2. Տարածքը` 780.6 հազ. քառ. կմ
Բնակչությունը` 74.2 միլիոն մարդ (2006)
Մայրաքաղաքը` Անկարա
Պետական լեզու` Թուրքերեն
Կառավարում` Խորհրդարանական
Հանրապետություն
Վարչապետ` Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան
Նախագահ` Աբդուլլահ Գյուլ
3. Թուրքիայի Հանրապետություն (թուրք.՝ Türkiye
Cumhuriyeti), երկիր է Եվրասիայում, պետություն
տեղակայված Ասիայի հարավ-արևմուտքում, որոշ
մասը՝ հարավային Եվրոպայումֈ Ժամանակակից
Թուրքիայի Հանրապետությունը կազմավորվել է
1920-ական թվականանների սկզբին` Օսմանյան
կայսրության փլուզման արդյունքումֈ
Թուրքիան արևելքից սահմանակից
է Վրաստանի, Հայաստանի, Ադրբեջանի և Իրանի
հետ, հարավից` Իրաքի և Սիրիայի հետ, արևմուտքից
՝ Հունաստանի և Բուլղարիայի հետֈ Թուրքիայի
ափերը ողողում են չորս
ծովեր՝ Սև, Միջերկրական, Էգեյան և Մարմարաֈ
4. Թուրքերենը Թուրքիայի
Հանրապետության հիմնական
բնակչության պետական լեզուն էֈ
Պատկանում է թյուրքական
լեզվաընտանիքի արևմտախունական
ճյուղի օղուզական խմբինֈ Խոսողների
թվաքանակը մոտ 80 միլիոն էֈ Իբրև
գրական լեզու ձևավորվել է բավականին
ուշ (այն փոխարինել է
հին օսմաներենին 19-րդ դարի կեսերին)։
5. Թուրք ազգը ձևավորվել է թուրքմենական օղուզ քոչվոր ցեղերի ու
տեղաբնիկների միաձուլումից: Թուրքիան բազմազգ պետություն է:
Այստեղ ապրում են ավելի քան 22 ժողովուրդներ: Թուրքերը կազմում են
երկրի բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը: Բնակվում են նաև
քրդեր, արաբներ, չերքեզներ, ասորիներ, հայեր, հույներ և այլք: Երկրի
բնակչության 98 %-ը դավանում է մահմեդականություն:
2009 թ. վերջին հայտնի դարձավ, որ Թուրքիայի բնակչությունը կազմում է
72 մլն. 561 հազար 312 մարդ: Բնակչության 36 մլն. 462 հազար 470-ը
կազմում են տղամարդիկ, իսկ 36 մլն. 98 հազար 842-ը` կանայք: 2009 թ.
բնակչության աճը կազմել է 14.5 տոկոս:
Տղամարդիկ կազմում են բնակչության 50.3 տոկոսը:
Բնակչության աճը կազմել է 14.5 տոկոս:
Բնակչության 75.5 տոկոսը բնակվում է նահանգների և գավառների
կենտրոնում:
Բնակչության 17.8 տոկոսը բնակվում է Ստամբուլում:
Բնակչության կեսի միջին տարիքը ցածր է 28.8 տարեկանից:
Բնակչության 67 տոկոսը աշխատանքային տարիքի է:
Մեկ կիլոմետր քառակուսուն բաժին է ընկնում 94 մարդ:
6. Թուրքիայում բավական բարձր են քաղաքայնացման
տեմպերը:Երկրի բնակչության 66% -ն ապրում է
քաղաքներում:Միլիոնանոց քաղաքներ են
Ստամբուլը,Անկարան,Իզմիրը,Ադանան:
Թուրքիայի խոշորագույն քաղաքը Ստամբուլն է(9,5 մլն մարդ)
նախկին Կոստանդնուպոլիսը,որը խոշոր նավահանգիստ
է,առևտրական,արդյունաբերական և մշակութային
կենտրոն:Բոսֆորի նեղուցով քաղաքը բաժանված է Եվրոպական
ու Ասիական մասերի:Ստամբուլը եղել է
Հռոմեական,Բյուզանդական,ապա Օսմանյան կայսրության
