1. İBLİS, SİYAH NUR
İslam’da Satanizm
Peter Lamborn Wilson
nam-ı diğer Hakim Bey
Çev. Mayıs

2. Tahran’da avangart bir oyun yazarı ve Ehl-i Hakk tarikatı mensubu İranlı bir arkadaşım,
1970’lerin ortasında şeytana tapanların vadisine bir seyahatte bulunmuştu.
Radikal Şiilik, Sufizm, İran gnostisizmi ve yerel şamanlıktan etkilenmiş bir Kürt tarikatı olan
Ehl-i Hakk taraftarlarının çoğu okuma yazması olmayan köylülerdir ve kendi içlerinde pek
çok alt gruba ayrılırlar. Birleştirici ve bütünleştirici bir Kutsal Kitapları olmayan ve ücra
vadileri mesken tutmuş bu alt gruplar genelde birbirinden alabildiğine farklı Ehl-i Hakk
mitleri ve öğretileri geliştirmişlerdir. Bu alt gruplardan biri de Şeytan'a hürmet etmektedir. Bu
Şeytanperestler hakkında yazılı hiçbir kaynak duymadım diyebilirim1, kaldı ki genel olarak
Ehl-i Hakk üzerine de pek fazla çalışma olduğu söylenemez2. Pek çok sır yabancılara
bütünüyle kapalıdır.
Tahran’daki Ehl-i Hakk cemaatinin büyük bir müzisyen ve öğretmen olan bir pirleri vardı;
Üstad Nur Ali İlahi3. Bazı eski kafalı Ehl-i Hakk mensupları; sırları yabancılara, yani Kürt
olmayanlara açtığı ve hatta kitaplarında yayınladığı için kendisini bir dönek olarak
nitelendiriyorlardı. Ne var ki arkadaşım, İlahi’ye şeytana tapanları sorduğunda İlahi kendisini
kibarca terslemekle yetinmişti: “Şeytan’ı hiç takma kafana, sen şey-i ten’e bak.” (yani tensel
şeylere, şehevi nefse). Arkadaşımsa bu yerinde nasihati kulak ardı ederek, kardeşiyle beraber
bir Land Rover'a atlayıp Kürdistan yollarına düştü.
Eğer oralarda hiç bulunmamışsanız Asya’nın bazı kesimlerinin ne kadar ücra olabileceğini
aklınız hayaliniz almaz; o sarp tepelerin ve yaman dağ geçitlerinin içine bir helikopter bile
nüfuz edemez. Arkadaşım ve kardeşi keşif seferlerinin son etabını, kiraladıkları eşeklerle
tamamlamak zorunda kalmışlardı. Hedeflerine yaklaştıkça Şeytan'a tapanlar hakkında daha
fazla şey duyar olmuşlardı ve bunların hiçbiri de hayra alamet şeyler değildi: domuz eti yiyip
şarap içen ve mumsöndü oynayan (karanlıkta, ayrım gözetmeden yapılan ritüel orjiler)
eşkıyalar ve haydutlar...
En nihayetinde hedeflerine ulaştıklarında kervanları bir düzine kadar uzun saç örgülü ve
geleneksel Kürt kıyafetleri içinde kabile üyesi tarafından karşılanmıştı: şalvarlar, türbanlar ve
silahlar. Çatık kaşlarla iki kardeşi selamlarken bağırıyorlardı:
“Ya Zat-ı Şeytan! Ya Zat-ı Şeytan!”
O anın heyecanıyla kıyaslanınca yolculuklarının geri kalanı tam bir hayal kırıklığı olmuş.
Köylüler, söylediklerine göre, uzun süre önce eşkıyalığı bırakmış ve doğal olarak ortada
karanlıkta gerçekleşen herhangi bir sapkınlığa dair hiçbir emare de yokmuş. Utanç verici bir
sefalet içinde yaşadıklarından domuz ya da şarap testisi gibi egzotik şeylere de sahip
değillermiş. Dinlerine gelince; bu konuda hiçbir şey bilmediklerini itiraf etmişler; ya
yabancılardan sırlarını saklamak için ya da cidden her şeyi çoktan unuttuklarından. Gizliliği
1
Yani İngilizce olarak. Başka bir dostum, romantik asilerin peşinde Marksist bir etnograf olan Martin van
Bruinesse de Şeytanperestleri ziyaret etmiş ve onlarla ilgili bir şeyler yazmıştı - ama Felemenkçe (bu son derece
aydınlatıcı ve İngilizceye çevrilmesi muhtemel makalenin basılı hali için Index Islamicus’a bakın). Ben de
Scandal: Essays in Islamic Heresy ((Brooklyn, N.Y.: Autonomedia, 1988) kitabımda halk sanatları bağlamında
Şeytanperestlerden söz etmiştim.
