërsia e motorëve të fuqishëm etj. Këto rrezatime
elektromagnetike mund të shkaktojnë pengesa serioze në punën e rrjetit kompjuterik.
Në anën tjetër kabllot klasike të rrjetit edhe vetë emetojnë rrezatim elektromagnetik,
gjë që hap mundësinë e përgjimit të rrjetit me pajisje përkatëse. Kablli optik nuk ka
kurrëfarë emetimi, prandaj të dhënat që udhëtojnë nëpër këtë mjedis janë shumë të
sigurta. Poashtu dobësimi i sinjalit nëpër kabëll optik është shumë më i vogël, prandaj
bartja e sinjalit mund të bëhet edhe në lartësi shumë të mëdha.
Rrjetat e larguara njëra nga tjetra
Te rrjetat të cilat janë shumë të larguara njëra nga tjetra, problemet realizohen
me anë të pajisjeve të ashtuquajtura repetitorë, ura dhe ruterë. Me ndihmën e tyre
rrjeti segmentohet, kështu që realizohet qarkullimi pa pengesa në mes stacioneve më
të larguara. Urat dhe ruterët kualitativë janë në gjendje që nëpër rrjet të lëshojnë
vetëm ato pakete të informacioneve të cilat janë të adresuara në atë segment. Në këtë
mënyrë zvogëlohet ngarkesa e rrjetit dhe fitohet efikasiteti më i madh.
Sistemi operativ i rrjetit
Komunikimet bashkëkohore çdo ditë diktojnë më shumë kompatibilitet në
mes të sistemeve operative të ndryshme. Për këtë arsye një nga vendimet më të rënda
të cilat duhet marrë gjatë projektimit të rrjetit kompjuterik është zgjedhja e sistemit
operativ të rrjetit.
Sistemi operativ duhet që të sigorojë komunikimin e sigurtë dhe efikas të
kompjuterëve të ndryshëm në rrjet dhe të mundësojë ndarjen efikase të resurseve të
rrjetit në mes kompjuterëve që e formojnë atë rrjet. Pra sistemi operativ duhet që të
planifikohet për më shumë shfrytëzuesë, dukuri që në gjuhën angleze njihet me emrin
multiuser dhe që të kryejë më shumë punë përnjëherë, që në gjuhën angleze quhet
multitasking. Momentalisht sistemet më të njohura operative të rrjetit janë Windows
(versioni Windows 2000 dhe Windows NT) dhe Novel NetWare. Këto sisteme
operative kryesisht janë të dedikuara për ndërtimin e rrjetave me përparësi të njëjtë, të
cilat janë të përshtatshme për instalime më të vogla. Sisteme të tjera operative të
rrjetit që përdoren në botë janë edhe: Windows for Workgroups, OS/2, Unix,
Microsoft LAN Manager, Artisoft Lantastic, Performance Technology POWER-serve,
DEC Pathworks etj.
Sistemi operativ i rrjetit duhet që të ofrojë mundësinë që të mos vendoset i tëri
në një kompjuter, por komponentët e tij duhet të jenë të vendosura në më shumë
kompjuterë. Ai duhet që të jetë i pavarur nga hardveri lidhës në mënyrë që
shfrytëzuesve t’u ofrojë përdorimin e kartelave lidhëse elektronike të ndryshme.
Te rrjetat në të cilat kompjuterët janë të lidhur me përparësi të njëjtë, në të
gjithë kompjuterët duhet që të instalohet pjesa e njëjtë e sistemit operativ, e cila
mundëson komunikimin në mes të kompjuterëve të këtillë. Sisteme të tilla operative
të rrjetit janë Windows 2000, Windows NT, Novell Netware Lite etj.
17
18. Rrjetat kompjuterike që kanë një ose më shumë serverë të rrjetit, pjesën
kryesore të sistemit operativ e kanë të vendosur në server. Nëpër stacione punuese
vendoset vetëm ajo pjesë e sistemit operativ të rrjetit që mundëson komunikimin e
stacionit punues me server. Për funksionimin e rrjetit është e nevojshme që së pari të
startohet serveri. Zakonisht për server të rrjetit zgjedhet kompjuteri i ili e ka
procesorin më të shpejtë, disqet më të mëdha dhe kujtesën punuese (RAM) më të
madhe.
Stacionet punuese janë kompjuterë që në të shumtën e rasteve përdorin sistem
operativ Windows, DOS, OS/2 etj. Stacionet punuese startohen nën kontrollin e
sistemit operativ të instaluar në to, e pastaj me procedurë të automatizuar ose manuale
ndërlidhen në server. Stacionet punuese në rrjet mund të lidhen e nëpërmes lidhjeve
telefonike me anë të modemit.
KOMUNIKIMET E AVANSUARA
Rrjeti publik kompjuterik
Rrjeti publik kompjuterik formohet nga një ose më shumë kompjuterë të
mëdhenj të ndërlidhur në mes vete me linja të posaçme për komunikim të shpejtë
(mbi 64000 baudë).
Njëri ose më shumë nga këta kompjuterë janë të ndërlidhur edhe në rrjetin
telefonik publik ashtu që secili posedues i modemit është në gjendje teknike t’i qaset
atij. Kur lidhja realizohet me një nyje, poseduesi i modemit mundet që të komunikojë
me nyjet e tjera me ndihmën e vet rrjetit. Bartja e të dhënave në mes shfrytëzuesit dhe
nyjes me të cilën është ndërlidhur është mjaft më e ngadalshme nga bartja në mes të
nyjeve të rrjetit (mesatarisht 2400 baudë). Rrjeti kompjuterik mund të ofrojë lloje të
ndryshme të shërbimeve: huazimin e resurseve kompjuterike, shitjen dhe transferin e
informacioneve, bartjen e të dhënave, postën elektronike etj.
BBS (Bulletin Board System)
BBS-ja paraqet një rrjet kompjuterik publik të vogël. Zakonisht ngaset nga një
kompjuter personal i pajisur mirë, kurse për komunikim me kompjuterët e tjerë, në
dispozicion është vetëm një numër telefonik. Varësisht nga ambiciet, BBS-ja mund të
ofrojë lloje të ndryshme të shërbimeve: kërkimin e ndonjë baze të të dhënave, postën
elektronike, konferencat publike etj. Shërbimet e BBS-së janë zakonisht pa pagesë ose
me pagesë simbolike.
Rrjeti global kompjuterik
Rrjeti global kompjuterik është rrjet i hapur kompjuterik në të cilin mund të
ndërlidhen shfrytëzuesit individualë apo dhe institucionet e ndryshme sipas dëshirës.
Zakonisht rrjetat e këtilla janë komerciale, pra kërkojnë pagesën e shërbimeve të tyre,
por ekzistojnë edhe rrjetat globale që ofrojnë disa nga shërbimet e tyre pa pagesë.
18
19. Rrjetat globale kompjuterike kanë filluar që të formohen në fund të viteve të
gjashtëdhjeta të shekullit XX. Më 1969 Ministria amerikane për mbrojtje (DOD–
Department of Defendence), ndërlidhi kompjuterët me anë të linjave telefonike, duke
shfrytëzuar fondet e Agjencisë amerikane për projekte bashkëkohore hulumtuese
(ARPA – Advanced Research Projects Agency). Ky projekt i rrjetit kompjuterik është
quajtur ARPANet. Ky rrjet u mundësonte disa njësive hulumtuese të cilat
bashkëpunonin me DOD-in shfrytëzimin e softverit dhe të hardverit specifik shumë të
shtrenjtë për atë kohë. Rrjeti Arpanet filloi i pari që të përdoret për këmbimin e postës
elektronike e-mail. Posta elektronike, vetvetiu mundësoi dërgimin e porosisë
tekstuale me shpejtësitë të cilat lejohen nga linjat telefonike.
Gjatë viteve të shtatëdhjeta janë zhvilluar edhe rrjeta të tjera globale
kompjuterike siç janë ato BITNet, USENet, dhe UUCP. Këto rrjeta kryesisht janë
projektuar në bashkëpunim me Qeverinë amerikane. Rrjeti ARPANet përfshinte disa
kompjuterë të mëdhenj (mainframe) të cilët kanë qenë të ndërlidhur në mes veti.
Shpejtësia e bartjes së të dhënave ka qenë nga 9600 bitë/sekondë deri në 56
kilobitë/sekondë.
Gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit XX është zhvilluar edhe rrjeti NSFNET
(National Science Foundation Network). Ky rrjet bëri bashkimin e kompjuterëve më
të mirë me njësitë hulumtuese dhe me universitetet, duke shfrytëzuar sistemin në të
cilin secilit kompjuter në rrjet i mundësohej t’i qaset ndonjë kompjuteri tjetër në po
atë rrjet.
Në këtë kohë filluan që të paraqiten edhe rrjetat globale kompjuterike nëpër
shtetet e zhvilluara evropiane. Në fillim të gjitha këto rrjeta kishin rregullim të
brendshëm dhe nuk ishin të përshtatura (kompatibile) në mes veti, deri në vitet e
nëntëdhjeta të shekullit XX kur filloi edhe standardizimi (përshtatja) e tyre si dhe
ndërlidhja në mes tyre.
Serviset online
Rrjeti kompjuterik nuk duhet që të mbyllet përbrenda institucionit të caktuar.
Rrjetat globale kompjuterike ofrojnë mundësi të kyçjes në të ashtuquajturat serviset
online. Serviset online janë të shumëllojshme dhe në to mund të kyçen shfrytëzuesit e
kompjuterëve nga të gjitha anët e botës. Kjo mundëson arritjen deri te informacionet
dhe shërbimet e çfarëdo natyre. Në këtë mënyrë p.sh. mund të rezervohen bileta të
fluturimit me aeroplanë, të merren raporte momentale të bursave, të dërgohet ose të
pranohet posta elektronike në nivelin global etj.
Rrjetat globale dhe serviset online më të njohur në botë, momentalisht janë:
AOL - America Online (në SHBA, Britani të Madhe dhe Kanada)
AT&T WorldNet Service (në SHBA, Porto Riko dhe në Ishut e Virgjër)
CompuServe (në SHBA, Kanada dhe Britani të Madhe)
MSN – The Microsoft Network (në Australi, Kanada, Britani të
Madhe, SHBA)
19
20. Prodigy Internet (në SHBA dhe në Kanada) etj.
Multimedia
Multimedia paraqet dukurinë e përdorimit të kompjuterëve për prezantim
kualitativ të animacionit të figurave me numër të madh të ngjyrave dhe të nuancave së
bashku me përdorimin e efekteve kualitative të zërit të cilët janë të bashkuara në
tërësi të një programi. Për përdorimin e multimedias nevojitet kompjuteri i pajisur me
hardver dhe me softver kualitativ, meqenëse me anë të saj tregohen mundësit kreative
të shfrytëzuesit në krijimin e fotogrative të ndryshme në ekran, të lëvizshme dhe të
pasuruara me zë.
Në zhvillimin e multimedias, rol të rëndësishëm kanë luajtur memoriet e
jashtme për deponim të sasisë së madhe të informacioneve. Ato janë edhe tashti
faktori kryesor kufizues për zhvillimin më të shpejtë të sistemeve multimediale.
Për ekzistimin e multimedias, pjesë kryesore në kompjuter janë kartela e zërit
(audio kartela) si dhe kartela për digjitalizim të fotografisë, e cila mund të merret në
mënyra të ndryshme nga video-kamera ose video- kaseta.
Një numër i madhë i prodhuesve të pajisjeve, në kohë të fundit zhvilloi
prodhimin e shumë komponentave për multimedia, kështu që për shkak të
konkurrencës së madhe është mundësuar që me mjete relativisht modeste të pajiset
konfiguracioni kompjuterik i cili mund të punojë si multimedia.
Multimedia mund të quhet sistemi kompjuterik i cili përmban së paku:
processor Pentium me frekuencë punuese më të madhe se 100 MHz, RAM memorie
më shumë se 32 MB, CD-ROM ngasësin, hard diskun me kapacitet sa më të madh,
kartelën elektronike të zërit dhe konvertorët e ndryshëm të sinjaleve analoge në
digjitale dhe anasjelltas.
Gjithsesi, i tërë ky hardver duhet që të përcjellet me softverin përkatës.
Me fjalën multimedia zakonisht mendohet në disa fusha të aplikimit të
kompjuterëve të ndërlidhura në një tërësi harmonike. Këto janë fushat e animacionit,
programet muzikore, të prezantimit grafik dhe ndërlidhja e tekstit, fotografisë dhe e
zërit.
Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit
Përparësia kryesore e multimedias është kombinimi i tri mundësive kryesore
që i ofron: i tekstit, fotografisë dhe zërit për përfitimin e dokumentave dhe
prezantimeve efektive.
Për realizimin e sinkronizimit të plotë të zërit, animacionit dhe të tekstit është
i nevojshëm softveri përcjellës shumë i fuqishëm. Multimedia interaktive kërkon
fleksibilitet të madh në zgjedhjen e rrugëve për zhvillimin e prezantimeve.
Shfrytëzuesi i multimedias duhet që të mundet vet të zgjedh kahjet e lëvizjes, e
ndonjëherë edhe të ndikojë në punën kreative të përgjithshme. Për të realizuar të
20
21. gjitha këto është zhvilluar softveri i quajtur Authoring Systems (sistemet për
autorizim).
Vetë procesi i krijimit të projektit multimedial mund të zhvillohet në dy
mënyra. Mënyra e pare është ajo që autori i projektit multimedial duke shfrytëzuar
gjuhen e posaçme për përshkrim të ngjarjeve bën paketimin e ngjarjeve njëri pas
tjetrit, duke e mundësuar degëzimin dhe komunikimin interaktiv të projektit dhe të
shfrytëzuesit. Mënyra e dytë bazohet në vizatimin e diagrameve të rrjedhës së
ngjarjeve në projektin multimedial. Për këtë qëllim shfrytëzohen ikonat, të cilat kanë
kuptim saktësishtë të caktuar si p.sh. kuptimin e dialogut me shfrytëzuesin, të
rrugëtimin, të degëzimit etj.
Gjatë gjithë kësaj është shumë me rëndësi që të posedohet ideja në bazë të së
cilës punohet projekti multimedial. Mundet që lirisht të konstatohet se suksesi i
krijimit multimedial varet në mënyrë të njejtë si nga ideja ashtu edhe nga veglat e
domosdoshme për atë krijim. Në fushe e multimedias shumë shpesh ndodh që
skenarin në bazë të idesë së caktuar për multimedia e punojnë disa njerëz, të cilët nuk
kanë pajisje të fuqishme herdverike si dhe softverin përkatës, kurse realizimin e
projektit e bëjnë programerët të cilët janë të pajisur me pajisjet më të mira për këtë
punë.
Hiperteksti
Dukuria e ndërlidhjes së dokumenteve në mes veti në bazë të kuptimeve të
caktuara ose në bazë të grupit të fjalëve quhet hipertekst. Kur në tekst futet një fjalë e
re, mundëson që të shfrytëzohet ndonjë dokument tjetër i cili ofron më shumë
informacione për atë fjalë. Pra, shfrytëzuesi mundet që të hap dokumentin tjetër duke
e zgjedhur fjalën e panjohur dhe në ekran fiton informacionin e duhur. Ky dokument
tjetër mund të përmbajë lidhjet me ndonjë dokument të tretë në të cilin gjenden edhe
informacionet tjera për fjalën nismëtare ose për pjesën e fjalës. Shfrytëzuesi nuk ka
nevojë që të di se ku janë të vendosura dokumentet e tjera dhe nuk ka nevojë që të
parashtrojë komanda për prezantim ose listim për të gjetur tekstin përkatës. Bashkësia
e të gjithë dokumenteve që janë në përbërje të punës së hipertekstit formon bazën e
dokumentacionit.
Puna me hipertekst është shumë e thjeshtë. Me lëvizjen e treguesit të miut
zgjedhet kuptimi për të cilin dëshirohen informacionet shtesë dhe me shtypje të tastit
Enter apo me klik të miut fitohet shpjegimi shtesë. P.sh. le të jetë dokumenti i parë
me këtë pjesë të përmbajtjes: Për të shfrytëzuar serviset e internetit, duhet që të jenë
të instaluara “TCP/IP” protokolet e rrjetit në kompjuterin me të cilin punohet, si dhe
programet e klintëve për qasje në serviset përkatëse.
Siç shihet fjala ‘’TCP/IP’’ ëtshtë e veçuar dhe kjo tregon se për të është i
ndërlidhur teksti në të cilin kjo fjalë shpjegohet më gjerësishtë. Me zgjedhje të këtij
kuptimi duke e lëvizur miun dhe me shtypje të tastit Enter, fitohet teksti:
TCP/IP është shkurtesë nga fjala në gjuhen angleze “Transmision Control
Protocol/Internet Protocol” saktëson kontrollin e transmetimit (bartjes) në mes dy
kompjuterëve të ndërlidhur në mes veti.
Në këtë pjesë të tekstit janë të veçuar kuptimet “Protocol” dhe “Transmision
Control”’. Kjo do të thotë se me zjedhjen e këtyre kuptimeve mund të fitohen
informacionet shtesë për ato kuptime të cilat gjenden në dokumentet gjegjëse, e që e
21
22. formojnë bazën e dokumentacionit të hipertekstit. Hulumtimi në thellësi në këtë
mënyrë është i kufizuar vetëm me numrin e dokumenteve në bazën e
dokumentacionit.
World Wide Web-i
Mundësitë e multimedias për shfrytëzimin e hipertekstit fitojnë në vlerë në
qoftë se kompjuteri është i ndërlidhur në ndonjë rrjet global kompjuterik.
Rrjeti më i përhapur kompjuterik është Interneti. Për përdorimin e hipertekstit,
Interneti ka definuar Vebin (World Wide Web) i cili paraqet sistemin informativ të
bazuar në hipertekst. Ky sistem informativ mudëson lëvizjen prej dokumentit në
dokumentin tjetër përbrenda rrjetit të informacioneve të Internetit. Vebi shpesh në
literaturë haset me shkurtesën WWW (shkurtesë nga World Wide Web).
Vebi shfrytëzon hipertekstin nëpërmes rrjetit, kështu që dokumentet e lidhura mund
të jenë në cilindo kompjuter në atë rrjet. Vebi mund të shfrytëzojë formatet e
ndryshme tekstuale dhe informacionet e organizuara në mënyra të ndryshme.
Programet për lexim të vebit - browserët
Programet e ashtuquajtura brovserë (ang. Browser) janë programet më të
përshtatshme për leximin dhe prezantimin e fajllave WWW me të gjitha karakteristikat
e tyre grafike dhe karakterisikat e hipertekstit. Pra, Vebit të caktuar, shfrytëzuesi
mund t’i qaset nëpërmes Veb programit për lexim - browserit. Me ndihmen e
browserëve - programeve për lexim dokumentet mund të:
shfletohen,
mund të janë në dispozicion nëpërmes protokolit për transfer të të
dhënave,
mund të lexohet posta elektronike (e-mail) dhe
në përgjithësi që të lëvizet nëpër rrjet.
Qasjen në resursin e caktuar të internetit, Vebi e realizon në prapavijë dhe
kështu nuk e ngarkon shfrytëzuesin me detale të pa nevojshme teknike. Për shkak të
organizimit të këtillë deri te dokumentet mund të qaset edhe pa njohuri se si mund të
vihet deri te ata dokumente.
Dokumentet që janë të lexueshëm për Vebin nuk janë vetëm me përbajtje
tekstuale, por kanë edhe fotografi, zë dhe video. Për këtë arsye Vebi mund të njihet
edhe si sistem hipermedial. Meqenëse dokumentet mund të gjenden kudo në rrjet,
Vebi ka epitetin edhe të sistemit të distribuuar. Pra Vebi është sistem i distribuuar
hipermedial shumë i thjeshtë për përdorim. Kjo është arsyeja kryesore për të cilën
Vebi është bërë shërbimi më i popullarizuar i Internetit në disa vitet e fundit.
Për shfrytëzim të suksesshëm dhe efikas të mundësive të multimedias janë
paraqitur edhe modemet multumediale. Këto janë pajisje të cilat paraqesin qendra
komunikuese të vogla dhe mundësojnë dërgimin dhe pranimin e fakseve dhe porosisë
së shkruar apo të folur, fajllave dhe çfarëdo informacioni tjetër. Përveç kombinimit
22
23. klasik të faksit dhe të modemit, këto pajisje kanë edhe modulin shtesë për incizim
digjital dhe reprodukim të zërit.
Brovserët më të njohur momentalisht të Veb-it janë Netscape Navigator dhe
Microsoft Internet Explorer.
Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet
Hulumtimi i WWW-ës dhe i numrit tejet të madh të informacioneve të cilet
gjenden në të, quhet lundrim ose sërfim (në gjuhen angleze surfing), sepse përkujton
në lundrimin nëpër valë me anë të dërrases me vela, vetëm që deti këtu është i
zëvendësuar me detin e informacioneve, kurse era me interesimin dhe me kurreshtjen
e shfrytëzuesit. Hulumtimi nëpër Internet në literaturë shpeshherë haset edhe me
emërtimin navigacion.
Vetë fjala sërfim, tregon lehtësinë e shfrytëzimit të WWW-ës dhe mënyrën si
kalohet prej një teme në temën tjetër.
Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page
Dokumenti parësor i WWW-së quhet home page. Kjo shprehje nga gjuha
angleze mund të përkthehet si faqja hyrëse. Kur hulumtohet nëpër WWW, më së pari
haset në home page.