մայրաքաղաքը:
Անկարա (3 մլն մարդ) երկրի մայրաքաղաքն է,արդյունաբերական
ու մշակութային խոշոր կենտրոն:Հաջորդ խոշոր քղաքներն են
խոշոր նավահանգիստ և արդյունաբերական կենտրոն Իզմիրը `2,4
մլն մարդ,Ադանան և Բուրսան`1.3 մլն մարդ:
7. Թուրքիան լեռնային երկիր է:Ասիական մասի երևմուտքում
է Փոքրասիկան բարձրավանդակը(միջին բարձրությունը
մետ 1000մ),ներքին մասում`Անատոլիական
Սարահարթը:Դեպի արևելք վերջինիս հարում է խիստ
մասնատված Հայկական լեռենաշխարհը 1500-2000 մ միջին
բարձրությամբ:Հայկական լեռնաշխարհը մասամբ և
Փոքրասիական բարձրավանդակը հյուսիսից եզերված են
Պոնտական,հարավից Տավրոսի լեռներով:Այստեղ վեր է
խոյանում Մեծ Արարատ լեռը5165մ:
Օգտակար հանածոները բազմազան են,բայց
համեմատաբար ոչ մեծ պաշարներով:Գլխավոր բնական
հարստությունը քրոմիտն է,որի պաշարներով Թուրէիան
գրեթե առաջինն է:Հայտնաբերված են նաև քարածխի ու գորշ
ածխի հանքավայրեր,երկաթի,պղնձի ու մանգանի
հանքաքարեր,բոքսիտ:
8. Արեվելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան) 1720 մ
բարձրության վրա է գտնվում լեռներով շրջապատված Վանա լիճը
կամ Վանա ծովը: Լիճը հայտնի է իր նշանավոր տառեխ ձկով: Լճի
Աղթամար կղզում է գտնվում հայ ճարտարապետության
գլուխգործոցներից մեկը՝ Սուրբ Խաչ եկեղեցին (X դար, թուրքական
կառավարության կողմից 2007 թ-ին վերականգնվել է և վերածվել
թանգարանի):
Կենդանիներից երկրի լեռնային անտառներում հանդիպում են
այծյամներ, գորշուկներ, վարազներ, սկյուռներ, իսկ
տափաստաններում՝ աղվեսներ, շնագայլեր, գետնասկյուռներ:
Չորային շրջաններում մշակում են ցորեն, գարի, կորեկ, լոբի,
բուծում են ոչխարներ ու անգորական այծեր, որոնք տալիս են
նուրբ, մետաքսանման բարձրորակ բուրդ՝ մոհեր: Զարգացած է
նաև շերամապահությունը:
Մշտադալար թփուտների, պուրակների և այգիների փարթամ
կանաչով են պատված ծովափնյա հարթավայրերը:
9. Ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության 81 նահագները (իլերը)
բաժանված են 957 շրանների թուրք.՝ ilçe, իլչե): Նահանգի
մրջաններից մեկը կոչվում է «կենտրոնական շրջան»
Կենտրոնական շրջանի պետն է նշանակավող
փոխնահանգապետը, իսկ այլ շրջանները ղեկավարում
են կայմակամները: Ամեն շրջանը, այդ թվում նաև
կենտրոնականը, նահանգի վարչական բաժանման միավոր է:
Շրջանը կառավարվում է շրջկենտրոնից (թուրք.՝ ilçe merkezi, իլչե
մերկեզի), որտեղ գտնվում է համապատասխան նշանակվող
կայմակամի նստավայրը, որը պատասխանատու է
նահանգի վալիի(նահանգապետի) առաջ: Կենտրոնական
շրջաններում կայմակամներ չկան, քանի որ այդ շրջանները
ղեկավարում է փոխնահանգապետը: Վարչական բաժանման
ներքին միավորն է համարվում գյուղը, Քաղաքային տիպի
բնակավայրերը բաժանված են թաղամասերի
10.