2
Bkz. V. Ivanov, Truth-worshippers of Kurdestan: Ahl-i Haqq Texts (Bombay: Ismaili Text Society). Tarikatın
içindeki bilgi kaynaklarımın söylediğine göre bu metin pek de faydalı sayılmazmış. V. Minorsky'nin
Encyclopedia of Islam’da yer alan “Ahl-i Haqq” makalesi ise kısa olmasına rağmen oldukça aydınlatıcı bir
makale.
3
Üstad Nur Ali İlahi bahsi için Scandal: Essays in Islamic Heresy ((Brooklyn, N.Y.: Autonomedia, 1988)
kitabıma bakabilirsiniz.

3. esas alan, dünyadan yalıtılmış ve okuma yazması olmayan bir toplumda hatırı sayılır ölçüde
bilgi zamanla yitip gidebilir; önderler kimi ayrıntıları aktaramadan öbür dünyaya göçebilir ve
hastalık ya da kıtlık nedeniyle koca bir köy helak olabilir, dağılabilir ya da hepten yok
olabilir.
Şüphesiz şeytana tapanlar arkadaşıma anlattıklarından çok daha fazlasını biliyor olmalıydılar
ama neticede, kan davaları ve gerilla mücadelesi dışında genellikle asil yürekli ve
misafirperver olan diğer dağ Kürtlerinden daha tekinsiz herhangi bir tarafları da yoktu.
Peki ama Şeytan’ın ‘zat’ı dedikleri ne ola ki? Üstat İlahi’nin öğretilerine adanmış bir kitapta4
Şeytan’ın var olduğu ancak eli kolu bağlı, güçsüz, düşkün bir melekten başka bir şey olmadığı
belirtilir. Dahası, “doğada, insanoğlunun dışında herhangi bir şeytani kuvvet bulunmaz...
şeytan ‘nefs-i emmare’nin bizim kendi içimizde ifade buluş biçiminden başka bir şey
değildir... Şeytan bahsi Allah’la Şeytan arasında ve sadece ikisini ilgilendiren geçmişe ait bir
hikâyeden başka bir şey değildir.” Başka bir deyişle, Kuran’da bahsi geçen ‘Şeytan’ın
ayartması’ ve ‘kovuluşu’ (Eski Ahit’teki ‘Yaradılış’ hikâyesine çok benzer) kelimesi
kelimesine doğrudur ancak hiçbir önemi yoktur. Tüm müminlerin dualarında kendisinden
Allah’a sığındıkları Şeytan, hakikatte, kişinin kendi manevi kusurlarının bir izdüşümüdür.
Tabii bu görüşü Ortodoks İslam’ın ya da pek çok sufinin paylaşmadığını söylemeye hiç gerek
yok; ne var ki bu görüş, gerçekten de son derece çetrefilli bir teolojik muammaya son derece
ilginç bir çözüm getirmektedir. Metafizik birliğe, Varlığın birliğine (tevhide) dayalı bir din,
kötülüğü nasıl açıklar?
HASIM
Kitabı Mukaddes’e dayalı Yahudilikte müstakil bir kötülük ilkesi bulunmaz. Eyüp
Bölümü’nde ‘Satan’ - yani ‘Hasım’, kibirli ve kötücül olmasına rağmen yine de Yehova’nın
evreninin bir parçasıdır ve onun iktidarı altındadır - neredeyse Tanrı’nın bir veçhesi olarak
tasvir edilir.
Yehova’nın kendisinin bizzat Şeytan olduğunu savunan Gnostisizme tepki olarak
Hıristiyanlık Tanrı’nın iyilik vasfına olan vurguyu öyle bir noktaya vardırdı ki zaman içinde
‘Satan’ giderek daha kendine has ve cismani bir varlık haline gelmeye başladı. Hıristiyan
teolojisinde (ya da daha doğrusu teodezisinde5) kötülük görece gerçekdışı ya da hiç değilse
ikincil düzeyde kalmayı sürdürür ancak Hıristiyan pratiğinde şeytan ‘bu dünyanın Efendisi’,
hakiki bir kudret, neredeyse başlı başına bir ilke haline gelmiştir. Bu nedenle Hıristiyan
kültüründe Satanizm, iyiliğin karşıtına yani kötülüğe adanmış bir olgu olarak ortaya çıkar.
Huysman’ın La Bas’ında ya da LeVey’nin Satanic Bible’ında tasvir edilen türde entelektüel
ve törenselleşmiş bir kötücüllük hiçbir koşulda Yahudiliğin içinden çıkamazdı ve İslam
kültüründe de umumiyet kazanması mümkün değildir6.
4
Dr. Behram İlahi (Üstat Nur Ali İlahi'nin oğlu ), The Path of Perfection, Jean During’in Fransızca
çevirisinden İngiliceye çeviren James Morris (Londra: Rider Books, 1987). Sayfa 28’de İlahi, Şeytanperestlere
atfen olabilecek bir yorumunda şöyle der: “Kimi yanlış yöne sevk olmuş zihinler işi ‘Mademki Allah her
halükârda iyi ve merhamet sahibi o zaman onu dert etmeye ne gerek var: ve mademki tüm sıkıntılarımızın
kaynağı şeytan ve kötülüğün tanrısı, o halde onun iltifatını sağlama almaya bakmalı’ demeye kadar vardırırlar.