Individët, universitetet, ndërmarrjet, institucionet e ndryshme etj. kanë
ndërtuar dokumentin e tyre parësor, ashtu që të shërbej si element prezantues i tyre,
por edhe i cili ofron informacionet relevante për atë se çka ndodhet në dokumentin e
tyre WWW.
Home page -i përbëhet nga teksti, nga fotografitë, hiperteksti por edhe nga
zëri, video dhe të gjitha elementet tjera të cilat përdoren për të treguar më mirë se në
çfarë dokumenti gjendet momentalisht shfrytëzuesi. Home page-i mund të ketë
përmbajtje të ndryshme në varësi nga autori i tij.
23
24. Fig. 1. Home page-i i pakos Alb@anian .com në adresën http://www.albanian.com/
Home page-i mund të jetë informativ apo zbavitës. Numri më i madh i këtyre
dokumentave përbëhet nga informacionet e rëndësishme të cilët janë të ndërlidhur me
shumë faqe të tjera të dokumentit. Në ato raste mund të shfrytëzohen hipertekst
lidhjet për vegla të cilat kan shkurtesen FAQ (Frequently Asked Questions, që në
përkthim të lirë ka domethënien: Pyetjet më shpesh të parashtruara). Kjo vegël bën
përgjigjen në pyetjet më të shpeshta në lidhje me dokumentet.
HTML
Home page-i krijohet me anë të gjuhes e cila quhet HTML (Hypertekext
Markup Language), e cila është gjuhë relativisht e lehtë për përdorim.
Gjuha HTML krijon lidhjet në dokumente, të grafikës, zërit (audio) dhe video-
fajllave. Kjo nënkupton se shfrytëzuesi mund të kërcejë prej një dokumenti në tjetrin
duke shtypur klik në njërën nga fjalët e nënvizuara ose nga fotografitë.
Ekzistojnë shumë programe për përpunim të tekstit të cilët ofrojnë mundësinë
e disenjimit të home page-it. Programet e ashtuquajtura brovserë (ang. Browser) janë
programet më të përshtatshme për prezantimin e fajllave WWW me të gjitha
karakteristikat e tyre grafike dhe karakterisikat e hipertekstit.
Mbi frekuencën e fteses së home page-it të caktuar kompjuteri automatikisht
mban evidencën, kështu që secili pronar i home page-it mund të ketë evidencën se sa
herë është shikuar home page-i i tij.
24
25. URL - Lokatori univerzal i burimit
Secila faqe e WWW-it, në mënyrë që të mund të gjendet dhe të lexohet nga
shfrytëzuesit e ndryshëm, e ka adresën e vet. Adresa e këtillë quhet lokatori univerzal
i burimit ose URL (që rrjedhë nga emërtimi në gjuhen angleze Universal Resource
Locator). Pra, për tu gjetur ndonjë faqe, duhet që të dihet adresa e saj URL.
URL-adresa është e ngjashme me Internet-adresën. Ajo duhet që të jetë e
shkruar në mënyrë krejtësishtë identike me atë të definuar. D.m.th. hapësira e zbrazët
mund të shfrytëzohet vetem në qoftë se është e definuar. Vija e pjerrët ose çfarëdo
shenje tjetër poashtu shfrytëzohet vetem në qoftë se janë të definuara. Edhe regjimi i
shkronjave është i rëndësishëm, sepse në qoftë se adresa është e definuar me shkronja
të mëdha, atëherë ajo mund të gjendet vetëm kur edhe ftohet me shkronja të mëdha.
Të gjitha adresat URL fillojnë me http://. Kjo shkurtesë në fillim tregon
adresen e cila përdoret në dokumentet WWW, gjegjësisht Hypertext Transport
Protocol, i cili është ashtu i formuar që i përkrahë lidhjet e hipertekstit nëmes
dokumenteve të ndryshëm, ashtu si është shpjeguar më lartë.
25
26. Interneti-Infrastruktura teknike e biznesit elektronik
Koncepti dhe definimi i biznesit elektronik
Biznesi elektronik (e-business) është formë bashkëkohore e organizimit të
biznesit, e cila nënkupton përdorimin intensiv të teknologjisë informative, e
veçanërisht të internetit.
Mund të thuhet se biznesi elektronik sot paraqet metodën më bashkëkohore të
biznesit, kah e cila tentojnë të gjithë ndërmarrësit për përvetësimin e pozicioneve sa
më të mira në tregti, dhe investimin intensiv në zhvillim e aktivitetit të biznesit.
Arsyet më të rëndësishme për të cilat tentohet të përdoret koncepti i biznesit
elektronik janë:
• shfrytëzimi sa më i mirë i të gjitha mjeteve të biznesit në disponim,
veçanërisht informatës.
• Tentimi që të krijohet pozicioni sa më i mirë në tregti, respektivisht
pozicioni konkurrent i kompanisë.
• Dëshira për realizimin e razultateve sa më të mira, veçanërisht të atyre
më precize matëse-financiare.
Përveç faktorëve themelor të lartëpërmendur, ekzistojnë edhe disa faktorë më
pak të rëndësishëm por që nuk mund të mos përmenden:
• Komfori më i madh i punëtorëve në punë, punëtorëve ekzekutues dhe
menaxherëve të organizatës në të cilën forma e tillë e punës zbatohet.
• Aftësimi më i mirë dhe përparimi i pozicioneve të njerëzve të përfshirë
në rrethinën e tillë të biznesit dhe të kulturës.
• Tentimi i mbajtjes së hapit në zhvillimin e përgjithshëm teknologjik,
që konsiderohet investim në ardhmëri.
• Realizimi i të mirave të tjera, sikur që janë ato sociale, psikologjike
dhe të natyrës politike
Koncepti i biznesit elektronik është i zbatueshëm në të gjitha veprimtaritë
ndërmarrëse. Por, ato në të cilat deri tani ka pasur rezultate më të mëdha pozitive
janë:
• Tregtia elektronike
• Marketingu elektronik
• Shërbimi bankar elektronik
• Sistemet e rezervimit kompjuterik
Mirëpo, përshkrimi i aktiviteteve në të cilat ndërmarrësi, veçanërisht ai i vogli,
mund të praktikojë elemente të veçanta të biznesit elektronik dhe në të cilat interneti
mund t’i shërbejë është shumë i gjatë.
Sektorët e biznesit në internet
Në fillimin e viteve të 90-ta të shekullit XX fillojnë të dalin në dritë rezultatet
e tregtisë gati perfekte e cila deri në atë kohë nuk ishte shënuar asnjëherë në asnjë
formë. Në historinë ekonomike të botës asnjëherë më herët nuk janë shënuar rastet e
paraqitjes aq të shpejtë të kompanive të reja, deri edhe të komplet veprimtarive dhe
pasurimi aq i shpejt dhe legal i pronarëve të tyre ose menaxherëve.
26
27. Me kohë hapësira e biznesit e internetit filloi të profilizohet, ashtu që janë
kristalizuar 4 hapësira ekonomike të veçanta:
• Sektori i prodhuesve të elementeve të infrastrukturës së internetit.
• Sektori i ofruesve të shërbimeve të internetit dhe aplikacioneve.
• Sektori i tregtarëve elektronik dhe ndërmarrësve.
• Sektori i ndërmjetësuesve në tregtinë elektronike dhe ndërmarrjet.
Në sektorin e prodhuesve të elementeve të infrastrukturës së internetit
veprojnë së pari kompanitë që kanë ekzistuar edhe më parë por që janë reformuar si
kompani telekomunikuese klasike, por paraqiten edhe një numër i madh i kompanive
të reja. Këtu jane, kryesisht, prodhuesit e të ashtuquajturave elementeve intelegjente
për përgatitje, memorim dhe bartje në distancë të informatave.
Padyshim shembujt më të mirë të kompanive që kanë pranuar - ose më mirë të
themi, kanë marrë rolin kryesor të subjekteve kryesore në këtë sektorë të ekonomisë
së Interentit, para të gjithëve janë, kompanitë Cisco Systems dhe Dell Computer
Company.
Sektori i ofruesve të shërbimeve të internetit dhe aplikacioneve grumbullon
kompanitë të cilat si prodhim kryesor kanë pranuar zhvillimin, ofrimin e shërbimeve
dhe aplikacioneve të nevojshme për punë, shfrytëzuesve të internetit. Këtu duhet, së
pari të përmendim gjithnjë e më shumë ofrues të shërbimit të kërkimit të informatave
në internet, por gjithashtu edhe të aplikacioneve pak sa më të komplikuara, si janë
përpunimi i Web faqeve, zhvillimi i programeve për tregtinë elektronike dhe
shërbimit bankar elektronik, shpikja e aplikacioneve elektronike (lojërat me
kompjuterë), dhe shumë tjera të ngjashme, kryesisht të përmbajtjes programore.
Ka shumë ompani të këtilla, ndërsa më të njohura janë:
• Në fushën e hulumtimit të informatave: Yahoo!, Northern Light,
Altavista (Digital), etj.
• Në fushën e aplikacioneve të internetit për punë: Microsoft, Georgia
Virtual University (GVU), America Online (AOL), etj.
• Në fushën e aplikacioneve rekreative: IRC, MTV, Interplay, Electronic
Arts, etj.
Në sektorin e tretë - Sektorin e tregtarëve elektronik dhe ndërmarrësve të
profileve të ndryshme - vendin e vetë e kërkojnë një numër i pafundëm i ofruesve të
mallit dhe shërbimeve të ndryshme, siç është e zakonshme edhe në tregjet e
zakonshme. Këtu vihet në spikamë trendi i specializimit për tregtim me lloje të
caktuara të mallrave dhe shërbimeve nga fusha e aktiviteteve ndërmarrëse, kurse në
secilën segment (p.sh. librat, automobilat, ushqimim, kompjuterët, barërat,
aranzhimet turistike, biletat e udhëtimit, arsimi, etj.) ka konkurrentë më të
suksesshëm dhe më pak të suksesshëm. Si më të suksesshmit në këtë segment janë
treguar sot AOL Shoping-Channel, iMALL, NetMarket, DigiCash, Transport Logic,
etj.
Sektori i ndërmjetësuesve në tregtinë elektronike dhe ndërmarrjet, i cili
është sektori më i ri ndër sektorët e ekonomisë së internetit, mbledh kompanitë të cilat
organizojnë dhe mbajnë një formë të caktuar të berzës së biznesit elektronik, duke
funksionuar në mënyrë principiele si berzat konvencionale të mallrave ose shpalljeve.
Ato fitojnë duke i lidhur shitësit me blerësit potencial në internet.
Deri më tani “udhëheqës” absolut në këtë sektor është shtëpia licituese eBay,
kurse mundohen të bashkangjiten edhe shumë kompani më të vogla apo edhe
27
28. kompani që janë marrë më herët me këtë punë, por në mënyrë konvencionale (p.sh.
shtëpitë informatave, tregjet e institucionalizuara të kapitalit, etj.)
Rrethina juridike e biznesit elektronik
Rregullativa juridike ndërkombëtare në fushën e biznesit
elektronik
Në hapësirat gjeografike më të afërta me neve - në hapësirat e shteteve të BE-
së janë në rrjedhë disa aktivitete të rëndësishme që kanë të bëjnë me rregullimin
juridik të disa çështjeve nga biznesi elektronik. Kështu që Këshilli i Ministrave të
Ekonomisë në dhjetor të vitit 1999 ka miratuar rregulloren me të cilën rregullohet
puna përmes internetit. Njëri nga vendimet kryesore është ajo që ndërmarrësi nuk
duhet të kërkojë kurrfarë leje të veçantë që mallin apo shërbimet e veta ti ofrojë
në internet, por duhet që të paraqesin shënimet themelore për veten dhe ofertën e tij
(emrin, adresa, numri i regjistrimit në vendin amë dhe eventualisht prejardhjen e
mallit). Punohet pra, sipas rregullave të atij shteti prej të cilit e ka prejardhjen ofruesi,
nëse pjesmarrësit në punë nuk merren vesh ndryshe.
Nga ajo që u përmend më lartë rrjedh se secili pjesëmarrës ne biznesin
elektronik duhet të njohë, pikësëpari, të drejtat e veta ndërmarrëse, ndërsa nëse punon
me shtetet e jashtme, atëherë edhe rregullat e shtetit prej nga vie pjesëmarrësi tjetër.
Është e dukshme se situata në lidhje me rregullativën juridike në hapësirën e
biznesit elektronik në përmasat botërore mund të karakterizohet si e papërfunduar dhe
problematike.
Ndihmë të madhe mund të japin informatat mbi ligjet e problematikës juridike
të cilat mund të gjinden në Web adresat e caktuara.
Është interesante faqja Internet Law & Policy Forum, në të cilën mund të
gjenden interpretime të shumta të rregullave nacionale dhe ndërkombëtare që janë me
rëndësi për biznesin elektronik. Adresa e kësaj faqeje është:
www.ilpf.org
Risitë në lidhje me rregullativën juridike të marëdhënieve në internet dhe
punëve janë në dispozicion në adresën:
www.mindspring.com
Shumë informata për rregullat juridike Europiane në fushën e biznesit
elektronik, dhe veçanërisht, tregtisë elektronike, ofrohen në adresën:
www.weblaw.co.uk/semb.htm
28
29. Përfundimisht njëra ndër web faqet më të mira në segmentin e të drejtës së
tregtisë elektronike në internet është ajo e kompanisë The Nolo Press Self-Help Law
Center. Këtu ofrohet një enciklopedi e vërtetë drejtuar nevojave specifike të
ndërmarrësëve të vegjël. mund të gjendet lehtë në adresën e thjeshtë dhe që mbahet
lehtë në mendë
www.nolo.com
Mundësitë e reja të ndërmarrësit të vogël
Përkundër gjithë këtyre problemeve dhe kontraditave të natyrës juridike mund
të përfundojmë se koncepti i biznesit elektronik i hapë secilit ndërmarrës e
veçanërisht atij të voglit, një vistër mundësish të reja. Ndër mundësitë më të
rëndësishme janë:
• Prezenca globale në ofertën e huaj dhe prezentimi i ofertës
vetanake. Me biznesin elektronik ndërmarrësit mund të zgjerojnë
rrethin e klientëve të vetë, sikur edhe biznes partnerët, deri edhe linjat
ekzistuese të prodhimit.
• Marëdhëniet e ngushta me klientët dhe biznespartnerët. Interneti
mundëson vendosjne e marëdhënieve të tipit “Secili me secilin”, me të
cilën biznes partnerët mund të njihen më mirë dhe respektojne
mundësit e tjetrit, e realisht mos “të shihen”.
• Zvogëlimi i shpenzimeve të biznesit. Shpenzimet e biznesit mund të
zvogëlohen për arsye se prania e vazhdueshme në internet mundëson
përshtatje dinamike të lëvizjeve në treg, pra, shfrytëzimi i çmimeve
reale të faktorëve hyrës në prodhim (materialet, lënda e parë, energjia,
fuqia punëtore) dhe prodhimeve dalëse.
• Shpejtësia e përhapjes së informatave. Të gjitha informatat e duhura
nëse ato ekzistojnë, në internet praktikisht janë në dispozicion të secilit
që i kërkon. Kjo d.m.th. se informatat për vetëveten ndërmarrësi në
internet mund tëI a dërgojë në afat kohorë shumë të shkurtër atij që
dëshiron, ose të marrë informatat nga të tjerët në afat kohorë shumë të
shkurtër.
• Paraqitja e shpejt në treg. Për shkak të shpejtësis së përhapjes së
informatës, ndërmarrësi mundet pa kurrfarë pengese të paraqitet në
29
30. cilindo treg që dëshiron dhe kur konsideron se është e nevojshme. Nga
kjo rrjedh mundësia e reagimit të shpejtë, respektivisht përgjigjja në
ndryshimet në kërkesat e tregut.
• Lojaliteti i klientëve. Arrihet me krijimin e standardeve ose rritjen e
kualitetit të shërbimeve të ofruara për shkak të mundësis së qasjes së
shpejtë të klientëve informatave më të freskëta, gjithashtu për arsye se
Web faqet nuk kanë orar të caktuar të punës.
KYÇJA NË INTERNET
Bota bashkëkohore është e mbështetur në bashkëpunimin e ndërsjellët nëpër
projekte të nivelit global, në lëmin e hulumtimit shkencor, zhvillimit, marketingut,
prodhimit, shkollimit, zbavitjes… Sot ekziston mundësia që të bisedohet me ndonjë
person në p.sh. Britani të Madhe, të punohet ndonjë prezantim i cili në të njëjtën ditë
do të mund të vlerësohet nga vlerësuesi diku tjetër në botë, të shihet se a e ka p.sh.
firma IBM ndonjë prodhim të ri në treg etj.
Interneti, bën ndërlidhjen e rrjetave kompjuterike të cilat u mundësojnë
kompjuterëve dhe programeve të cilat janë aktivizuar në ta të komunikojnë
drejtpërdrejtë.
Historiku i shkurtër i Internetit
Interneti është paraqitur në vitet e tetëdhjeta dhe të nëntëdhjeta të shekullit
XX, por fillet e paraqitjes së tij janë në rrjetat globale kompjuterike të cilat janë
paraqitur në fund të viteve të gjashtëdhjeta të shekullit XX.
Teknologjia e Internetit është krijuar nga Vinton Cerf në vitin 1973 si pjesë e
një projekti të udhëhequr nga Robert Kahn dhe të organizuar nga Advanced Research
Projects Agency, pjesë e Departamentit Amerikan të Mbrojtjes. Me këtë zbulim, Cerf la
shumë mundësi për krijimin, ndërtimin dhe standardizimin e Internetit.
Më 1984 teknologjia dhe rrjetat i janë besuar sektorit privat dhe agjencive
shkencore shtetërore, për zhvillim të mëtejshëm. Zhvillimi vazhdoi në mënyrë
eksponenciale. Kompanitë për përcjellje të shërbimeve (network providers)
mundësuan shfrytëzimin e Internetit përveç për biznes edhe për nevoja shtëpiake.
Në vitin 1995, qasja në Internet ishte e mundshme në 180 shtete dhe përfshinte më
shumë se 30 milion shfrytëzuesë.
Në fillim të viteve të nëntëdhjeta, rrjetat e para kompjuterike (ARPANet,
BITNet, USENet, UUCP…) kanë filluar që të shuhen, kurse mbeti në përdorim rrjeti
global kompjuterik NSFNet, i cili bashkoi edhe disa rrjeta të tjera të pavarura.
Me kyçjen e më shumë rrjetave globale në NSFNet, ky rrjet është shndërruar
në INTERNET - rrjetin ndërkombëtar të kompjuterëve. Emërtimi Internet është shkurtesë
nga shprehja angleze International Network. Interneti paraqet rrjetin e të gjitha rrjetave
kompjuterike, gjëgjësisht bashkësinë e mijëra rrjetave kompjuterike të të gjitha llojeve.
30
31. Interneti, pra nuk është vetëm një rrjet, por paraqet një bashkësi të koordinuar të
shumë rrjetave kompjuterike. Interneti funksionon si rrjet i veçantë global dhe është i
organizuar në principin e këmbimit të paketeve të të dhënave.
Projektet aktuale parashikojnë se gjatë vitit 2000, në Internet do të jenë të
kyçur mbi 100 milion kompjuterë.
Mundësitë e lidhjes në Internet
Kryesisht ekzistojnë tri mënyra të ndryshme të ndërlidhjes së shfrytëzuesit në
Internet. Kjo ndarje është e kushtëzuar dhe ekzistojnë variacione të shumta për
mënyrën e klasifikimit të ndërlidhjes së shfrytëzuesve.
Ndërlidhja në Internet mund të bëhet nëpërmes:
gateway kompjuterëve,
qasjes me modem nga distanca – qasja nëpërmes lidhjeve terminale me lidhje
telefonike të komutuara
qasjes së drejtpërdrejtë në Internet
Lidhja në Internet nëpërmes Ruterit dhe Gateway kompjuterit
Kjo mënyrë e lidhjes në Internet paraqet qasjen nga rrjeti i cili nuk është
realisht pjesë e Internetit.
Të dhënat e internetit udhëtojnë nëpër linja të cilat mundësojnë bartjen e të
dhënave me shpejtësi shumë të madhe, rreth 45 megabitë në sekondë. Këto linja
formojnë boshtin kurrizor të internetit dhe quhen linja backbone ose T3. Në këtë bosht
kurrizor janë të ndërlidhura rrjetat tjera të cilat arritjen deri te kurrizi i internetit
mund ta realizojnë në disa mënyra të ndryshme. Mënyra më të zakonshme janë
nëpërmes kompjuterëve specialë të cilët quhen ruterë (routers) ose nëpërmes
kompjuterëve të zakonshëm që quhen gejtvejë (gateways).
Gateway mund të paraqitet vizuelisht me anë të diagrameve të Venit me anë
të dy bashkësive të cilat takohen vetëm në një pikë (Gateway – në anglishte “Hyrja
(porti) në rrjet”).
Gateway
INTERNETI
Rrjeti jasht
Internetit
Fig. 2. Gateway - pika (kompjuteri) në të cilën takohet rrjeti jasht Internetit me Internetin
31
32. Te ne shumë shpesh haset sistemi gateway i rrjetave Internet.
Gejtvejë sistemi i lidhjes u mundëson rrjetave që të komunikojnë në mes veti.
Shfrytëzuesit në rrjetat jasht Internetit nuk mund t’i shfrytëzojnë të gjitha serviset e
Internetit, por atyre serviseve në të cilat ju mundëson qasjen ndërmjetësuesi
(provider). Shkalla e madhe dhe universaliteti i rezultateve të Internetit në
shfrytëzimin e tij që të ndërlidhen shumë rrjeta të tjera dhe shërbime kompjuterike
në të - duke përfshirë këtu edhe informacionet dhe shitblerjen online, realizohet
nëpërmes sistemeve gateway.
Këta kompjuterë bëjnë ridrejtimin apo ‘’rutimin’’e paketes së të dhënave
nëpër rrjet. Poashtu posedojnë edhe informacionet mbi strukturen e rrjetit, kështu që e
përcaktojnë rrugën më të shkurtër prej kompjuterit burimor deri në kompjuterin
destinues. Komunikimi i tërësishëm në mes kompjuterëve në rrjet realizohet me anë
të adresave të kompjuterit burimor edhe atij destinues. Të dhënat deri te boshti i
kurizit siç është konstatuar edhe më parë, mund të barten fizikisht nëpërmes të gjitha
mjediseve të mundshme: linjave klasike telefinike, kabllove optikë, radio linjave ose
lijnave satelitore të shpejtësive të ndryshme të bartjes.
Mundësia e qasjes me modem nga distanca
Qasja me modem nga distanca bëhet zakonisht nëpërmes lidhjeve terminale
me lidhje telefonike të komutuara. Në këtë rast me anë të modemit mund të bëhet
qasja në host dhe kompjuteri merr rolin e terminalit të kyçur në kompjuterin qendror
(mainframe).
Me anë të kësaj mënyre të qasjes bëhet kufizimi i shfrytëzimit të serviseve të
Internetit për të cilat në kompjuter gjendet programi i veçantë i quajtur “klient”
(client). Softveri klient në kompjuter, kur kompjuteri nuk është i ndërlidhur nuk do të
punojë asgjë. Në këtë rast mund të shfrytëzohen vetëm ato programe të cilat janë të
instaluara në host.
Mundësia e qasjes së drejtpërdrejtë në Internet
Qasja e drejtpërdrejtë në Internet paraqet nivelin më të lartë dhe më të
shtrenjtë të lidhjes në Internet. Me anë të kësaj mënyre kompjuteri është drejtpërdrejtë
i ndërlidhur në Internet dhe qasja mund të bëhet 24 orë në ditë.
Ekziston varianti i kësaj mundësie të ndërlidhjes në Internet i quajtur “lidhja e
drejtpërdrejtë sipas nevojës”. Te ky variant i lidhjes përdoren protokolet PPP ose
SLIP.
32
33. Internet-provajderët (ISP)
Firmat të cilat mundësojnë lidhjen lokale në mes të shfrytëzuesit dhe rrjetit
Internet quhen provajderë. Me ndërlidhje në ndonjë provajder automatikisht krijohet
lidhja me çfarëdo lokacion në ruzullin tokësor.
Në qoftë se kjo ndërlidhje realizohet me linja ekzistuese telefonike, atëherë
paguhen impulset telefonike deri te provajderi në të cilin jemi të ndërlidhur. Kështu
p.sh. në qoftë se provajderi i Internetit gjendet në Prishtinë, shfrytëzuesi nga Peja,
edhe pse ka realizuar lidhjen në internet p.sh. me Londër, impulset telefonike i
paguan vetëm për lidhjen e realizuar me Prishtinën.
Mënyra më e shpeshtë e qasjes në Internet nga shtëpia është nëpërmes
modemit dhe telefonatës deri te Internet Service Provideri (ISP). Kompjuteri
ndërlidhet me anë të modemit në ISP, i cili është i ndërlidhur në Internet me
ndonjërën nga lidhjet shumë të shpejta telekomunikuese.
Kompjuteri Modemi ISP-ja Interneti
Fig. 3.Qasja në Internet nga shtëpia
Pjesa më e rëndësishme gjatë zgjedhjes së ISP-së është që të gjendet një me
numër lokal të telefonit të cilin mundet që ta zgjedhë shfrytëzuesi. Shumica e ISP-ve
kanë disa numra telefonik në disponim të shfrytëzuesve, ose pikat-e-prezencës
(Points-of-presence) që zakonisht nga shfrytëzuesit quhen POP.
ISP-të zakonisht ofrojnë edhe nga një makineri për kërkim-hulumtim nëpër
Internet (search engine) të cilat shumë ndihmojnë që të gjendet shpejtë ndonjë ISP
tjetër.
Natyrisht provajderët e Internetit pagesës së impulseve telefonike, e cila i
bëhet si edhe rregullisht shërbimit lokal të postës, ofrojnë kushtet e tyre të
parapagimit dhe dhënies së shërbimeve të kyçjes, të cilat zakonisht nuk janë shumë të
larta.
Çmimet e shërbimeve të ISP-së
ISP-të zakonisht ofrojnë disa mënyra të pagesave për shërbimet e tyre (dial up
services) të cilat mund të jenë:
Pagesa me orë – zakonisht bëhet për shfrytëzuesit të cilët dëshirojnë që ta
shfrytëzojnë Internetin disa orë në javë. Pagesa e ulët mujore mundëson
kyçjen me 5 deri në 20 orë të lidhjes në Internet.
33
34. Qasja e pakufizuar kohore – në shtetet e zhvilluara kjo arrihet me një çmim
parapagues shumë të ulët, prej rreth 35-40 DM për muaj. Te ne ky lloj i qasjes
momentalisht ofrohet shumë rallë, por shpresohet se shpejtë do të mund të
kyçemi të gjithë nga shtëpitë tona në lidhje të pakufizuar kohore.
Shumica e ISP-ve ofron edhe shërbime të tjera siç janë:
Hapjen e e-mail adresës private për pranim dhe dërgim të mesazheve
elektronike,
Qasjen në të ashtuquajturat Internet newsgroups,
Hapësirën për Veb-faqen personale të shfrytëzuesit.
Adresimi në Internet
Për t’u identifikuar shfrytëzuesit e shumtë të Internetit, ekziston mënyra e
veçantë e adresimit të tyre. Adresimin e rregullt e mundësojnë disa sisteme të
ndryshme. Njëri nga këta sisteme, është sistemi i adresimit IP (Internet Protocol
Adressing System) i cili shfrytëzon dy formate të adresimit: sistemin numerik dhe
sistemin simbolik.
Formati numerik i adresimit
Secili rrjet kompjuterik dhe secili
kompjuter i ndërlidhur në rrjet – i
ashtuquajtur host i internetit, merr një
adresë të veçantë të protokolit të
Internetit (IP), e cila zakonisht quhet
internet-numër ose IP adresë.
Internet-numri është një numër
32-bitësh, por shpesh paraqitet me anë
të katër numrave të ndryshëm të cilët
janë të ndarë me pikë (“. ”) në mes tyre
si p.sh. “172. 30. 1. 141”.
Secila pjesë e internet adresës e
cila paraqet një nga 8 bitët quhet “oktet”.
IP adresat, nuk përcaktohen nga
shfrytëzuesi por Qendrës informative të
rrjetit (NIC-the Network Information
Center), i parashtrohet kërkesa për
dhënien e IP adresës. Fig. 4. Shembulli i formatit numerik të adresimit
Shfrytëzuesi nuk është i obliguar që ta mbajë në mend Internet-numrin, por
mjafton që të dijë emërtimin e kompjuterit (gjegjësisht adresën elektronike të tij).
Konverzionin e emërtimit në Internet-numër, e bëjnë automatikisht kompjuterët
nëpërmes të cilëve bëhet komunikimi.
34
35. Formati simbolik i adresimit
Formati simbolik dallohet nga ai numerik, vetëm në atë se në vend të numrit të
caktuar përdoret ndonjë fjalë ose shkurtesë, e cila shumë më lehtë mbahet në mend.
P.sh. një adresë simbolike në internet do të mund të duket:
infed@zana. shle. pe. ac. al,
në të cilën
infed paraqet emërtimin e shfrytëzuesit,
zana paraqet emërtimin e provajderit,
shle paraqet institucionin,
pe paraqet qytetin Pejë,
ac paraqet domenin akademik të rrjetit,
al është shkurtesë për shtetin.
Domenet në Internet-adresë
Domeni paraqet pjesën e hierarkisë së emërtimit në rrjet. Emri i domenit në
mënyrë sintaksore paraqitet me bashkësinë e emrave të ndara me pikë në mes tyre.
Si edhe te adresa e zakonshme postale, e cila përbëhet nga emri dhe mbiemri, rruga
dhe numri, vendi dhe shteti edhe adresa elektronike e ka strukturën e ngjashme.
Hostet e inernetit janë të organizuar me emra të domeneve: p.sh. “microsoft.
com” është domen i firmës Microsoft Corporation, kurse prapashtesa “com” tregon
se ka të bëjë me organizatë komerciale. Kështu p.sh. “ftp.microsoft.com” është një
host i internetit përbrenda atij domeni.
Forma e përgjithshme e internet-adresës është:
shfrytëzuesi@emri_kompjuterit
Emri i kompjuterit përbëhet nga dy pjesë:
vendi. domeni
Një shembull i internet shenjës së kompjuterit është dhënë më poshtë:
bibl. shle. pe. ac. al
Kjo shenjë e deshifruar nga ana e djathtë do të thotë se bëhet fjalë për një
kompjuter i cili gjendet në Shqipëri, i takon rrjetit akademik në Pejë, gjendet në
Shkollën e Lartë Ekonomike dhe përdoret për nevoja të bibliotekës së shkollës.
Në qoftë se shikohen nga e djathta, domenet mund të jenë si në vijim:
Domeni i shtetit
Dy shkronjat e fundit paraqesin shkurtesën për shtet:
35
36. us – për Shtetet e Bashkuara të Amerikës,
ca – për Kanada,
al – për Shqipëri etj.
Domeni i cili paraqet llojin e institucionit
Shenja e dytë nga ana e djathtë, e cila paraqet llojin e institucionit në të cilin
gjendet kompjuteri zakonisht shënohet me këto shkurtesa:
edu – për institucion edukativ,
gov - për institucion shtetëror,
net - për institucion të rrjetit,
com - për institucion komercial,
ac - për institucion akademik etj.
Nëndomenet
Nëndomenet janë pjesë të domenit të cilat p.sh. përfshinjë lokacionin ku është
i instaluar kompjuteri dhe vetë emërtimi i kompjuterit. Shenjat al, com e të ngjashme
quhen domenet e adresave, kurse p.sh. ac. al, co. al dhe të ngjashme quhen
nëndomene të domenit al, e poashtu edhe pe. ac. al, ti. ac. al, pr. ac. al janë
nëndomene të ac. al.
Pajisjet e nevojshme për kyçje në Internet
Rrjeti Internet nuk parashtron kërkesa të mëdha për resurse hardverike. Për
qasje në Internet mjafton kompjuteri personal me çfarëdo lloji të procesorit. Mirëpo
preferohet që kompjuteri të jetë me performanse sa më të mira. Në qoftë se qasja në
Internet bëhet nëpërmjet linjës ekzistuese telefonike,
atëherë preferohet që të posedohet modemi me
karakteristika sa më të mira. Një numër i madh i
kompjuterëve gateway përkrahin ende modemët me
shpejtësi 2400 bitë/s pa protokol për korrekcion dhe
kompresim të të dhënave, por këta modemë është më
mirë të mos shfrytëzohen për qasje në Internet.
Preferohet që modemët të kanë shpejtësi së paku 14400
bitë/s. Përveç modemit, duhet përcaktuar edhe softverin komunikues. Softveri duhet
që të ketë përkrahje për terminal VT – 100 dhe protokolin Z – modem për bartje të të
dhënave.
Kompjuteri që kyçet në Internet preferohet që të posedojë edhe audio kartele
sa më kualitative.
Fig. 5. Audio kartela e tipit Antex StudioCard AV Pro
36
37. Në kohët e sotme ka filluar përdorimi masovik i mundësive për kontakte audio
dhe vizuale nëpërmes rrjetit, të cilat quhen video-konferenca (video-conferencing).
Në këtë mënyrë mundësohet që të dëgjohet por edhe të shihet bashkëbiseduesi
i njohur apo i panjohur i cili gjendet diku larg në botë. Për video konferencë nevojitet
modemi i shpejtësisë së paku 28800 bps, si dhe video kartela elektronike kualitative,
e cila mund të tregojë fotografinë televizive në ekran. Përpos modemit nevojitet edhe
hardveri specifik i cili përbëhet nga kamera e internetit dhe kartela elektronike e saj,
si dhe softveri specifik.
Fig. 6. Kamera e tipit Logitech QuickCam Pro
Modemi analog
Në qoftë se kyçja në Internet bëhet nga shtëpia, atëherë më së shpeshti kjo
qasje realizohet me anë të modemit analog duke operuar me anë të linjës ekzistuese
telefonike. Modemët analogë janë jo të shtrenjtë dhe shumë lehtë instalohen në
kompjuter.
Shpejtësia e bartjes së modemëve analogë e cila ofrohet është 14.4 Kb/s, 28.8
Kb/s, 33.6 Kb/s, 56 Kb/s etj.
Shpejtësia e modemit shpesh herë nuk garanton edhe lidhje më të shpejtë në
Internet. Shumica e linjave telefonike e përkrahin shpejtësinë 28.8 Kb/s, por jo edhe
33.6 Kb/s.
ISDN-ja
ISDN-ja (shkurtesë nga shprehja angleze The Integrated Services Digital
Network) është paraqitur si zëvëndësim për rrjetin ekzistues telefonik analog, por kjo
nuk është realizuar. Mirëpo ISDN-ja është marrë si një nga mundësitë për
përshpejtin të qasjes në Internet me çmim të caktuar.
Shfrytëzimi i modemit ISDN, bëhet nëpërmes linjës telefonike ISDN. Ky
është një servis special të cilin mund ta shfrytëzojnë vetëm shfrytëzuesit të cilët këtë
e kanë porositur nga posta lokale. Linjat telefonike ISDN nuk janë kompatibile (të
përshtatura) me linjat e zakonshme telefonike, për këtë arsye duhet që të instalohet
linja tjetër telefonike.
Linja telefonike ISDN është linjë telefonike digjitale, e cila është e kompozuar
nga dy kanale-B, të cilët transmetojnë secili me shpejtësi 64 Kb/s.
37