Կլիման հիմնականում ցամաքային է,ընդ
որում ցամաքայնությունն աճում է ծովից
դեպի ներքին մարզերը խորանալուն
համապատասպան:Արևելյան Թրակիայում
և Միջերկրածովյան առափնյա հատվածում
կլիման միջերկրածովային է.ամառը տաք ու
չոր,ձմեռը մեղմ ու անձևրային:Տեղումների
միջին տարեկան քանակը 700 մմ
է,Սևծովյան ափերին մինչև 3000 մմ:
11. Թուրքիայի Զինված ուժերը (թուրքերեն`Türk
Silahlı Kuvvetleri կամTSK) բաղկացած
Ցամաքային, Օդային և Ծովային զորքերից:
Հիմնադրման օրն է համարվում 1920 թ մայիսի 3-
ը: Թուրքիայի Գլխավոր շտաբի պետն է բանակի
գեներալ Ըշըք Քոշաները, ով Թուրքիայի
նախագահ Աբդուլլահ Գյուլի հետ համարվում է
բանակի գերագույն գլխավոր հրամանատարը:
ՆԱՏՕ-ի անդամ է 1952 թվականի փետրվարից:
Անձնակազմը (ներառյալ պահեստայինները)
կազմում է 1 մլն 41 հազար 900 մարդ:
12. Զորակոչման տարիքը 20-ն է: Կախված զորատեսակներից և կրթության աստիճանից
պարտադիր զինվորական ծառայությունը տևում է 6-15 ամիս: Զինծառայության համար
պիտանի են 16-49 տարեկան 20 մլն 200 հազար արական սեռի ներկայացուցիչ և 19 մլն
իգական սեռի ներկայացուցիչ (2008 թվականի տվյալներ): Ռազմական բյուջեն կազմում
40 մլրդ ամերիկյան դոլար կամ ՀՆԱ-ի 5 տոկոսը (2010 թ տվյալներ): Ծառայության մեջ
գտնվող անձնակազմը կազմում է 612.900 մարդ, որից 402.000` ցամաքային զորքեր,
100.000` ժանդարմերիա, 60.100` ռազմաօդային ուժեր, 48.600` ծովային ուժեր, 2200`
առափնյա պաշտանություն: Եվս 36 հազար թուրք զինծառայողներ ծառայության մեջ են
գտնվում այսպես կոչված «Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունում»:
1450 զինծառայող գործուղված են Աֆղանստան, 356` Բոսնիա, 261` Լիբանան, 17` Կոնգոյի
ԴՀ: Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների շարքում ԱՄՆ-ից հետո ունի երկրորդ
ամենամեծաքանակ զինված ուժերը:
Թուրքիայի ԶՈւ-ը ՆԱՏՕ-ի կազմում մասնակցել են 1950-53 թթ կորեական պատերազմին,
1974 թ ներխուժել են Կիպրոս և օկուպացրել կղզու հյուսիսային հատվածը («Կիպրոսի
խաղաղության ուժեր»), ներկայումս ակտիվ ռազմական գործողություններ են տարվում
«Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության» (PKK) դեմ:
Թուրքիայի ԶՈՒ Գլխավոր շտաբը կազմակերպել է 2 ռազմական հեղաշրջում` 1960 թ.
Մայիսի 27-ի և 1980 թ. Սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումները, ինչպես նաև հեղաշրջման
բազմաթիվ փորձեր` Թուրքիայի աշխարհիկ հիմքերը պաշտպանելու նպատակով:
13. Թուրքիան աշխարհում 15րդն է իրական ՀՆԱ-ի ցուցանիշով և
17րդը անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշով: Երկիրը OECD անդամ է և
մտնում է G-20-ի մեջ: 1995 թվականի դեկտեմբերի 31-ն Թուրքիան
դարձել է Եվրոխորհրդի անդամ: Թուրքիան այսօր համարվում է
աշխարհի արագ տեմպերով զարգացող երկրներից մեկը: 2010 թ.
տնտեսական աճի ցուցանիշով զիջել է միայն Չինաստանին:
Թուրքիան դասվում է այն փոքրաթիվ երկրների շարքին, որոնք
2008-2009 թ. ճգնաժամից քիչ են տուժել: Թուրքիայի ավանդկան
ճյուղերին` տեքստիլ և սննդի արդյունաբերություններին,
գյուղատնտեսությանը, շինարարությանը, տուրիզմին զուգահեռ
սկսեցին ակտիվորեն զարգանալ տնտեսության այնպիսի ճյուղեր ,
ինչպիսիք են` մեքենաշինությունը, դեղագործությունը, քիմիական
արդյունաբերությունը, կոմունիկացիաները և ծառայությունների
ոլորտը: Թուրքիայի հանրապետությունը իր տարածքով
աշխարհում 37-րդն է :
14. Անտառները կազմում են տարածքի 25%-ը կամ 20.2 մլն հա: Սրանք օգտագործվում
են շինարարության մեջ: Ըստ 2009 թ. տվյալների` Թուրքիայի ՀՆԱ-ն կազմել է 1.119
տրլն դոլար, ՀՆԱ աճը 2010թ. առաջին քառորդում կազմել է 11.7%, երկրորդ
քառորդում ` 10.3 %, իսկ երրորդ քառորդում ` 5.5%: ՀՆԱ 64.7 % արտադրվել է