Böylece şeytana ibadet eder hale gelirler.”
5
[Ç.N.] teodezi (theos: Tanrı; dike: türe) Fiziksel ve ahlaksal kötülükten doğan karşı çıkışlar önünde Tanrının
iyilik, yaratıcılık ve sorumluluk özelliğini irdeleyen öğreti;
6
Bu, kötü Yahudilerin ya da Müslümanların olmadığı ya da bu kültürlerde ‘kara büyü’nün var olmadığı
anlamına gelmez ama bu kültürlerin içinden asla kurumsal bir Satanist kötücüllük doğmamıştır. Şeytanperestler

4. Allah 99 isimle anılır ve bunların arasında ‘Cebbar’(Zalim) ve ‘Hafîd’ (Alçaltan, Rezil Rüsva
Eden) da vardır. Hıristiyanlığın şeytanla ilişkilendirdiği bazı nitelikler, bu suretle Kuran’da
Allah’ın ihtişamlı ve dehşetli yüzünün nitelikleri olarak ilahileştirilir. Bu bağlamda Şeytan
kendine has ve cismani bir özerkliğe sahip olamaz - onun kudreti Allah’ınkine kafa tutamaz,
tam aksine kaynağını Allah’ın kudretinden alır ve onu bütünler. İslam, ‘ilk günah’ diye bir
mefhumu kabul etmez, sadece Hakikat’in unutulması mevzubahistir; aynı şekilde evren/doğa
da kendi içinde ‘kötü’ olarak değerlendirilemez zira o da Hakikat’in bir yansıması ya da
veçhesidir. Ama tabii evren/doğa her şeyin mümkün olduğuna dair ilahi ilkeyi yansıttığı için
‘dehşet verici’ inkâr ve vehim ihtimallerini ve İblis’in varlığını da kendi içinde barındırır7.
Kuran ve Hadislerde Şeytan'ın melekler gibi nurdan değil cinler gibi ateşten olma olduğu
söylenir. Yine de kendisi Taht'ın hemen altına ihtişamla yerleşmiş olan ve ebediyetten evvel
tüm meleklerin vaizi olan Melek Azazil'dir. Allah, Âdem’e şekil verip de tüm meleklere ona
secde etmelerini emrettiğinde (çünkü yalnızca insan gerçek anlamda ‘âlem-i asgar’ yani
mikrokozmos olabilir) sadece Azazil bu emre itiraz eder. Gururla, ateşin (ruhun) çamurdan
(bedenden) üstün olduğunu beyan eder. Bu nedenle Allah onu lanetler ve Azazil İblis olur;
hikâyenin geri kalanı aşağı yukarı Kitabı Mukaddes’teki Yaradılış bölümüne benzer.
İlahi birlik (vahdet) ve Allah'ın her şeyi bilmesi (Alimallah) ilkeleri göz önüne alındığında
insan bu hikâyenin ardında yatan başka bir hikâye aramadan edemez: Allah bir şekilde İblis’in
Şeytan olmasını ve Âdem’le Havva’nın düşüşünü ister ki böylece kurtuluş gününe değin tüm
yaradılış oyunu ve Esma’nın (İsimlerin) tecellisi sahneye konsun. Şeytan da Âdem de ‘özgür
irade’ sahibidirler ama tüm bu olanlar yazılmıştır, takdir-i ilahidir ve Allah’ın bilgisi
dâhilindedir. Şüphesiz burada bir sır söz konusudur, metnin altında bir anlam yatmaktadır (ve
ortodoks öğretiye göre Kuran birbirinin altında yatan yedi kat anlam ihtiva eder). İşte batıni
hermönotik ilmi ve Sufizm bu sırra bir açıklama getirmektedir.
MUTLAK MUVAHHİT OLARAK ŞEYTANIN ÜÇ MÜDAFAASI
İblis’i savunmaya kalkan üç ünlü sufiden ikisi mülhitlik suçlamasıyla idam edildiler. Bu gün
bile, Sufizmi gerçek İslam olarak görenler bu üçüne büyük saygı göstermektedir ve bu üçü
kör bağnazlığa şehit düşmüş sayılmaktadır.
Bunların ilki ve en tanınmış olanı MS. 922’de Bağdat’ta idam edilen Hüseyin bin Mansur el
Hallaç’tır. Hallaç, kendi yazdığı Tavasin’de8 şu hikâyeye yer verir:
Seyidine Musa Sina dağı eteklerinde İblis’le karşılaştı ve ona şöyle dedi: “Ya İblis,
seni secde etmekten alıkoyan şey neydi?” İblis şöyle cevap verdi: “Beni alıkoyan şey Eşi
Benzeri Olmayan Sevgili’ye aşkımın ilanıydı, secde etmiş olsaydım ben de senin haline
düşerdim, zira sana bir kez ‘dağa bakman’ söylendi ve sen hemen baktın. Bana gelince, bana
bin kez Âdem’in önünde secde etmem söylendi de ben gene de ilan-ı aşk niyetimden dönerek
secde etmedim.”
haricinde İslam içerisinde Şeytan kültü (Yezidiler ve kimi Sufilerin bahsinde de göreceğimiz üzere) şeytanı
gizliden gizliye iyi olarak görmektedir.
7
‘Satan’, Hasım anlamına gelen bir unvandır, ‘İblis’ ise bu meleğin ismidir ve Grekçe diabolostan gelir
8
The Tawasin of Mansur al-Hallaj, çeviren Aisha at-Tarjumana (Berkeley ve Londra: Diwan Press, 1974 ) [Ç.N.
Türkçe çevirisi bu metindeki diğer tüm özgün eser alıntılarında olduğu gibi metinde yer alan İngilizce
çevirisinden yapılmıştır.]

5. Seyidine Musa dedi ki: “Sen bir emre karşı geldin.” İblis cevap verdi: “O bir
sınamaydı. Bir emir değil.” Seyidine Musa dedi: “Demek günahsızsın? Öyleyse yüzün neden
böyle çarpık?” İblis cevap verdi: “Ya Musa! Bu suretlerin müphemliğinden başka bir şey
değil, oysa manevi hâl buna bağlı değildir ve değişmez. İrfan baştaki hakikatinden bir şey
kaybetmez ve kişi değişse de o değişmez.”
Seyidine Musa dedi ki: “O’nu hâlâ hatırlıyor musun?” “Ya Musa! Saf akla hafıza ne
gerek - ben O’nunla hatırlanırım ve O hatırlanır. O’nun hatırlayışı benim hatırlayışımdır ve
benim hatırlayışım O’nun hatırlayışı. Nasıl olur da biz kendimizi hatırlarken, ikimiz bir
olmaktan başka bir şey olabiliriz? Hizmetim şimdi daha saf bir hizmet, günlerim daha bir hoş,
hatıram daha bir aziz çünkü mutlaktayken O’na kendi bahtım için hizmet ediyordum şimdiyse
O’na sadece O’nun için hizmet ediyorum.”
Hallaç Allah’ın huzurundaki kibrine bahane olarak İblis’e şu sözleri söyletir:
Onunla aramızda kısacık bir nazar bile olsaydı, bu onu gururlu ve mütehakkim
kılmaya yeterdi ancak ben onu ezelden evvel bilenim, “Ben ondan iyiyim,” çünkü ben sana
daha uzun süredir hizmet ettim. İkimiz arasında seni daha iyi bilen benim. Benim içimde
senden bir niyet, senin içinde benden bir niyet vardı ve ikisi de Âdem’den evveldi.
Hallaç şöyle der:
Azazil’in (İblis’in kovulmadan önceki adı) manevi mevkiine dair nice teori mevcut.
Bunlardan birine göre o cennette bir işle vazifeliydi, dünyadaysa başka bir işle. Cennetteyken
iyi amelleri göstererek Meleklere vaaz ederdi, dünyadaysa kötü amelleri göstererek ins-ü
cinne (insanlara ve cinlere) vaaz etmektedir.
Beyaz ipeğin astarının siyah kumaşla işlenmesi gibi insanlar da şeyleri zıddı
olmaksızın tanıyamaz - Melek iyi amelleri gösterip simgesel olarak “Bunları yaparsan
ödüllendirilirsin,” der. Ama kötüyü bilmeyen iyiyi de bilemez.
Burada Hallaç bütünleyicilik ya da ‘coincidentia oppositorum9’ ilkesini öne sürmektedir; tıpkı
Yin Yang çemberinde olduğu gibi, siyah ve beyaz birbirine sarılırken kendi içlerinde de
birbirlerinden birer zerre ihtiva ederler. Bir bakıma Allah her şeydir, İblis’se hiçbir şey ama
yine de ortada bir aşık olmadan Allah bir Sevgili olarak kavranamaz; bilhassa da trajik bir
aşık, ayrılığa yazgılı bir aşık olmadan. İşte Şeytan’ın kibri bu trajedinin ta kendisidir.
Hallaç bununla da yetinmez, manevi yiğitlikte İblis’in ve Firavun’un (kendini Tanrı olarak
gördüğü için günahkârların en beteri sayılır) eşi dengi bulunmadığını beyan eder. “Yoldaşım
İblis, öğretmenim Firavun’dur. İblis ateşle tehdit edildi de yine sözünden dönmedi. Firavun
Kızıl Deniz’de boğuldu ama yine de ne sözünden döndü ne de şefaat dilendi.” Hallaç kendisi
de onlar kadar taşkınca bir iddia da bulunmaktan geri durmaz: “Ben de diyorum ki: O’nu
bilmiyorsanız bari O’nun tecellilerini bilin, ben O’nun tecellisiyim ve ben Hakk’ım. Bunun
böyle olması Hakk’ı idrakimin bitmek tükenmek bilmemesindendir.” Ve tıpkı İblis ve Firavun
gibi Hallaç da bu yüzden darağacına çekilip, bedeni paramparça edildiği halde sözünden
dönüp gururunu elden bırakmadı.
Şeytanı savunan şeyhlerden ikincisi, Ahmet Gazali, hem yoğun ve karmaşık mistik dili
sayesinde hem de sufizminin kusursuz ortodoksluğuyla meşhur İmam Gazali gibi nüfuzlu bir
ağabeyinin olması sayesinde beddualardan değilse de darağacından kendini kurtardı. Ahmet
9
[Ç.N.] coincidentia oppositorum: Lat. zıtların birlikteliği

6. Gazali pek çok noktada Hallaç’ı andırıyordu, örneğin “İlahi Tevhid’e vefayı İblis’ten
öğrenmeyen kimse, kâfirdir” ya da “her ne kadar lanetlenmiş ve aşağılanmış da olsa Şeytan
yine de fedakârlıkta âşıkların önde gideniydi” diyordu10.
Ahmet Gazali bu üç şeyhten sonuncusu olan Ayn el Kuzat Hamedani’nin de mürşidi ve
öğretmeni olmuştu. Bağdat’ta hapse atılan ve 1131’de 33 yaşındayken kendi memleketi olan
Hamedan’da idam edilen Ayn el Kuzat bu üçü arasında en az bilineni ve muhtemelen en
parlak zekâlı olanıydı11. Şu satırlar kendisine aittir:
‘Aşkta kıskançlığı’ bırak bir yana a cancağızım! Bu âlemde ‘İblis’ diye bilinen o
divane aşığın ilahi âlemdeki adını bilir misin sen? Onun adını bilseydin onu o adla andığın
için kendini kâfir sayardın. Dediklerime kulak ver. O divane Allah'a âşıktı. Bir merhamet
imtihanının nelere yol açtığını bilir misin sen? Bir yandan dert ve gazap öte yandan suçlama
ve aşağılama. Allah’a âşıksa bunu kanıtlaması istendi ondan. Dert ve gazap imtihanıyla
suçlama ve aşağılama imtihanları konuldu önüne ve o da kabul etti bunları.
O zaman bu imtihanlar onun aşkının hakikatini ispat etti. Neden bahsettiğimi ne
bileceksin sen! Aşk içinde hem reddi hem de kabulü barındırmalı ki âşık Sevgili’nin lütfü ve
gazabı ile olgunlaşsın; yoksa toy ve kısır kalır.
İblis’in de Muhammed kadar bu Yol’da rehberlik ettiği hakikatini kavramak herkesin
harcı değildir. İblis insanı Allah’tan uzağa götürürken Muhammed Allah’a doğru götürür.
Allah, İblis’e “Ey aşığım, bana olan aşkındaki kıskançlığın sayesinde yabancıları benden
uzak tut,” diyerek onu makamının kapısına bekçi tayin etmiştir.
Ayn el Kuzat, aşkta ayrılığın aşkta birleşmeden daha üstün olduğuna işaret eder zira ilki
dinamik bir halken ikincisi statik bir haldir. İblis, Ayrı Düşmüşlerin önde gideni olmakla
kalmaz aynı zamanda beşeri aşklarda da bu hale sebep olur ve her ne kadar kimileri bunu
‘kötü’ bir biçimde tecrübe etseler de Sufi, bunun gerekli ve hatta iyi bir şey olduğunu bilir.
İslam’da “Tanrı yok (la ilahe), sadece Allah (illa’Llah)” sözleriyle kelime-i şahadet getirilir.
Ayn el Kuzat hakir kimselerin, olumsuzlamanın yani ‘lâ’nın ötesine asla geçemeyeceğini ve
illa’Llah mabedine asla varamayacaklarını izah eder. Bu derunî âlemin kapı bekçisi yahut
mabeyincisi İblis'ten başkası değildir. Ayn el Kuzat İslami satanolojiye kendi özgün katkısını
İblis’in mabeyinciliğini temsil eden son derece etkili iki imgeyle yapar: Siyah nur ve
Sevgili’nin kara zülüfleri.
‘Siyah nur’, Batılı mistikler ve simyacıların da ‘Gece yarısı Güneşi’ gibi deyimlerle bir hayli
aşina olduğu coincidentia oppositorum ilkesini anımsatır. Sevgili’nin yüzünü kimi zaman
gizleyen kimiyse açığa vuran ‘zülüflere’ gelince, bu imge de Hinduların Maya mefhumunu
akla getirir; dünyanın hem kahır getiren bir yanılsama hem de her şeyi mazur gösteren bir
10
İranlı sufi üstat Dr. Cevat Nurbaş’ın hazırladığı ve muzipçe The Great Satan “Eblis” (Londra: Khaniqah- i
Nimatullahi) başlığını koyduğu Şeytan üzerine Sufi dokümanlarından oluşan muhteşem derlemeden. Ayrıca bkz.
Ahmet Gazali, Sawanih: Inspirations from the World of Pure Spirits, çeviri N. Pourjavady (Londra: KPI,
1986 ), Pers “Aşk Okulu” üzerine son derece etkili bir eser.
11
Bkz. A Sufi Martyr, Hamedani'nin hapiste yazdığı savunması çev. A. J. Arberry (Londra: Allen & Unwin.
1969), bu kitabın ekler kısmında başka eserlerden ‘satanist’ bölümlere de yer verilmiştir. Ayrıca daha kapsamlı
seçkiler için bkz. Nurbaş, a.g.e. ve Peter J. Awn’ın çalışması Satan's Tragedy and Redemption: Iblis in Sufi
Psychology (Leiden: E. J. Brill, 1982), ki bu eserin en önemli yanı Sufi yazarlardan yaptığı çok sayıdaki
alıntılardır. N.Pourjavady ile birlikte derlediğimiz Drunken Universe: An Anthology of Persian Sufi Poetry
(Grand Rapids, Mich.: Phanes Press, 1987) kitabında da Hamedani’nin en güzel dörtlüklerinden bir kısmına yer
verdik. Bildiğim kadarıyla İngilizcede bunların haricinde bir çalışma yok.

7. lütuf olarak kâh ihmale ve unutkanlığa kâh hatırlamaya sevk eden ayartıcı güzelliği. Ayn el
Kuzat şöyle yazar:
Sevgili’nin ‘gamzesi’ ve ‘beni’yle kast edilen nedir sen bilir misin? Tahtın üstünde
asılı duran siyah nurdan sana bir haber verilmedi mi? O Allah’ın zülüflerine benzetilen
nurudur İblis’in; İlahi Nur’la kıyaslandığında karanlıktır elbet ama o da nurdur aynen öbürü
gibi.
Sevgili’yi böyle bir ‘perçem’le, ‘ben’le, ‘zülüf’le ve ‘kaş’ ile gören kimse tıpkı Hallaç
gibi şeksiz şüphesiz “Ben Hakk’ım...” diye ilan eder.
İnsanlar İblis’in adını duymuşlardır ama onun kimseyi tanımayacak denli kibirli bir
aşka sahip olduğunu bilmezler. Bu kibir nerden gelir bilir misin? İblis'in nurunun (zülüflerin)
gamzeye ve bene (Muhammed'in nuru) olan yakınlığından gelir. Zülüfler, kaşlar ve saçlar
olmaksızın gamze ve ben hiç tamam olabilir mi? Ant olsun Allah’a, olamazlar!
İnanmıyorsan Allah’ın sözüne bak: “Her türlü övgü, gökleri ve yeri yaratan, derin
karanlığı ve (parlak) aydınlığı var eden Allah’a özgüdür.” (VI:1) Ak olmadan kara, kara
olmadan ak nasıl tam olur? Olamaz. İlahi Hikmet böyle takdir etmiştir.12
MELEK TAVUS
Sufizm içerisinde İblis’in müdafaası enteresan, çarpıcı ve tehlikeli bir gizemci metafizik
mesele olarak kaldı. İblis’in müdafaasında kullanılan etkili ve ışıltılı imgeler kaçınılmaz
olarak ibadet ve ayinlerde vücut buldu ve yine kaçınılmaz olarak bu açılım İslam'ın
bünyesinde bir kırılmaya yol açtı. Her ne kadar İslam, mesela Katoliklik için söz konusu bile
olamayacak doktriner bir esnekliğe sahip olsa da yine de kabul edemeyeceği kimi züller de
yok değildir. Şeytana tapmak da işte böyle bir züldür.
M.S. 1100 civarlarında Adi ibn Musafir adında Baalbekli (Lübnan) bir şeyh Bağdat’a gelip
büyük ortodoks sufiler İmam Gazali ve Abdülkadir Geylani ile ilişki kurdu. Onlar sayesinde
Ahmet Gazali ve Ayn el Kuzat Hamedani’den haberdar oldu ve kim bilir belki onlarla da
tanıştı. Daha sonra Şeyh Adi, Laleş’in (Irak) ücra vadilerine çekildi ve oradaki Kürt
köylülerinin arasında kendi sufi tarikatını kurdu. Şeyh Adi katı Sünni ortodoksluğu ve ağır
çileci uygulamalarıyla tanınıyordu ve kendisinden bugüne kalan tüm özgün eserler de bu
sofuca sadeliği yansıtmaktadır.
Ancak görünüşe göre Şeyh Adi'nin bir de gölge benliği bulunmaktadır. Müritlerinin
Yezidiler13 olarak bilinen torunları tarafından Şeyh Adi'ye ve tarikatın diğer şeyhlerine
atfedilen muhtelif tuhaf metinlerde şeytan kendinden menkul büyük bir tanrı, Melek Tavus,
olarak karşımıza çıkar - Hallaç’ın İblis’i, pagan bir tanrı olarak mitleşmiştir.
Devasa bronz tavus sancaklarından birini onun adıyla anan Yezidiler Hallaç’a son derece
büyük hürmet gösterirler. Şeyh Adi’ye atfedilen bir şiirde Şeyh kendi tanrısallığıyla
övünürken Hallaç ve Beyazıt Bistami gibi sufilerinkine benzer ‘vecd ifadeleri’ne başvurur:
Ben Şam’dan gelme, Musafir oğlu Adi
Doğrusu Rahman bana tahsis etti isimleri,
İlahi Tahtı, tabureyi, yedi deryayı ve arzı
12
Hamedani, a.g.e.
13
Aşağıdaki bilgiler için John Guest’in özenli ve etkileyici çalışması The Yezidis (Londra ve New York: KPI,
1987)’ten faydalandım; bu eser tarihsel ve belgesel açıdan son derece zengin olmasına rağmen Sufizm ve
metafizik alanlarında son derece zayıf kalıyor.

8. Hikmetimin sırrında tanrı yok benden gayrı
Hamdolsun bana, her şey benim irademle olur
Kâinatın aydınlığı hep benim bahşettiklerimdendir.
Uzun bir süre Yezidiler bile Yezidi adının MS. 690’da peygamberin torunu ve Şia İmamı
Hüseyin’in katline sebep olan o sefih kalleşten, Halife Yezit'ten geldiğine inandılar; Şia’nın
küfürlerine karşı Yezit’in savunulması, Şeyh Adi’nin tarikatındaki fanatik Sünniliği yansıtıyor
olabilir ancak bugün Yezidiler Halife’yi kendilerini şeriatın kınamalarından kurtaran
ortodoksi düşmanı bir kahraman olarak görmektedir. Ne var ki Yezidi adı büyük olasılıkla
eski Farsça bir kelime olan ve tanrı ya da ruh anlamına gelen ‘yazd’ ya da ‘yazad’tan
gelmektedir. Laleş Kürtleri, kökleri Mecusi Düalizminde yatan İslam öncesi ‘pagan’
inançlarını korurken her nasılsa bunu Hallaç’ın İblis’i müdafaasıyla ve aşırı Sünni Halife
Yezit kültüyle harmanlamış olmaları muhtemeldir. Bu akıl almaz bağdaşımın şimdi Laleş’teki
mezarı Yezidi ibadetlerinin merkezi olan Şeyh Adi’nin eseri mi olduğu yoksa o öldükten
sonra mı ortaya çıktığı ise tartışmaya açık bir konudur.
Her ne kadar Yezidiler ilkesel olarak okuryazarlığı reddediyor olsalar da (ki çoğu gerçekten
de okuma yazma bilmez) yine de iki kutsal ‘Mushaf’ları vardır; İlahi Nur Kitabı ve Kara
Kitap (iki başlıktaki imgelerin toplamı ‘Siyah Nur’u akla getirir). Hıristiyan Satanistler gibi
kötücüllüğün ilkesi olarak değil ortodoks dinler tarafından haksız yere suçlanmış enerji ilkesi
olarak Şeytan’a ibadet ederler. Kara Kitap’ta şöyle denir:
Başlangıçta Tanrı kendi kıymetli Cevher’inden Beyaz İnci’yi yarattı: ve Enfar adında
bir kuş yarattı. Ve inciyi kuşun sırtına koyup kırk bin yıl orda hüküm sürdü. İlk gün, Pazar
günü, ‘Azazil’ adında bir melek yarattı ki bu, hepsinin reisi olan Melek Tavus’tur.
Sonra, İlahi Nur Kitabı'nda Melek Tavus bizimle doğrudan konuşur:
Vardım, varım ve ebediyen var olacağım, tüm mahlûkata hükmederek ve hükmüm
altındakilere yapıp edeceklerini buyurarak. Ben hemen yanı başınızdayım öyle ki başınız dara
düştüğünde bana güvenin ve benden yardım dileyin; benim mevcut olmadığım, bensiz, tek bir
mekân dâhi yoktur. Yabancıların kendi arzularına göre yapılmadığı için kötü saydıkları her
işte benim parmağım vardır.
Kara Kitap bir dizi enteresan yasak içerir. Marul ve fasulye yasaktır çünkü ilkinin (Maniciler
tarafından) ‘saf ışık’ kıvılcımları içerdiğine ikincisininse (Pisagorcular tarafından) tenasüh
eden ruhları içerdiğine inanılırdı. Balık eti, ceylanlar, tavus kuşları ve çivit mavisi de yasaktır,
hiç şüphesiz Şeytan’ı temsil ettikleri için ki dahası Yezidiler arasında Şeytan’ın adını ağza
almak da yasaktır. Geleneksel olarak kaosun simgesi sayılan balkabakları da yenmeyecek
kadar kutsal kabul edilirler.
HAYAL GÜCÜ OLARAK İBLİS
Yezidiler üzerine kapsamlı bir antropolojik çalışma, geç dönem Sufilikte Şeytan’ın
müdafaasının gelişimi, el Ceyli ya da Ruzbehan Bakli gibi derin mistiklerin Satanizm’e
yönelttiği eleştiriler, demonoloji ve şeytan tapıncı üzerine engin folklorik dokümanlar, İslam
eskatologyası (Dante’nin de faydalandığı cehennem ‘haritaları’ da dâhil olmak üzere) ya da
Ortaçağ İsmaililerinden tutun da modern solculara varana değin İblis figürünün İslami
isyankârlar için kullanımı gibi akıl çelici konudan sapmaları bir kenara bırakmak zorundayız
(Ancak tüm bu konular dipnotlarda kaynak gösterilen metinlerde mevcuttur). Benim buradaki

9. amacım arkadaşımın karşılaştığı şeytana tapan Kürtlerin bahsettiği ‘Şeytan’ın zatı’nın ne
olduğunu sorgulamaktan öteye geçmez14.
Bu sorunun cevabı ‘Şeyh-ül Ekber’ İbn Arabî okulunun kimi metinlerinde bilhassa da
Azizüddin Nesafi'nin İnsan-ı Kamil risalesinde verilmektedir:
Allah bu ‘âlem-i asgar’a (mikrokozmos) kendini temsil etmesi için vekilini atadı, bu
ilahi vekil akıldır. ‘Akıl’ bu vekâleti devraldığında‘alem-i asgar’ın tüm melekleri onun
önünde secde ettiler bir tek ‘vehim’ hariç, o secde etmeyi reddetti nasıl ki ‘âlem-i ekber’de
(makrokozmos) Âdem vekâleti devraldığında tüm melekler ona secde etmişken bir tek İblis
etmediyse...
Üçüncü cennetten altı kişi çıktı: Âdem, Havva, Şeytan, İblis, Tavus ve Yılan.
Âdem ruhtur, Havva beden, Şeytan doğa, İblis vehim, Tavus şehvet ve Yılan gazap.
Âdem akıl ağacına uzandığında üçüncü cennetten çıkıp dördüncü cennete girmiştir. Tüm
melekler Âdem’in önünde secde etmiştir, İblis hariç, o etmemiştir. Yani, manevi olsun maddi
olsun tüm güçler ruha hürmet ve itaat etmişlerdir, vehim hariç, o bundan geri durmuştur.
Metinde geçen sözcük ‘vehim’; ‘hayal’ ya da ‘hayal gücü’ değil. Ama İbn Arabî okulunda bu
kelimeler bazen birbirlerinin yerine de kullanılır çünkü aslında hayal gücü (tıpkı Sevgili’nin
zülüfleri gibi) hatırlama yetisini hem dağıtır hem toplar ve kişiyi hem ‘günaha ve isyana’ hem
de her şeyin içindeki ulûhiyet görüşüne sevk eden bir ayartıcıdır. İbn Arabî’ye göre imgeler
olmaksızın maneviyat da olamaz çünkü Hakk'ın ayrımsız birliği ancak yaradılışın çokluğu
şeklinde/içinde O’nun tecellileri olarak tecrübe edilebilir.
Ayn el Kuzat’ın dediği gibi Şeytan bir eşiğin bekçisidir ve kapı aralığı bir berzahtır, âlemler
arası bir uzam, müphem ve eşikte duran bir mekân-ı lâ-mekân, bir hayal âlemidir15. Batı'da
Şeytan’ı Hayalgücü olarak kabul eden tek kişi William Blake’ti; sufilikteyse bu özdeşlik en
azından onuncu yüzyıldan bu yana aşikârdır. Şeytan’ı savunan sufiler kötülüğü savunuyor ya
da kötülüğe mazeret buluyor falan değillerdi, onlar bir sırrı dile getiriyorlardı: ‘şeytan’ izafî
bir gerçekliğe sahiptir ve bu da ‘safi insan’dan ibarettir. Peygamberin dediği gibi, söz konusu
olan şey hepimizin kendi içindeki ‘şeytan’ı Müslüman yapmasıdır. Ama bu içsel simyayı
gerçekleştirme araçlarımıza öncülük eden de gene bizzat İblis’in, Siyah Nur’un paradoksal ay
ışığıyla aydınlanan aynı güç, hayal gücümüzdür.
14
Ehl-i Hakk tarikatının sınırın Irak Kürdistan’ı tarafında kalan Şeytanperestlerle bir şekilde ‘ilişkili’ olması
muhtemel görünüyor. Bazı akademisyenler ( örneğin C. Glasse , The Concise Encyclopedia of Islam, Harper &
Row, 1989 ), böyle bir ilişki öne sürmüşlerdir ancak bu iddiaya dair kesin bir kanıta sahip değilim.
15
Bkz. Henr y Corbin, Creative Imagination in the Sufism of Ibn 'Arabî, çev. R. Manheim (Princeton: Princeton
University Press, 1969 ).