ծառայությունների ոլորտում , 25.9% ` արդյունաբերության, իսկ 9.4% -ը`
գյուղատնտեսության: Տնտեսապես ակտիվ բնակչության 29.5 %-ը զբաղված է
գյուղատնտեսությունում, 24.7%-ը` արդյունաբերությունում և 45.8 %-ը`
ծառայությունների ոլորտներում: Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են `
տեքստիլ, սննդի, մեքենաշինություն, էլեկտրոնիկա, հանքարդյունահանող,
պողպատի, շինարարություն, թղթի արդյունաբերւթյուն, դեղագործությունը: Ըստ
2009 թ. տվյալների արտահանումը կազմել է 102.2 մլրդ դոլար:Արտահանվել են`
սննդի, տեքստիլ, սև մետաղներ տրանսպորտային միջոցներ և այլն: Արտահանման
շուկաներն են է Գերմանիա `9.6%, Ֆրանսիան ` 6.1%, Մեծ Բրիտանիա ` 5.8%,
Իտալիա ` 5.8%, Իրաք` 5% և այլն: Ներմուծումը այդ նույն ժամանակաշրջանում
կազմել է 140.8 մլրդ դոլար : Ներմուծել է մեքենաշինական արատադրանք,
քիմիական, վառելիք, տրանսպորտային միջոցներ: Ներմուծման 14%-ը
պատկանում է Ռուսաստանին, իսկ Գերմանիային պատկանում է 10%-ը,
Չինաստանին բաժին է ընկնում 9%-ը, ԱՄՆ` 6.1%, Իտալիա` 5.4%, Ֆրանսիա ` 5%:
15. Թուրքիան Եվրոպայում զբաղեցնում է 6-րդ տեղը ավտմեքենաների
արտադրության գծով: Այստեղ արտադրվում կամ հավաքվում են FIAT,
Ford,Toyota, Opel, Honda և այլ մակնիշներ: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի
էներգետիկային, ապա նշենք, որ երկրում էլեկտրաէներգիայի
պակասուրդ կա: Նախատեսվում է գազաբաշխիչ ցանցի ընդլայնում
ամբողջ երկրի տարածքում, որը կընդգրկի ավելի քան 57
քաղաքներ: Այսօր երկիրը լոլիկի մածուկի արտադրությամբ զբաղեցնում
է 3-րդ տեղը, իսկ Եվրոպայում`2-րդ: Աշխարհում 2-րդն է մակարոնային
ապրանքների արտադրությամբ: Թուրքիան աշխարհում առաջինն է
չորացրած մրգերի արտադրության և արտահանամնա գշով, Եվրոպայում
առաջինն է բամբակի, ծխախոտի արտադրությամբ: Աշխարհում
երկրորդն է ոսպի, չամիչի, կանաչ ոլոռիարտադրությամբ, 4-րդն է
զեյթունի յուղի արտադրությամբ, 5-րդն է ` արևածաղկի սերմերի, 6-րդն է
`լոբու, 8-րդն է ` շաքարի և ալյուրի արտադրությամբ: Թուրքիայի
տնտեսության զարգացման բնորոշ գծերը և առանձնահատկությունները
Թուրքիայի դինամիկ զարգացմանը նպաստում են աշխարհագրական
դիրքը, երիտասարդ բնակչությունը, դեմոգրաֆիկ աճի տեմպը:
Թուրքիայի դինամիկ տնտեսությունը իրենից ներկայացնում է
ժամանակակից արդյունաբերության և առևտրի բարդ համակցություն,
իսկ ավանդական գյուղատնտեսությունը ևս ունի իր տեղը:
16. Արդյունաբերության ամենախոշոր ճյուղը տեքստիլ արդյունաբերույունն է, որին
բաժին է ընկնում արդյունաբերական աշխատողների 1/3-ը: Թեև Թուրքիայի
տնտեսության արդյունաբերական ճյուղը զարգացած է, այդուհանդերձ
ծառայություններն ունեն անհերքելիորեն առաջատար նշանակություն: Թուրքիայի
տնտեսության կառուցվածքում ծառայությունների բաժինը գնալով աճում է : Նրան
2008 թվականին բային է ընտել ՀՆԱ-ի մոտ 62.9 տոկոսը այն դեպքում, երբ
գյուղմթերքների համապատասխան ցուցանիշը միևնույն տարում կազմել է ՀՆԱ-ի
8.5 տոկոսը, իսկ արդյունաբերությանը բային է ընկել 28.6 տոկոսը: Սակայն պետք է
նշել, որ ծառայությունների բաժնի աճը տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական
մթերքների տեսակարար կշռի նվազման հետևանքով ևս, իսկ արդյունաբերույունը
պահպանել է իր տեսակարար կշիռը: Թուրքիայի տնտեսական զարգացվածության
առանձնահատուկ գծերից է նաև անհավասարաչափ զարգացվածության փաստը:
Հիմնականում զարգացաց է երկրի արևմտյան հատվածը, իսկ արևելյան մարզերը
թույլ զագացած են և իրենց զարգացվածության աստիճանով համադրելի են
Վրաստանին և Ադրբեջանին: Այս թույլ զարգացած մարզերը գտնվում են
Հայաստանի Հանրապետության հետ սահմանին մոտ: Այս շրջաների
սամակարդակի ցուցանիշը մոտ 10 անգամ զիջում է Ստամբուլին հարակից
մարզերի միևնույն ցուցանիշին:
