1. Цагдаагийн Академийн Эрүүгийн ба ЭБШЭЗүйн тэнхмийн
ахлах багш, цагдаагийн дэд хурандаа Г.Гантөмөр
Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
тогтоомжийн уялдаа холбооны зарим асуудал
Хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох асуудал нь тасралтгүй хэрэгжих
байнгын үйл явц бөгөөд энэ асуудал нь зөвхөн хууль тогтоомжийг шинээр батлах
тэдгээрт зохих нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудал төдий бус нэгэнт батлагдсан
хуулийг амьдралд хэрэгжүүлэх, хууль амьдралын холбоо, хуулиудын хоорондын

2. уялдаа холбоог хангах явдал билээ. Өөрөөр хэлбэл батлагдан гарсан хууль нь
амьдралын /практик / бодит хөрсөнд суурилан, түүнд нийцэн зохицож, хууль
түүнийг хэрэглэх практик ажиллагаа харилцан шүтэлцэж, бусад хуулиудтай
харилцан уялдсан тохиолдолд уг хууль хэрэгжих нөхцөл бүрдэнэ.
Монгол Улсын Эрүүгийн эрх зүй нь Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцоонд
чухал байр суурь эзэлдэг эрх зүй нэг салбар болохын зэрэгцээ эрх зүйн бусад
салбаруудтай салшгүй холбоотой байдаг.

3. Үүнийг тэрлэгч би бээр Эрүүгийн хуулийн бусад хуулиудтай хэрхэн
харилцан уялдсан байдлыг судлах судалгааны ажлын хүрээнд1 Эрүүгийн болон
Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн уялдааг холбоог тодорхойлж
цаашид боловсронгуй болгох талаар та бүхэнтэй өөрийн санаа бодлыг
хуваалцахыг хүслээ.
Монгол Улсын Эрүүгийн болон Захиргааны эрх зүйн уялдаа холбооны
тухай асуудлыг ЭЭЗүй болон Захиргааны эрх зүйн чиглэлээр гарсан сурах
1Зохиогч урьд нь Эрїїгийн ба ЭБШХуулийн уялдаа холбооны талаар єгїїлэл бичиж “Монголын тєр, эрх” зїй
сэтгїїлийн 2002 оны № 4 хэвлэгдсэн.Уг сэтгїїлийн 37-43 дах талыг їзнэ її?

4. бичгүүдэд тодорхой хэмжээнд авч үзсэн2 байх боловч Эрүүгийн хууль болон
Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийг уялдаа холбоог судалсан нь
үгүй байна.
Эрүүгийн ба Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн уялдаа
холбооны тухай асуудал нь юуны өмнө тэдгээрийн ижил төсөөтэй болон ялгаатай
шинжийг тодорхойлохоос эхлэнэ хэмээн үзэж байна.
2 Г.Совд.БНМАУ-ын ЭЭЗїйн курс.Ерєнхий анги.УБ.1973 он.15-16 дах тал С.Нарангэрэл. Монгол Улсын ЭЭЗїй.
Ерєнхий анги.1999 он.8-9 дах тал, С.Жанцан. Монгол Улсын ЭЭЗїй Ерєнхий анги.УБ.2002. 11 дэх тал

5. Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиудын ижил төсөөтэй
тал нь 1-рт: Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиуд нь нэгэн
адил нийгмийн харилцааг хамгаалах зорилттой байдагт орших ба түүнийг дээрхи
хуулиудын холбогдох заалтаас харж болно. Эрүүгийн хуулийн 1-р зүйлийн 1.1-д
зааснаар Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн зорилт нь Монгол Улсын тусгаар
тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал хүний эрх, эрх чөлөө, нийтийн болон хувийн
өмч, үндэсний баялаг, байгаль орчин, эрх зүйн журам, энхтайван, хүн төрөлхтний

6. аюулгүй байдлыг гэмт халдлагаас хамгаалахад оршдог бол Захиргааны
хариуцлагын тухай хуулийн зорилт нь хэдий уг хуульд зааж өгөөгүй боловч
Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт бүх нийтээр буюу тухайн нутаг дэвсгэрт дагаж
мөрдүүлэхээр тогтоосон захиргааны журмыг зөрчигдөхөөс хамгаалах явдал мөн.
2-рт: Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиуд нь
материаллаг хуульд тооцогдоно. Эрүүгийн хууль нийгэмд аюултай гэмт хэрэг
үйлдсэн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлдог

7. бол Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиар захиргааны журам зөрчсөн этгээдэд
захиргааны хариуцлага хүлээлгэх эрх зүй үндсийг хуульчлах явдлаар тэдгээрийн
материаллаг хууль болох шинж илэрнэ.
Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомж нь дээр
дурьдсан ижил төсөөтэй шинжийг агуулахын зэрэгцээ ялгагдах шинжүүдтэй
байна. Үүнд: 1-рт: Эрүүгийн хууль нь гагцхүү материаллаг хууль бол Захиргааны
хариуцлагын тухай хууль нь материаллаг хууль төдийгүй мөн нэгэн зэрэг
процессын хуулийн шинжийг давхар агуулдаг. Учир нь Захиргааны хариуцлагын
тухай хууль нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт бүх нийтээр буюу тухайн нутаг

8. дэвсгэрт дагаж мөрдүүлэхээр тогтоосон захиргааны журмыг зөрчсөн тодорхой
төрлийн захиргааны зөрчлүүд, тэдгээрийн бүрэлдэхүүн, зөрчил гаргасан этгээдэд
хүлээлгэх захиргааны шийтгэлийн төрөл, хэмжээг хуульчлахын зэрэгцээ уг
хуулийн I бүлэгт захиргааны зөрчлийг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны
/процессын/ журмыг тогтоосон байдаг.
2-рт: Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн
эх сурвалжууд нь тэдгээрийн ялгагдах нэг шинж болно.Эрүүгийн хуулийн 2-р
зүйлийн 2..2-д “… Эрүүгийн хууль тогтоомж нь энэ хуулиас бүрдэнэ…” гэж

9. заажээ. Мөн Эрүүгийн хуулийн 3-р зүйлийн 3.1-д зааснаар үйлдэл, эс үйлдэхүйг
гэмт хэрэгт тооцох, түүнд оногдуулах ял, эрүүгийн хариуцлагын бусад арга
хэмжээг гагцхүү Эрүүгийн хуулиар тогтооно.
Харин Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомж нь 1992 онд
батлагдсан Захиргааны хариуцлагын тухай ерөнхий хууль болон захиргааны
хариуцлагын хэм хэмжээг хуульчилсан бусад хууль, хууль тогтоомжийн актаас
бүрдэнэ./ЗХтХ-ийн 2-р зүйл/

10. Манай зарим судлаачдын судалж тогтоосноор 1992 оноос тухайлбал:
Монгол Улсын шинэ үндсэн хуулийг баталснаас хойш УИХ-аас батлан гаргасан
хуулиудын3 70 орчим хувь нь захиргааны хариуцлагын хэм хэмжээ тогтоосон
байна.4 Өөрөөр хэлбэл Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжид олон
тооны хууль, эрхийн актууд хамаардаг онцлогтой.Захиргааны хариуцлагын тухай
хууль тогтоомжийн тогтолцооны дээрх байдал нь захиргааны зөрчлийг хянан
шийдвэрлэх ажиллагаанд хүндрэл учруулах, хууль ёсыг дээдлэх, хүний эрхийг
хангахад хүндрэл учруулах нэг нөхцөл болж байгаа юм.
31992 оноос хойш Монгол Улсын Их Хурал 600 гаруй хуулийг батлан гаргасан гэсэн мэдээ баримт бий
4 Ж.Долгорсїрэн. Захиргааны хариуцлага.УБ.1998 он. 19 дэх тал

11. Иймээс захиргааны хариуцлага тогтоосон хэм хэмжээг төрөлжүүлэн
Захиргааны хариуцлагын тухай төрөлжсөн нэг хуульд хуульчлах саналыг
Захиргааны эрх зүйн эрдэмтэн судлаачид нилээд эртнээс дэвшүүлж5 байсаны
зэрэгцээ Монгол Улсын Их Хурлын 1992 оны 11-р сарын 30 өдрийн “Захиргааны
хариуцлагын тухай хууль батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга
хэмжээний тухай” 33-р тогтоолын 1-ийн 2-т Захиргааны хариуцлагын тухай
төрөлжсөн хуулийн төслийг шинээр боловсруулж УИХ-ын 1993 оны хаврын
5
Б.Чимид. БНМАУ-ын Захиргааны эрх зїй. УБ хот. 1 988 он. 288 дах тал, Ж. Долгорсїрэн. Захиргааны
хариуцлага. УБ хот.1 998 он 1 4-1 5 дах тал, Т.Сїхбаатар.Захиргааны хариуццлагын хууль тогтоомжийг
хэрэгжїїлэх явц дахь хїний эрхийн зарим асуудал.”Хїний эрх ба ба Їнэдсний аюулгїй байдал” олон улсын
симпиозумын эмхэтгэл 1 998 он.1 72 дах тал

12. чуулганд хэлэлцүүлэхээр өргөн барихыг Засгийн газарт даалгасан боловч одоог
хүртэл хэрэгжээгүй байна.
3-рт: Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
тогтоомжоор хамгаалагдаж байгаа нийгмийн харилцаа /хамгаалах зүйл/ нь зарим
талаар ойролцоо, ижил байж болох ч түүний агуулга, хамрах хүрээ, нийгмийн
үнэлэмжээрээ ялгагдана. Эрүүгийн хуулиар Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
тогтоомжоор хамгаалдаггүй, хамгаалах боломжгүй нийгмийн хамгийн амин чухал

13. эрх ашиг, сонирхол тухайлбал: Монгол Улсын тусгаар тогтнол, төрийн бүрэн эрхт
байдал хүний амь нас, энх тайван, хүн төрөлхний аюулгүй байдал гэх мэт
харилцааг гэмт халдлагаас хамгаалдаг бол Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
тогтоомжоор Эрүүгийн хуулиар хамгаалах шаардлагагүй нийгмийн бусад
харилцааг хамгаалах боломжтой байдаг.
4-рт: Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиудын хамгаалах
зорилтоо хэрэгжүүлэх арга механизм нь өөр өөр байдаг явдал мөн.

14. Эрүүгийн хууль нь өөрийн зорилтоо хэрэгжүүлэхийн тулд хүн, төр, нийгэмд
аюултай ямар үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцох, түүнийг үйлдсэн гэм
буруутай нь шүүхээр тогтоогдсон этгээдэд хүлээлгэх эрүүгийн хариуцлагын
төрөл, хэмжээг тогтооно.Харин Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомж нь
Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт бүх нийтээр буюу тухайн нутаг дэвсгэрт дагаж
мөрдүүлэхээр тогтоосон захиргааны журмыг зөрчигдөхөөс хамгаалахын тулд
захиргааны журам зөрчсөн тодорхой төрлийн захиргааны зөрчлүүд, тэдгээрийн

15. бүрэлдэхүүн, зөрчил гаргасан этгээдэд хүлээлгэх захиргааны шийтгэлийн төрөл
хэмжээг хуульчлах замаар дээрх зорилт хэрэгжинэ.
Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн
уялдаа холбооны өөр нэг чухал асуудал бол тэдгээрийн хоорондын харилцан
нөхцөлдсөн байдал, харилцан хамаарал, тэдгээрийн уялдаа холбоог хангах
асуудал мөн.
Энэ нь юуны өмнө Эрүүгийн хуульд заасан гэмт хэрэг, Захиргааны
хариуцлагын тухай хууль тогтоомжоор тодорхойлсон захиргааны зөрчлийн ялгаа,

16. харилцан уялдаа холбоо, түүнийг дээрхи хуулиудад хэрхэн хуульчлах асуудалд
шууд холбогдох ёстой.
Эрүүгийн болон Захиргааны эрх зүйн шинжлэх ухаанд гэмт хэргийн хамгийн
гол материаллаг шинж нь түүний нийгэмд аюултай шинж бөгөөд энэ шинжээрээ
захиргааны зөрчлөөс ялгагдана гэдэгтэй нэгэнт хэн ч маргахгүй, нэгэнт хүлээн
6
зөвшөөрөгдсөн билээ.
6
Б.Чимид.БНМАУ-ын Захиргааны эрх зїй. УБ .1988 он. 288 дах тал, Ж..Долгорсїрэн. Захиргааны
хариуцлага.УБ.1998 он.23 дах тал, Г.Совд.БНМАУ-ын ЭЭЗїйн курс.Ерєнхий анги.УБ.1973 он.15 дах тал
С.Нарангэрэл. Монгол Улсын ЭЭЗїй.Ерєнхий анги.1999 он.92 дах тал,С.Жанцан. Монгол Улсын ЭЭЗїй
Ерєнхий анги.УБ.2002. 53-56 дах тал

17. Гэмт хэрэг, захиргааны зөрчил нь нийгмийн хор аюулын шинж чанар, хэр
хэмжээгээрээ ялгагдах хэдий боловч хоорондоо харилцан нөхцөлдсөн ойлголтууд
юм. Учир нь гэмт хэргийн нийгэмд аюултай шинж нь байнга хувьсан өөрчлөгдөж
байдаг ойлголт бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор ЭЭЗүйн төрийн бодлогын хүрээнд
тодорхой нийгэмд аюултай үйлдэл нь гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн зэрэглэлд
харилцан шилжих өөрөөр хэлбэл урьд нь захиргааны зөрчилд тооцогдож байсан
үйлдэлийг гэмт хэрэгт тооцох /эр үүжүүлэх/, Эрүүгийн хуулиар гэмт хэрэгт

18. тооцогдож байсан үйлдлийг гэмт хэрэгт үл тооцож /эс эрүүжүүлэх/ захиргааны
зөрчил болгох замаар хоорондоо харилцан нөхцөлдөж байдаг байна.
Түүнчлэн захиргааны зөрчлийг давтан үйлдсэн тохиолдолд гэмт хэрэгт
тооцож эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нь тэдгээр ойлголтуудын төдийгүй ЭЭЗүй
ЗЭЗүйн хоорондын уялдаа холбоог илэрхийлдэг. Манай улс 1961 оны Эрүүгийн
хуулиас эхлэн захиргааны зөрчлийг давтан үйлдсэн тохиолдолд гэмт хэрэгт
тооцож эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх болсон ба 1986 оны Шинэчлэн найруулсан

19. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 12 зүйлд ийм заалт байсан юм. Харин 2002 оны
Эрүүгийн шинэ хуулиар дээрхи практикаас татгалзсан билээ.
Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжид
гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийг хуульчлахдаа тэдгээрийн ялгаа нийгмийн хор
аюулын шинжийг зөв зааглан ялгахгүй байх явдал өмнөх хуулиуд болон
одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиудад учир дутагдалтай байгааг
тэмдэглэх нь зүйтэй.

20. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 16-р зүйлийн 16.2-д “….Эрүүгийн хуулийн
тусгай ангид заасан гэмт хэргийн шинжийг хэлбэрийн төдий агуулсан боловч
ялимгүйн учир нийгэмд аюулгүй үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцохгүй…”
гэсэн заалт нь Эрүүгийн хууль дах гэмт хэрэг, эрх бусад зөрчил тухайлбал
захиргааны зөрчлийн ялгааг хуульчилсан нийтлэг хэм хэмжээ болох юм.
Захиргааны хариуцлагын тухай нийтлэг /ер өнхий/ хууль ба захиргааны
хариуцлагын хэм хэмжээ тогтоосон бусад хууль тогтоомжийн заалтыг үзэхэд гэмт

21. хэрэг, захиргааны зөрчлийг ялгааг “...хэрэв эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй
бол...” гэсэн уламжлалт, хэвшмэл, ерөнхий үг хэллэгээр заагласан бий.
Сонирхолтой нь дээрхи хууль тогтоомжийн “...хэрэв эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэхээргүй бол...” гэсэн заалтыг судлан үзэхэд гэмт хэрэг захиргааны
зөрчлийн ялгаа бараг харагдахгүй байгаа юм.
Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
болон захиргааны хариуцлагын хэм хэмжээ тогтоосон бусад хуулиудад заасан

22. тодорхой төрлийн гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн ялгааг хэрхэн хуульчилсан
байдлыг судалж үзэхэд дараах байдал ажиглагдаж байна.Үүнд:
1-рт:Тодорхой гэмт хэрэг, захиргааны зөрчил, тэдгээрийн бүрэлдэхүүнийг
Эрүүгийн хууль, Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд яг ижил, үг үсгийн хувьд ч
ялгаагүй байдлаар хуульчилсан нь хачирхалтай. Жишээ нь: Эрүүгийн хуулийн
240-р зүйл, Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 28 дугаар зүйлийг нэрлэж
болно. Эрүүгийн хуулийн 240-р зүйлийн 240.1-д “...Гадаадын иргэн, харъяалалгүй

23. хүн Монгол Улсад байх эрхийн баримт бичиггүй буюу хүчингүй баримт бичгээр
оршин суусан, бүртгүүлэх, хаягийн бүртгэл хийлгэх, шилжин суурьших, оршин
суух газраа сонгох талаар тогтоосон журам зөрчсөн, эсхүл оршин суух, тус улсын
нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрөх журам зөрчсөн бол хөдөлмөрийн хөлсний доод
хэмжээг нэг зуугаас хоёр зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний
төгрөгөөр торгох, гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах, эсхүл
таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ...” гэж заасан бол Захиргааны

24. хариуцлагын тухай хуулийн 28-р зүйлд ”...1. Гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн
эрх бүхий байгууллагаас олгосон Монгол Улсад оршин суух эрхийн бичиггүй
эсхүл хүчингүй болсон баримт бичиг ашиглаж буюу зохих зөвшөөрөлгүй оршин
суусан бол 100000-200000 төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулна.
2. Гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр
дамжин өнгөрөх талаар тогтоосон журам зөрчсөн нь эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэхээргүй бол 100000-250000 төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулна.

25. 3. Гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр
зорчих, түүнчлэн шилжин суурьших болон бүртгэлийн талаар тогтоосон журам
зөрчсөн нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол 100000-200000 төгрөгөөр
торгох шийтгэл ногдуулна...” гэж зааснаас үзэхэд гэмт хэрэг, захиргааны
зөрчлийн ялгаа үндсэндээ алдагдсан байна.Ийм жишээ Эрүүгийн болон
Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд 10 гаруй бий.
2-рт: Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжид “...хэрэв эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол...” хэмээн тодорхой захиргааны зөрчлийг заасан

26. боловч Эрүүгийн хуульд уг үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцоогүй байх эсвэл хүчингүй
болгосон, гэмт хэрэгт тооцохгүй болсон тохиолдол цөөнгүй байна. Жишээ нь:
Дархлаажуулалтын тухай хуулийн 21-р зүйлд Дархлаажуулалтын тухай хууль
тогтоомж зөрчсөн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол шүүгч, эрх
бүхий улсын байцаагч захиргааны шийтгэл оногдуулна гээд захиргааны зөрчил
болох үйлдлүүдийг заасан боловч ийм төрлийн гэмт хэргийг Эрүүгийн хуульд огт
хуульчлаагүй байна.Өөрөөр хэлбэл “… эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй

27. бол…” гэсэн нэр томъёо нь хууль тогтоомжид захиргааны хариуцлагын хэм
хэмжээ тогтоохдоо хэрэглэдэг жижүүрийн үг болсон байна.
3-рт: Эрүүгийн хуульд гэмт хэргийг ижил төрлийн захиргааны зөрчлөөс
зааглан хуульчлахдаа тэдгээрийн ялгааг /хэт ерөнхий байдлаар/ нарийн гаргаж
өгөөгүй байх нь олонтой бөгөөд Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүхийн
практикт тодорхой гэмт хэргийг захиргааны зөрчлөөс ялган зүйлчлэхэд хүндрэл
учруулж байна.Жишээ нь: Эрүүгийн хуулийн 161-р зүйлд Хууль тогтоомжоор

28. хориглосон буюу тусгай зөвшөөрөлтэйгээр явуулах үйлдвэрлэл, үйлчилгээ,
худалдааг дур мэдэн их хэмжээтэйгээр эрхэлсэн бол эрүүгийн хариуцлага
хүлээлгэхээр заасан боловч уг хэргийг ижил төрлийн захиргааны зөрчлөөс7 ялгах
шалгуурыг нарийн хуульчилж өгөөгүй, хориглосон үйлдвэрлэл, худалдаа,
үйчилгээг их хэмжээтэйгээр явуулсан гэдгийг Улсын Дээд Шүүхээс албан ёсоор
тайлбарлаагүй байгаа юм.Мөн Эрүүгийн хуулийн 181-р зүйл, Захиргааны
7
Аж ахуйн їйл ажиллагааны тусгай зєвшєєрлийн тухай хуулийн 18-р зїйлийн 18.1.1-д уг хуулийн 15, 16
дугаар зїйлд заасан аж ахуйн їйл ажиллагааг тусгай зєвшєєрєлгїйгээр эрхэлсэн бол хууль бусаар олсон
орлогыг хурааж, гэм буруутай иргэнийг 20000 - 50000, хуулийн этгээдийг 100000 – 250000 тєгрєгєєр
торгохоор заажээ.Тєрийн мэдээлэл сэтгїїл.2001 он. №3

29. хариуцлагын тухай хуулийн 21-р зүйлийг нэрлэж болно.Гэмт хэрэг захиргааны
зөрчлийн хоорондын ялгааг нарийн зааглаж өгөөгүйгээс шүүхийн практикт гэмт
хэргийг захиргааны зөрчлөөс ялган зүйлчлэхэд хүндрэл учруулах, улмаар дээрхи
гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийг шийдвэрлэх ажиллагаанд алдаа гаргах, хуулийг
нэг мөр ойлгож зөв хэрэглэхгүй байх, хууль ёсыг дээдлэх, хүний эрхийг хангах
зарчим алдагдах, улмаар тэдгээртэй тэмцэх ажиллагааг сулруулах зэрэг хууль
бус үр дагаварт хүргэж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй.

30. 4-рт: Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан тохиолдолд түүнийг
нийцүүлэн Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн холбогдох заалтад нэмэлт
өөрчлөлтийг тухай бүр тусгадаггүйгээс тэдгээрийн уялдаа холбоо алдагдахад
хүрнэ. 2002 оны Эрүүгийн шинэ хуулиар 215-р зүйлд заасан “Тээврийн
хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчих”
гэмт хэрэгт зохих нэмэлт өөрчлөлт оруулан зам тээврийн ослын улмаас хүний
бие махбодид хөнгөн гэмтэл учруулсан, материалын бага бус гэм хор

31. учруулсаныг8 гэмт хэрэгт тооцохоо больсон ба практикт ийм хор уршиг /хохирол/
учруулсан ослыг Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 25-р зүйлийн 25.5-аар
зүйлчилж захиргааны шийтгэл оногдуулж байна. Гэтэл Захиргааны зөрчлийн
тухай хуулийн 25-р зүйлийн 25.5-ийн заалтад энэ талаар нарийвчлан тусгаагүй
байгаа болно.
5-рт: Улсын Их Хурлаас хууль тогтоомжийг шинээр батлах бүр тухайн
хуулиудад захиргааны хариуцлагын хэм хэмжээг хуульчилдаг заншил нэгэнт
тогтсон ба ингэхдээ Эрүүгийн хуулийн Тусгай ангийн холбогдох хэм хэмжээтэй
8
Ємнєх Эрїїгийн хуулийн 260-р зїйлд зам тээврийн ослын улмаас хїний биед хєнгєн гэмтэл учруулсан
материалын бага бус єєрєєр хэлбэл 600000 тєгрєгнєєс доош хохирол учруулсан бол гэмт хэрэг болж байв.

32. нийцэж байгааг анхаардагггүй, гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн ялгааг гарган
хуульчилдаггүйгээс хоёр хуулийн уялдаа холбоог алдагдахад хүргэж байна.
6-рт: Захиргааны зөрчлийг хянан шийдвэрлэх эрх бүхий субьект
Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 7-р зүйлд зааснаар 10 төрлийн этгээд /
төрийн байгууллагын албан тушаалтан, албан хаагч/ байдаг ба тэдгээрийн
мэргэжил, эрх зүйн мэдлэг, боловсрол харилцан адилгүй байдгаас тэр бүр гэмт
хэрэг, захиргааны зөрчлийн бүрэлдэхүүнийг хооронд нь ялган зааглаж зөв

33. зүйлчилж чадахгүй байх, хууль тогтоомжийг буруу хэрэглэх зэргээр алдаа
дутагдал гаргаж байгаагийн зэрэгцээ тэдний хууль хэрэглэх үйл ажиллагаанд
хяналт тавих боломжийг алддагдуулахад хүргэж байна. Зарим судлаачдын
тооцож байгаагаар Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийг
хэрэгжүүлэх, захиргааны зөрчлийг хянан шийдвэрлэх эрх бүхий этгээд улсын
хэмжээнд 8000 гаруй байна.9
7-рт: Төрийн эрүүгийн эрх зүйн бодлогын хүрээнд болон Эрүүгийн ба
Захиргааны эрх зүйн шинжлэх ухаанд гэмт хэрэг захиргааны эрх зүйн зөрчлийн
хоорондын харилцан уялдаа холбооны онолын асуудлыг шинжлэх ухааны
9
Т.Сїхбаатар.Захиргааны хариуццлагын хууль тогтоомжийг хэрэгжїїлэх явц дахь хїний эрхийн зарим
асуудал.”Хїний эрх ба ба Їнэдсний аюулгїй байдал” олон улсын симпиозумын эмхэтгэл 1 998 он.1 68 дах тал

34. үндэстэй боловсруулж чадаагүй, түүнчлэн тодорхой гэмт хэрэг, захиргааны эрх
зүйн зөрчлийг зөв ялган зүйлчлэх талаар УДШ-ээс албан ёсны тайлбар Эрүүгийн
шинэ хууль батлагдсанаас хойш гараагүй байгаа нь дээрхи хуулиудыг зөв
хэрэгжүүлэхэд саад учруулж байна.
8-рт: Эрүүгийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн
уялдаа холбоотой өөр нэг асуудал бол нийгмийн хор аюулаараа хоорондоо
ялгагдах гэмт хэрэг, захиргааны зөрчилд хүлээлгэх /оногдуулах/ ял болон

35. захиргааны шийтгэлийн төрөл, хэмжээг ялгамжтайгаар хуульчлах, тэдгээрийн
зохистой харьцааг хангах асуудал мөн.Саяхан болтол тухайлбал: 2002 оны
Эрүүгийн шинэ хуулийг батлагдах хүртэл гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд хүлээлгэх
эрүүгийн ял, захиргааны зөрчил гаргасан этгээдэд оногдуулсан захиргааны
шийтгэлийн төрөл, хэмжээний харьцаа алдагдаж зарим гэмт хэрэг, захиргааны
зөрчилд оногдуулах ял захиргааны шийтгэл үндсэндээ ойролцоо, ижил байсан.
Энэ нь торгох ял, торгох захиргааны шийтгэлд хамаарч байв.Харин Эрүүгийн

36. шинэ хууль батлагдсанаар уг асуудалд нааштай өөрчлөлт гарсан хэдий ч цаашид
анхаарах зүйл байгаа юм.Тухайлбал: Зарим гэмт хэрэг, захиргааны зөрчилд
оногдуулж буй тодорхой албан тушаал эрхлэх буюу тодорхой үйл ажиллагаа
явуулах эрхийг хасах ял, захиргааны шийтгэлийн хугацаа ижил байж болохоор
байна.Үүнийг Эрүүгийн хуулийн 215-р зүйлийн 215.1-д “….Жолооч хөдөлгөөний
аюулгүй байдлын тухай хууль тогтоомж зөрчсөний улмаас хүний бие махбодид
хүндэвтэр гэмтэл, эсхүл үлэмж хэмжээний хохирол учирсан бол тодорхой албан

37. тушаал эрхлэх, үйл ажиллагаа явуулах эрхийг хоёр жилийн хугацаагаар хасах
буюу хасахгүйгээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас тавь дахин
нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар
хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ… гэж заасан бол Захиргааны
хариуцлагын тухай хуулийн 25-р зүйлийн 5-д “…Жолооч болон тээврийн
байгууллагын ажилтан хөдөлгөөний аюулгүй байдлын журам зөрчсөн нь
эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол 1000-10000 төгрөгөөр торгох, эсхүл

38. тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг хоёр жил хүртэл хугацаагаар хасах
шийтгэл ногдуулна…” гэж зааснаас харж болно.
Дээрхээс дүгнэлт хийхэд Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон Захиргааны
хариуцлагын тухай хууль тогтоомжууд нь хоорондоо онолын хувьд төдийгүй уг
хуулиудыг хэрэглэх ажиллагаа нь зохих хэмжээнд харилцан уялдаж чадаагүй
бөгөөд тэдгээрийн уялдаа холбоог хангахын тулд дараах арга хэмжээг авч
хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Үүнд:

39. 1. Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хариуцлагын хууль тогтоомжид
байгаа ижил төрлийн үйлдлийг нэг зэрэг гэмт хэрэг, захиргааны зөрчилд тооцсон
хэм хэмжээг төрийн ЭЭЗүйн бодлогын хүрээнд эрүүжүүлэх, эс эрүүжүүлэх замаар
гэмт хэргийн эсвэл захиргааны зөрчлийн ангилалд үлдээх эсэхийг зүй
зохистойгоор шийдвэрлэх, Эрүүгийн шинэ хуульд нийцүүлэн холбогдох
Захиргааны хариуцлагын тухай хууль тогтоомжид нэмэлт өөрчлөлт оруулах
замаар тэдгээрийн уялдаа холбоог хангах,

40. 2. Захиргааны хариуцлагын тухай ерөнхий хуулийг шинэчлэн
боловсруулах, бусад хууль тогтоомжид байгаа захиргааны хариуцлага тогтоосон
хэм хэмжээг уг хуульд зохистой хувилбараар нэгтгэн төрөлжүүлэн хуульчлах,
3. Хууль санаачлагч, хууль тогтоогч Эрүүгийн хуулийг шинээр батлах
түүнд зохих нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа тухайлбал: тодорхой хэргийг гэмт
хэрэгт тооцох /эрүүжүүлэх/, гэмт хэрэгт үл тооцох /эс эрүүжүүлэх/-доо Захиргааны
хариуцлагын тухай хууль тогтоомжтой, Захиргааны хариуцлагын тухай ерөнхий
хуульд болон бусад хууль тогтоомжид захиргааны хариуцлагын хэм хэмжээ

41. тогтоохдоо Эрүүгийн хуулийн Тусгай ангийн холбогдох хэм хэмжээтэй хэрхэн
нийцэж байгааг тухай бүр анхааран, тэдгээрийг хооронд нийцүүлэх, гэмт хэрэг
захиргааны зөрчлийн ялгааг нарийн зааглаж хуульчлах,
4. Эрүүгийн хуулийн болон Захиргааны хариуцлагын тухай хууль
тогтоомжид заасан ижил төрлийн гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийг хооронд нь зөв
ялган зүйлчлэх, практикт гарч буй хүндрэлийг арилгахын тулд Эрүүгийн хуулийн
болон Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн холбогдох хэм хэмжээг УДШ-ээс

42. албан ёсоор тайлбарлах, эрдэмтэн судлаачдаас онолын тайлбар өгөх замаар
дээрхи хуулиудын уялдаа холбоог хангах,
5. Захиргааны зөрчлийг хянан шийдвэрлэх эрх бүхий холбогдох
байгууллага тухайлбал: Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын ажилтнууд, улсын
байцаагч нарын ажлын дадлага, чадвар, эрх зүйн мэдлэг боловсролыг /тэдний
дийлэнх нь хуулийн дээд боловсрогүй байгааг анхаарах хэрэгтэй байна. Г.Г/
дээшлүүлэх, мэргэшүүлэх мэргэжлийн хяналтын болон хууль сахиулах
байгууллагын хамтын ажиллагаа /мэдээлэл солилцох, хамтарсан үзлэг

43. шалгалтыг явуулах, ажлын үр дүнг харилцан мэдээлэх, мэргэжлийн болон эрх
зүйн туслалцаа бие биедээ үзүүлэх г.м / уялдаа холбоог сайжруулах зэрэг болно.
ÁÀÒËÀÂ: ÝЯ¯ÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É, ÊÐÈÌÈÍÎËÎÃÈÉÍ ÒÝÍÕÌÈÉÍ ÝÐÕËÝÃ×, ÄÎÊÒÎÐ, ÖÀÃÄÀÀÃÈÉÍ
ÕÓÐÀÍÄÀÀ Ã. ÃÀÍҪ̪Ð
ÝЯ¯ÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ ÀÍÃÈÉÃ

44. ÇÀÀÕ ÓÄÈÐÄÀÌÆ
Ñýäýâ 1. ¯ íäý ñíèé àþ óëã¿é áàéäëûí ý ñðý ã ãý ìò õýðý ã
Õè÷ýý ëèéí çîð èëãî: Ìîíãîë óëñûí ¿í¨ñ ç¿é ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íèé íèéãýì áîëîí õ¿íèé
àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ¸ñ ñóðòàõóóí áîëîí ¸ñ ç¿éí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí
òàëààð òàíèí ìýäýõ
Ñý äâèéí àãóóëãà
¨ñ ç¿éí ñóäëàõ ç¿éë, à÷ õîëáîãäîë: ¸ñ ç¿é ãýäýã íü õ¿íèé áèåý àâ÷ çàí
ñóðòàõóóíû áàéäàë áºãººä ò¿¿íèéã ñóäëàõûí à÷ õîëáîãäîë çýðýã àñóóäëóóä áàãòíà.
¨ñ ç¿éí ¿¿ñýë õºãæëèéí òîéì: ¸ñ ç¿é íü õýäèéí ¿åýñ ¿¿ñ÷, ò¿¿õèéí ÿìàð
¿å÷ëýë¿¿äèéã äàìæèí õºãæèæ èðñýí òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí ¿çýë
áàðèìòëàëóóä
Íýð òîìü¸î
• ýòèêà
• Ìîðàëü
Õè÷ýý ëèéí ÿâöûã çîõèîí áàéãóóëàõ
1. Ìýíä÷èëãýý, ñîíñîã÷äûã á¿ðòãýõ 5 ìèí
2. Øèíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî, áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã òàíèëöóóëàõ 5 ìèí
3. ¨ñ ç¿éí ñóäëàõ ç¿éë, à÷ õîëáîãäîë 25 ìèí
4. ¨ñ ç¿é áà ¸ñ ñóðòàõóóíû óÿëäàà õîëáîî 10 ìèí
5. ¨ñ ç¿éí ¿¿ñýë, õºãæëèéí òîéì 25 ìèí
6. Àñóóëò, õàðèóëò, ä¿ãíýëò 20 ìèí
Õè÷ýý ëèéã ÿâóóëàõ àð ãà: Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ àðãà áîëîõ
Ëåêö
Áàðèìò õýëýëöýõ
Ý õ ñóð âàëæ
1. Ö. Áàòáàÿð. “ ¨ñ ç¿é” ”Á. 2004 îí
2. Ä. Òóíãàëàã. “¨ñ ç¿é” ”Á. 2001 îí
3. Á. Ñóìüÿà. “ ¨ñ ç¿éí ¿íäýñ” ”Á. 2001 îí
4. Ò. Ñýíãýäîðæ. “ Õóóëü÷èéí ¸ñ ç¿é” ”Á. 2000 îí
5. È. Öýäýí-èø. “ Öàãäààãèéí àëáà õààã÷èéí ¸ñ ç¿é” ”Á. 2004 îí.
6. Ø. Äóëàìñ¿ðýí. “ Õóóëü÷èéí ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿é” ”Á. 2007 îí.
7. Ç. Áàò-îòãîí. “ ¸ñ ç¿éí ¿íäýñ” ”Á. 1997 îí
8. Í. Ãàðàâñ¿ðýí. Öàãäààãèéí àëáà õààã÷èéí ¸ñ ç¿é, ò¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ
àñóóäàëä ”Á. 2001 îí
9. Ä. Öîãò-î÷èð “ Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàíû ¸ñ ç¿éí àñóóäëóóä.
”Á.1994 îí.
10. Ä. Öîãò-î÷èð “ õóóëü÷èéí ¸ñ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ”Á. 1999 îí.

45. À¿èãëàõ ìàòåð èàë
• Õè÷ýýëèéí àãóóëàãàä íèéö¿¿ëýí áýëòãýñýí áàãøèéí ëåêö, èæ á¿ðäýë
• Ñîíñîã÷ á¿ðò òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë
• Êîìïüþòåð àøèãëàí power point ïðàãðàìì äýýð ëåêöèéã ¿ç¿¿ëíý.
ÁàòÝð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷, äîêòîð öàãäààãèéí õóðàíäàà
Ã.Ãàíòºìºð
ÑÝ ÄÝ Â: ¹ 2
¯ ÍÄÝ ÑÍÈÉ ÀÞ ÓËï É ÁÀÉÄËÛÍ Ý ÑÐÝ Ã ÃÝ ÃÒ ÕÝ ÐÝ Ã
Áîëîâñð óóëàõ àñóóäàë:
1. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí îéëãîëò, òîãòîëöîî, òºðºë,
íèéòëýã á¿ðýëäýõ¿¿í
2. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä àþóëã¿é áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä
3. Ìîíãîë óëñûí äîòîîä àþóëã¿é áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä
4. Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä
5. Ìîíãîë óëñûí õèë õÿçãààðûí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä

46. Á îâñðó ó ë
îë ñàí: Öàãäààãèéí àêàäåìèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òýíõìèéí áàãø,
öàãäààãèéí àõìàä Î.Àìàðñàéõàí
1. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí îéëãîëò, òîãòîëöîî, òºðºë, íèéòëýã
á¿ðýëäýõ¿¿í
Îéëãîëò:Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 1-ð á¿ëýãò çààñàí “¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðýã”- ¿¿ä íü òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàë, ãàäààä àþóëã¿é áàéäàë, õèë
õÿçãààðûí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ, òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèé
õóóëüä íèéöñýí øóäàðãà ¿éë àæèëëàãàà, àìü áèå çýðýã àìèí ÷óõàë ýðõ àøèãò
õàëäàæ õîð óðøèã ó÷ðóóëäàã, ó÷ðàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëäýã íèéãìèéí õîð àþóë èõòýé
¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é þì.
¯íäýñíèé àþóëã¿éáàéäëûíýñðýã ãýìò õýðãèéí òîãòîëöîî,òºðºë.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãèéã çºð÷èãäºæ áóé øóóä îáúåêòûíõ
íü øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷:
- Ìîíãîë óëñûí ãàäààä àþóëã¿éáàéäàëäõàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /79, 80, 87, 88-
ð ç¿éë/
- Ìîíãîë óëñûí äîòîîä àþóëã¿é áàéäàëäõàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /81, 82, 83, 86-ð
ç¿éë/
- Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿éáàéäàëäõàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /84, 85-ð
ç¿éë/
- Ìîíãîë óëñûí õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /89,
90-ð ç¿éë/ ãýæ àíãèëíà.
Íèéòëýãá¿ðýëäýõ¿¿í:
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí òºðëèéí îáúåêò íü ¯íäñýí õóóëèéí
áàéãóóëëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ þì.
Îáúåêòèâ òàë íü: èõýâ÷ëýí èäýâõèòýé ¿éëäëýýð õýðýãæäýã. /Æèøýý íü: Ýõ
îðíîîñîî óðâàõ, òàãíóóë õèéõ ã.ì/. Çàðèì öººí òîõèîëäîëä ýñ ¿éëäýõ¿é áàéæ áîëíî.
/Æèøýý íü: Õîðëîí ñààòóóëàõ, òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éëèéã
¿ðýãä¿¿ëýõ ã.ì/. Èõýíõ ãýìò õýðã¿¿ä õýëáýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ÿìàð íýã õîð óðøèã
øààðäàõã¿é ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é õèéñíýýð òºãñäºã îíöëîãòîé.
Ñóáúåêòèâ òàë: Èõýíõè ãýìò õýðýã íü óëñ òºðèéí çîðèëãîòîé, òîäîðõîé ñýäýëòòýé
áàéíà. Òóõàéëáàë: Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86-ð ç¿éë¿¿äýä ãýìò
õýðýã ¿éëäýõ çîðèëãî, ñýäýëòèéã øóóä çààñàí áàéãàà íü òºñººòýé áóñàä ãýìò
õýðãýýñ òýäãýýðèéã ÿëãàí ç¿éë÷ëýõ áîëîìæ îëãîäîã õóóëü ç¿éí ó÷èð õîëáîãäîëòîé þì.
Ñóáúåêò íü: 16 íàñàíä õ¿ðñýí, Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààä óëñûí èðãýí, àëü ÷
óëñûí õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéíà. Çàðèì õýðýã íü òóñãàé ñóáúåêòòýé. Æèøýý íü: ýõ
îðíîîñîî óðâàõ ãýìò õýðãèéí ñóáúåêò íü 16 íàñàíä õ¿ðñýí Ìîíãîë óëñûí èðãýí áàéäàã áîë
Òàãíóóë õèéõ íýìò õýðãèéã çºâõºí ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ¿éëäýíý.
2. Ì îíãîë óëñûí ãàäààä àþóëã¿é áàéäàëä õàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /79, 80, 87, 88-ð
ç¿éë/

47. Óëñ îð íû ãàäààä à þ óëã¿é áàéäàë ãý ä ý ã íü Ìîíãîë óëñûí òºð, íèéãìèéí áàéãóóëàìæ,
ãàäààä óëñóóäûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ áîëîõ àþóë, çàíàëààñ íàéäâàðòàé õàìãààëàãäñàí
áàòàëãàà þì.
Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëä: “Ìðîíãîë óëñ íýýëòòýé, ýâñýëä ¿ë
íýãäýõ áîäëîãî ÿâóóëíà. ªíäºð õºãæèëòýé óëñóóäûí áîäèò ñîíèðõëûã Ìîíãîëä áèé áîëãîõ
áîäëîãî áàðèìòëàõûí õàìò àëü íýã óëñààñ õýò õàìààðàëòàé áóþó õàðààò áàéäàëä
îðîõîîñ ñýðýìæèëíý. Ãàäààä îðíóóä äàõü Ìîíãîëûí ñîíèðõëûã óëñ òºð-ýðõ ç¿éí àðãààð
áàòàòãàæ õàìãààëíà. Ìîíãîë óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã
óëñ òºð-äèïëîìàòûí àðãààð õàíãàõ, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí-òåõíîëîãèéã
õºãæ¿¿ëýõ ãàäààä òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë ãàäààä áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ
÷èãëýë áàéíà10 ãýæ òîäîðõîéëñîí íü ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëàà õàìãààëàõàä
áàðèìòëàõ ÷èãëýë þì.
1/. Ý õ îð íîîñîî ó ð âàõ /79- ð ç¿éë/.
Ýõ îðíîîñîî óðâàõ íü ìàíàé óëñûí õºãæëèéí àëü ÷ øàòàíä ìîíãîë÷óóäûí ç¿ðõ
ñýòãýëä õàäãàëàãäàæ èðñýí õàìãèéí àìèí ÷óõàë, þóãààð ÷ îðëóóëàõ áîëîìæã¿é àøèã
ñîíèðõîë áîëîõ ýõ îðíû òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ
õ¿÷èí ÷àäàëä íºõºæ áàðøã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëäàã õàìãèéí àþóëòàé îíö õ¿íä ãýìò
õýðýã þì.
Ýõ îðíîîñîî óðâàã÷äûí óëìààñ óëñ îðíû ãàäààä àþóëã¿é áàéäàëä òºäèéã¿é
òîéðóó çàìààð óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä ñààä òîòãîð ó÷èðäàãò ýíý
õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþ óë îðøèíî.
Ýíýí ãýìò õýðãèéí îáúåêò íü òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàë þì. Ì”-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 1-ð ç¿éëä “Ìîíãîë ¥óëñ
áîë òóñãààð òîãòíîñîí, á¿ðýí ýðõò, á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ ìºí” ãýæ çààñàí.
Òóñãàà ð òîãòíîë ãý ä ý ã íü: Àëèâàà óæëñ îðíû áèå äààñàí áàéäëûí áàòàëãàà,
ãàäààä, äîòîîä áîäëîãûí á¿õ àñóóäëûã ãàäíû îðíóóäààñ õàðààò áóñààð áèå äààæ
øèéäâýðëýõ ÷àäâàð þì.
¯ íä ý ñíèé à þ óëã¿é áàéäàë ãý ä ý ã íü: Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã
õàíãàõ ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë áàòàëãààòàé õàíãàãäñàí áàéäëûã õýëíý.11
Áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàë ãý ä ý ã íü: Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò
áàéäàëä öýðãèéí õ¿÷ýýð çàíàëõèéëæ ýâñýãò õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëýë ¿éëäñýí ¿åä
ò¿¿íèé ýñðýã ººðèé㺺 õàìãààëàõ, çýâñýãò òýìöýë, øóäàãà äàéí ÿâóóëàõ ÷àäâàð þì.
Õàëäëàãûí ç¿éëä òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò, ýä ç¿éë, áàðèëãà
áàéãóóëàìæ, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ìýäýý, ìýäýýëýë õàìààðíà.
Òº ð èéí íóóö ãý æ Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òºðèéí íóóöàä
õàìààðóóëñàí òóñ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèê
òåõíîëîãè, áàòëàí õàìãààëàõ, òàãíóóë, ñºðºã òàãíóóë, ã¿éöýòãýõ àæèëòàé õîëáîîòîé
áºãººä çàäðóóëáàë Ìîíãîë óëñûí àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö ìýäýýëëèéã
òîìú¸îëîë, ä¿ðñ çóðàã, äîõèî òýìäýã, òåõíèê òåõíîëîãèéí øèéäýë áîëîí ¿éë
àæèëëàãààíû õýëáýðýý𠺺ðòºº àãóóëæ áàéãàà ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, áèåò ç¿éëèéã
õýëíý. Òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ç¿éëèéí æàãñààëòûã õóóëèàð áàòàëíà.
ëáúåêòèâ òàë íü:
1/ Ãàäààä óëñûí òàãíóóëûí àëáàíä ýëññýí,
2/ Òºðèéí íóóöûã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí
3/ Ìîíãîë óëñûí ýñðýã äàéñàãíàñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãàäààä óëñûí
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàñàí
4/ Äàéíû áàéäàëä áóþó äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí ¿åä äàéñíû òàëä øèëæèí
îðñîí ãýñýí 4 òºðëèéí ¿éëäëýýñ á¿ðäýíý. Äýýðõè ¿éëäë¿¿äèéí àëü íýãèéã õèéñíýýð
òºãñäºã õýëáýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðýã þì.
Ãàäààä óëñûí òàãíóóëûí àëáàíä ý ëññ ý í ãý æ ãàäààä óëñûí òàãíóóëûí àëáà,
àæèëòàí ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ õóóëüä çààñàí çîðèëãûã óäèðäëàãà áîëãîí òýð
óëñûí òàëä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àæèëòàíòàé íü õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð àìààð
áîëîí áè÷ãýýð àìëàëò ºã÷, ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéõûã õýëíý.
Òº ð èéí íóóöûã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä ¿èëæ¿¿ë ý í º 㺠õ íü ººðèéí
áèåýð /ãàðààð/ äàìæóóëàõ, èíòåðíåò, õîëáîîíû õýðýãñýë, øóóäàí, öàõèëãààí, íóóö
øèôðýýð øèëæ¿¿ëýõ çýðýã ÿìàð ÷ õýëáýð, àðãààð ¿éëäýãäýæ áîëíî. Òºðèéí íóóö
òàãíóóëûí àëáàíû ìýäýëä øèëæñýí òýð ¿åýñ ãýìò õýðýã òºãñºíº.
Ãîíãîë óëñûí ý ñ ð ý ã äàéñàãíàñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãàäààä óëñûí áàéãóóëëàãà
ãý ä ý ãò Ìîíãîë óëñàä óëñ òºðèéí òîãòþîðòîé áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí õýâèéí õºãæëèéí
ÿâöûã àëäàãäóóëàõ, îëîí ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíààã àëäàãäóëàõ, òºð, çàñãèéí áîäëîãîä
10 Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë. ÓÁ. 1994 îí. 5 äàõü òàë.
11 Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë. ÓÁ. 1994 îí. 5 äàõü òàë.

48. èòãýõ èòãýëã¿é áîëãîõ, øàøíû ýëäýâ õàðãèñ óðñãàë, ãàæ áóðóó ¿çýë áîäîë
íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ñàðíèóëàõ çîðèëãîòîé ãàäààä óëñàä áîëîí
äîòîîäîä àæèëëàäàã, òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààãààð õàëõàâ÷ëàãäñàí áàéãóóëëàãûã
îéëãîíî.
Õàìòð àí àæèëëàñàí ãý äý ãò èéì áàéãóóëëàãà ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ òýäýíä
áèå÷ëýí òóñàëäàã, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä èäýâõèòýé îðîëöäîã,
äýìæäýã, òóõàéëáàë, ãàäààäûí öýðãèéí áîëîí çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ, õîðëîí ñ¿éòãýõ
áàéãóóëëàãàä àëáà õààõ, àëáàí òóøààë òîìèëîãäîõ, ýíãèéí àðä èðãýäèéã àëàí õÿäàõ
àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõ, ãàäààäûí òàãíóóëûí ýëäýâ äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ,
òóõàéëáàë, òîãòâîðã¿é õ¿ì¿¿ñèéã ñóäëàõ, ñîíãîõ, ººðèéí òàëä ýëñ¿¿ëýõ,
òýäãýýðèéã ìýäýý, áàðèìòààð õàíãàõ, äàéñàãíàñàí àãóóëãà á¿õèé íîì, õýâëýë
òàðààõ, ã¿òãýëýã ÿâóóëàõ, äàéí äýãäýýõ, 2 áà õýä õýäýí óëñóóäûí õîîðîíäûí
õàðèëöààíä ñýâ ñóóëãàõ àãóóëãà, çîðèëãî á¿õèé óõóóëãà, íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ
çýðýã ¿éëäë¿¿äèéã îéëãîíî.
Äàéñíû òàëä ¿èëæèí îð îõ íü Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð áà äàéñíû íóòàã
äýâñãýðèéí àëèí äýýð ÷ áàéæ áîëîõ áà ººðèéí áèåýð áîëîí ñýòãýë ñàíàà, õ¿ñýë
çîðèãèéí õóâüä äàéñíû òàëä îðñîí áàéíà. Äàéñíû òàëä áóñàä ¿åä øèëæèí îðñîí íü ýõ
îðíîîñîî óðâàõ ãýìò õýðãèéí áóñàä ¿éëäë¿¿äòýé õîëáîîã¿é, õóóëüä çààñàí çîðèëãîã¿é
áîë ýíý ç¿éëä çààñàí ãýìò õýðýã áîëîõã¿é.
Äàéíû áàéäàë ãý äý ã íü Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàëä áóñàä
óëñààñ àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ çýâñýãëýí õàëäñàí ¿åä òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãààñ Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðò áóþó çàðèì õýñýãò òîãòîîõ óëñ òºð,
12
ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýðõ ç¿é, öýðãèéí îíöãîé äýãëýì þì.
Äàéí á¿õèé áàéäàë ãý æ ìîíãîë óëñûí òóñìãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, íóòàã
äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ çýâñýãëýí õàëäñàí óëñ,
õîëáîîòîíòîé äàéí á¿õèé áàéäàë çàðëàñàí ìº÷ººñ ò¿¿íèéã öóöëàõ õ¿ðòýë õàðèëöàõ
13
õàðèëöààíû îíöãîé õýëáýðèéã õýëíý.
Ñóáúåêòèâ òàë íü òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ãýñýí òóñãàé çîðèëãîòîé, øóóä ñàíààòàé
áàéíà. ”ëñ òºðèéí áîëîí áóñàä ñîíèðõîëòîé, ¿çýí ÿäàõ, ºøèðõºõ, øóíàõàéðàõ çýðýã ÿìàð
÷ ñýäýëòòýé áàéæ áîëîõ áõ ýíý íü ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä íºëººëºõã¿é.
Ñóáúåêò íü 16 íàñàíä õ¿ðñýí, çºâõºí Ìîíãîë óëñûí èðãýí áàéíà.
Ç¿éë÷ëý ëèéí àñóóäàë
2/. Òàãíóóë õèéõ /80-ð ç¿éë/.
Òàãíóóë õèéõ íü Ìîíãîë óëñûí ýñðýã äàéñãíàñàí àæèëëàãààãàà, ìýäýý,
ìýäýýëýëòýéãýýð ÿâóóëàõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà òóñ óëñûí ýñðýã äàéñàãíàñàí
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà õýðýãñýë þì. Ãàäààäûí òàãíóóëûí
áàéãóóëëàãà, àëáà íü íóóö àðãà, òàêòèê, òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí ìàíàé óëñûí
òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò ñýëò, áèåò ç¿éë¿¿äèéã öóãëóóëàõ, îëæ àâàõ,
äàéñàãíàñàí àæèëëàãààãàà îáúåêòûí òóõàé òîäîðõîé ìýäëýãòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð òàãíóóë õèéäýã.
ëáúåêò íü Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàë áàéíà. Õàëäëàãûí ç¿éë íü òºðèéí íóóö, ò¿¿íä õàìààðàõ ìýäýý,
áàðèìò, áóñàä ç¿éë áàéíà.
ëáúåêòèâ òàë íü õóóëüä çààñàí çîðèëãîîð òºðèéí íóóö, ò¿¿íä õàìààðàõ ìýäýý,
áàðèìò, áóñàä ç¿éëèéã:
1/ õóëãàéëñàí
2/ öóãëóóëñàí
3/ òýäãýýðèéã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí
¿éëäëýýð èëðýõ áºãººä ãýìò ¿éëäýë õèéñíýýð òºãñäºã ó÷èð õýëáýðèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðýã þì.
Òºð èéí íóóöàä õàìààð àõ ìý äýý , áàð èìò, áóñàä ç¿éëèéã õóëãàéëàõ ãý äý ã íü äýýð
äóðüäñàí ç¿éëñèéã èë áîëîí íóóö äàëä àðãààð, õ¿÷ õýðýãëýæ áóþó
õýðýãëýõã¿éãýýð, õóóëü áóñàà𠺺ðèéí ýçýìøèëä àâàõ èäýâõèòýé ¿éëäýë áàéíà.
Òºð èéí íóóöàä õàìààð àõ ìý äýý , áàð èìò, áóñàä ç¿éëñèéã öóãëóóëàõ ãý äý ã íü
áóñäûí ÿðèàã ÷àãíàõ, òàãíàõ, äóóíû áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýã õèéõ, õóóëáàðëàõ,
õàé÷èëáàð õèéõ, íóóö îáúåêò, àæèëëàãàà, áè÷èã áàðèìòûí çóðàã àâàõ, çóðàãëàë,
á¿ä¿¿â÷ õèéõ, íóóöûã ìýäýæ áîëîõ áîëîí ýñõ¿ë õàäãàëäàã, àëáàí àæëûí õóâüä
íóóöòàé õîëáîãääîã õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöëàãà õèéõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí àðãà õýëáýðòýé
èäýâõèòýé àæèëëàãàà áàéíà.
12Ìîíãîë óëñûí õóóëèóä. ”Á. 1999 îí. ¹7. 65 äàõü òàë.
13Òºðè Ìîíãîë óëñûí õóóëèóä. ”Á. 1999 îí. ¹7. 65 äàõü òàë.
éí ìýäýýëýë. ”Á. 1998 îí. ¹2. 202 äàõü òàë.

49. Òºð èéí íóóöàä õàìààð àõ ìý äýý , áàð èìò, áóñàä ç¿éëñèéã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé
òàãíóóëûí àëáàíä ¿èëæ¿¿ëý í º ãñº í ãý äý ã íü àìààð , áè÷ãýýð, óòñààð èíòåðíåò áîëîí ýíãèéí
øóóäàíãààð /èëãýýìæ áýëýã /, áóñàä õîëáîîíû õýðýãñëýýð, øèôðýýð, íóóö áè÷ãèéí
àðãààð, á¿ä¿¿â÷, çóðàãëàë, ãýðýë çóðàã, çàãâàðûí õýëáýðýýð íóóö áîëîí èë àðãûã
õýðýãëýæ äàìæóóëñàí áàéõûã õýëíý. Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí
ç¿éë¿¿äèéã ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëñýíýýð ãýìò õýðýã
òºãñºíº. Äóðüäñàí ç¿éë¿¿ä ãàäààäûí õîëáîãäîõ àëáàíä î÷ñîí ýñýõ àñóóäàë õýðãèéí
ç¿éë÷ëýëä íºëººëºõã¿é.
Ñóá úåêòèâ òàë íü ñóáúåêò òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò, áóñàä ç¿éë ìºí
ãýäãèéã ìýäýæ, õóóëüä çààñàí çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àâàõ, øèëæ¿¿ëýí ºãºõèéã
õ¿ññýí øóóä ñàíààòàé áàéíà.
Ñóá úåêò íü 1 6 íàñàíä õ¿ðñýí, ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í áàéíà.
Ãàäààä óë ñûí è ðã ýí ã ý14 ýã íü ãàäààä óëñûí õàðúÿàò áîëîõûã ãýð÷èëñýí õóóëü
ä
¸ñíá íîòîëãîîòîé õ¿íèéã õýëíý.
Õàð úÿàëàëã¿é õ¿í ãý äý ã íü ãàäààä óëñûí õàðúÿàò áîëîõûã ãý÷ëýõ õóóëü ¸ñíû 15
áàðèìò áè÷èãã¿é, ººðºº àëü ÷ óëñûí õàðúÿàò áóñ ãýæ íîòîëæ áàéãàà õ¿íèéã õýëíý.
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéã èõýâ÷ëýí äèïëîìàò ýðõ, ýðõ ÿìáà ýäýëæ áàéãàà
ãàäààäûí èðãýä, òóõàéëáàë, ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû áîëîí êîíñóëûí àæèëòíóóä ¿éëääýã
áîëîõûã îëîí óëñûí ïðàêòèê õàðóóëæ áàéíà. Èéì õ¿ì¿¿ñò ìàíàé óëñûí ýð¿¿ãèéí
õóóëèàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõã¿é áîëîâ÷ àëáàäàí ãàðãàæ ÿâóóëäàã îëîí óëñûí
æèøèã ¿éë÷èëäýã.
Ç¿éë÷ëý ëèéí àñóóäàë:
3/. Òºð èéí íóóö çàäð óóëàõ /87-ð ç¿éë/.
Òºðèéí íóóö çàäðóóëàõ ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóë íü äóðüäñàí íóóö áóñàä
ìýäýõ ¸ñã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðòýýë áîëæ, óëìààð òýäãýýðèéã ìîíãîë óëñûí ãàäààä
àþóëã¿é áàéäàëä õîð óðøèã ó÷ðóóëàõàä àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðäñýíýýð èëýðíý.
ëáúåêò íü òºðèéí íóóöûí õàäãàëàëòûã õàíãàõ òàëààð òîãòîîñîí æóðàì, òºðèéí àìèí
÷óõàë àøèã ñîíèðõîë þì. Õàëäëàãûí ç¿éë íü òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ áàðèìò áè÷èã, ýä
ç¿éë áîëîí îáúåêò, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ìýäýýëýë þì.
ëáúåêòèâ òàë íü äýýð äóðüäñàí òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ç¿éëñèéã èòãýìæëýãäýí
õàðèóöñàí áóþó àëáàí òóøààë, àæèë ¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí ýòãýýä çàäðóóëñàí íü ýõ
îðíîîñîî óðâàõ, òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí øèíæã¿é áàéíà. Òºðèéí íóóöûã ÝÕ-èéí 79,
80-ð ç¿éëä çààñàí çîðèëãîã¿éãýýð òºðèéí íóóöàä õàìààðàëã¿é, ìýäýõ ¸ñã¿é õ¿ì¿¿ñò
çàäðóóëñàí èäýâõèòýé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é áàéíà.
Òºðèéí íóóöûã õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñ ìýäñýí ¿åýñ ýë ãýìò õýðýã òºãñºíº. Ýíý
òîõèîëäîëä õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñ àãóóëãàòàé íü á¿ðýí ã¿éöýä òàíèëöñàí, ýñõ¿ë åðºíõèé
òºñººëºëòýé áîëñîí ýñýõ íü íºëººëºõã¿é.
Èäý âõèòý é ¿éëäëýýð çàäð óóëàõ ãý äý ã íü àìààð áóþó áè÷ãýýð, òóõàéëáàë,
ÿðèà, ëåêö, áè÷èã, çàõèäàë, ºã¿¿ëýë, òàéëáàð áè÷èõ, óíøèõ çýðãýýð ìýäýõ ¸ñã¿é
õ¿ì¿¿ñò äàìæóóëàõ, ìýäýýëýõ ÿâäàë þì.
Ý ñ ¿éëäý õ¿éãýýð çàäð óóëàõ ãý äý ã íü ñóáúåêò ñàíààòàéãààð òºðèéí íóóöûã
õàäãàëàõ, õàìãààëàõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é, òóõàéëáàë, òºðèéí íóóöûã
õàäãàëàëòã¿é, èë çàäãàé áàéëãàõ ÿâäëààð èëýðíý. Òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò ñýëò
àãóóëñàí òýìäýãëýëèéí äýâòýð, áóñàä áè÷èã áàðèìòûã ãýýãä¿¿ëñíèéã õºíäëºíãèéí
õ¿ì¿¿ñ óíøèæ ìýäñýí áàéâàë òºðèéí íóóö çàäðóóëñàí ãýæ ¿çíý.
Ñóáúåêòèâ òàë íü ãýì áóðóóãèéí ñàíààòàé áà áîëãîîìæã¿é õýëáýðèéí àëü
àëèíààð íü èëýðíý.
Òºðèéí íóóöûã ñàíààòàé çàäð óóëàõàä ñóáúåêò ò¿¿íä íóóö ìýäýý, ñýëòèéã
áóñäàä çàäðóóëæ áàéíà, èíãýõ ýðõã¿é ãýäãýý ìýäýæ áàéãàà õýð íü ººðèé㺺 òºðèéí
íóóöòàé õàðüöäàã, ìýääýã ÷óõàë õ¿í ãýäãýý äºâèéëãºí õàðóóëàõ, áàðäàìíàæ
ñàéðõàõ, ãàéõóóëàõ çýðãýýð çàäðóóëàõûã õ¿ññýí áàéäàã.
Òºðèéí íóóöûã áîëãîîìæã¿é çàäð óóëàõàä ñóáúåêò ò¿¿íèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñ ìýäíý
ãýäãèéã õýðãèéí òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí óðüä÷èëàí ìýäýõ áîëîëöîîòîé
áàéñàí áîëîâ÷ ìýäýëã¿é ¿éëäñýí áàéíà. Ýñõ¿ë òºðèéí íóóöûã çàäðóóëæ áîëçîøã¿é
ãýäãèéã óðüäààñ ìýäñýí áîëîâ÷ òèéì áàéäàë ãàðãóóëàõã¿é áàéæ ÷àäíà ãýæ
õºíãºìñ㺺ð íàéäñàí áàéæ áîëíî.
Ñóáúåêò íü òºðèéí íóóöûã èòãýìæëýãäýí õàðèóöñàí áóþó àëáàí òóøààë, àæèë
¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí ýòãýýä, ººðººð õýëáýë òóñãàé ñóáúåêò áàéíà.
Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü. 3-ð ç¿éë.
14
Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü. 3-ð ç¿éë.
15

50. Èòã ë äýí õàðèó öñàí õ¿ì¿¿ñò òàãíóóë, öàãäààãèéí ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóä,
ýìæýã
íóóöûí ýðõëýã÷èä çýðýã íóóöòàé øóóä õàðüöäàã õ¿ì¿¿ñ õàìààðíà.
Àëáàí òóøààë, àæèë¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí õ¿ì¿¿ñò ¯ÀÁÇ-èéí òýðã¿¿íèé õóâüä
Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä, ÓÈÕ- í äàðãà, àþóëã¿é áàéäëûí áàéíãûí
û
õîðîîíû äàðãà, àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë õàðèóöñàí ðåôåðåíò çýðýã àæèëòíóóä
õàìààðíà.
Õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿í:
Ýíý õýðãèéí óëìààñ õ¿íä õîð óðøèã ó÷èðñàí áîë õ¿íäð¿¿ëíý.
Õ¿íä õîð óðøèã ãýäýãò òºðèéí ÷óõàë àæèë, àðãà õýìæýý òàñàëäàõ, ¿ð ä¿íã¿é
áîëîõ, íóóö îáúåêòóóäûí áàéðøëûã ººð÷ëºõºä èõ õýìæýýíèé õºðºíãº, çàðäàë ãàðàõ, óëñ
îðíû íýð õ¿ä óíàõ çýðýã õîð óðøèã ó÷èðñàí áàéõûã îéëãîíî.
Ç¿éë÷ëýëèéíàñóóäàë:
4/. Òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò áè÷èã,ýä ç¿éëèéã¿ðýãä¿¿ëýõ /88-ð ç¿éë/.
Ýíý ãýìò õýðãèéí íèéãìèé õîð àþóë íü òºðèéí íóóö çàäðóóëàõ ãýìò õýðýãòýé àäèë
áàéíà.
Îáúåêò íü òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éëèéã õàäãàëàõ,
õàìãààëàõ òàëààð õóóëü, ä¿ðýì, çààâðààð òîãòîîñîí îíöãîé æóðàì , òºðèéí ýðõ àøèã,
ñîíèðõîë, õàëäëàãûí ç¿éë íü òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éë
áàéíà.
Áàðèìò áè÷èããýäýã íü òºëºâëºãºº, òºñºë, ãàçðûí çóðàã, ¿éë àæèëëàãààíû òàûëàí,
æàãñààëò, àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé àêò çýðýã ãàðààð áîëîí õýâëýëèéí
àðãààð áè÷èæ çóðñàí ººðòºº òºðèéí íóóö ìýäýýëýë õàäãàëæ áóé áàðèìò ñýëò þì.
Ýä ç¿éë ãýäýãò òºðèéí íóóö ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéãàà øèíý òºðëèéí çýâñýã,
òåõíèê, á¿òýýãäýõ¿¿í õàìààðíà.
Îáúåêòèâ òàë:Ýíý ãýìò õýðãèéí îáúåêòèâ òàë íü:
1/ Òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éëòýé õàðüöàõ òàëààð
òîãòîîñîí æóðàì çºð÷ñºí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é
2/ Æóðàì çºð÷ñºí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ äýýð äóðüäñàí ç¿éë¿¿ä
¿ðýãäýæ àëãà áîëñîí õîð óðøèã
3/ ¯éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é áîëîí õîð óðøèãèéí õîîðîíäîõ øàëòãààíò õîëáîî ãýñýí
çààâàë áàéõ 3 øèíæýýñ á¿ðäýíý. Ìàòåðèàëëàã á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðýã áºãººä
òºðèéí íóóö ¿ðýãäýæ ¿ã¿é áîëñîí òýð ¿åýñ ãýìò õýðýã òºãñºíº.
Ýíý ãýìò õýðýã äýýð þóíû ºìíº ñóáúåêò äýýðõè ç¿éëèéã õàäãàëàõ òàëààð ÿìàð
æóðìûã õýðõýí çºð÷ñºíèéã çààâàë òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ ñóáúåêò õàëäëàãûí
ç¿éëñèéã çîõèõ ¸ñîîð õàäãàëæ õàìãààëñàí áàéõàä ýä ç¿éë, ìºí㺠òºãðºã
õóëãàéëàõäàà òºðèéí íóóöûã õàìò àâ÷ ÿâñàí áîë ýíý ç¿éëýýð ç¿éë÷ëýõã¿é.
Ñóáúåêòèâ òàë Ãýì áóðóóãèéí áîëãîîìæã¿é õýëáýðýýð ¿éëäýãäýíý. Ñóáúåêò
:
ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éëèéã ¿ðýãä¿¿ëýõã¿é áàéæ ÷àäíà ãýæ õºíãºìñ㺺ð
íàéäñàí, ýñõ¿ë õýðãèéí íºõöºë áàéäëààñ óã ç¿éëèéã ¿ðýãä¿¿ëæ áîëîõûã óðüä÷èëàí
ìýäýæ áîëîõ áàéñàí áîëîâ÷ òýð òàëààð ìýäýëã¿é ¿éëäñýí áàéíà.
Ñóáúåêò: Äýýð äóðüäñàí ç¿éëèéã èòãýìæëýãäýí õàðèóöñàí áóþó àëáàí òóøààë,
àëáàí ¿¿ðãèéí õóâüä ìýäñýí ýòãýýä, ººðººð õýëáýë òóñãàé ñóáúåêò áàéíà.
3. Ì îíãîëóëñûí äîòîîä àþóëã¿éáàéäàëäõàëäñàí ãýìò õýðã¿¿ä /81, 82, 83, 86-ð ç¿éë/
Äîòîîäûí àþóëã¿é áàéäàëä àþóë ó÷ðóóëäàã ãýìò õýðã¿¿äýä òºð, íèéãìèéí
ç¿òãýëòíèé àìü áèåä õàëäàõ, òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñààð àâàõ õóéâàëäààí
çîõèîí áàéãóóëàõ, çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýõ, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã áóñíèóëàõàä
÷èãëýãäñýí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é õàìààðíà.
1/. Òºð, íèéãìèé ç¿òãýëòíèé àìü áèåä õàëäàõ /81-ð ç¿éë/.
Ýíý ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóë íü òºðèéí áîäëîãûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëæ
áàéãàà òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèé õóóëüä íèéöñýí øóäàðãà ¿éë àæèëëàãààòàé íü
õîëáîãäóóëàí àìü íàñûã áóñíèóëäàã áóþó áèå ìàõáîäèä íü õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëäàãààð
èëýðíý.
Îáúåêò íü Ìîíãîë óëñûí çàñàã òºðèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà, òºð, íèéãìèéí
ç¿òãýëòíèé àìüä ÿâàõ ýðõ.
Òºðèéí ç¿òãýëòýí ãýäýãò òºðèéí áîëîí óëñ òºðèéí äýýä, äóíä øàòíû óäèðäëàãûã
àìüäðàëä ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëäýã õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ çàñàãëàëûí
óäèðäàã÷èä, ãèø¿¿ä, Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä, ãèø¿¿ä, Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ- í û
äàðãà, ãèø¿¿ä, Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí áîëîí ÇÃÕÝÃ-ûí äàðãà, ÿàì,
àãåíòëàãóóäûí õàðèóöëàãàòàé àæèëòíóóä, äýä ñàéä, òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

51. íàð, á¿õ øàòíû çàñàã äàðãà íàð, á¿õ øàòíû èðãýäèéí õóðëûí äàðãà íàð,
òýðã¿¿ëýã÷èä, á¿õ øàòíû õóðëûí òºëººëºã÷èä õàìààðíà.
Íèéãìèéí ç¿òãý ëòý í ãýäýãò óëñ òºðèéí íàìûí äàðãà, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä,
¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë, çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãûí íýðòýé
óäèðäàã÷èä, àæèëòíóóä õàìààðíà.
ëáúåêòèâ òàë íü
1/ Òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèéã óëñ òºð, îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààòàé íü
õîëáîãäóóëàí áèå ìàõáîäèä íü õàëäñàí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é
2/ ¯éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ õ¿íä ãýìòýë ó÷èðñàí áàéõ
3/ Òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ øàëòãààíò õîëáîî ãýñýí 3 øèíæýýñ á¿ðäýíý.
Õ¿íä ãýìòýë ó÷èðñàíààð òºãñäºã ìàòåðèàëëàã á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðýã þì.
Ñóáúåêòèâ òàë: Òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèé óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñààä
ó÷ðóóëàõ, Ìîíãîë óëñûí çàñàã òºðèéã áóñíèóëàí äîðîéòóóëàõ ãýñýí òóñãàé çîðèëãîòîé,
ãýì áóðóóãèéí øóóä ñàíààòàé áàéíà. Ñóáúåêò ººðèéí õàëäëàãàä ºðòºãäºæ áàéãàà
õ¿ì¿¿ñ òºð, íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëîõûã ìýäñýí, ººðèéí õàëäëàãûí
íèéãýìä àþóëòàé øèíæ ÷àíàð, ó÷ðàõ õîð àþóëûã óõàìñàðëàæ èíãýõèéã õ¿ññýí
áàéäàã.
Ñóáúåêò íü 16 íàñàíä õ¿ðñýí, Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààä óëñûí èðãýí,
õàðúÿàëàëã¿é õ¿í áàéíà.
Õ¿íäð ¿¿ëý õ á¿ðý ëäý õ¿¿í: äýýðõ çîðèëãîîð òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèéã àëñàí áîë
õ¿íäð¿¿ëíý.
Ç¿éë÷ëý ëä àíõààð àõ àñóóäàë: Òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä,
òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñò õàëäàõ íü ýíý ãýìò õýðýã áîëîõã¿é, àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã
ãýìò õýðãýýð ç¿éë÷èëíý.
Òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòíèéã õàðäàõ, õîíçîãíîõ, àòààðõàõ, ¿çýí ÿäàõ çýðýã õóâèéí
ñýäýëòýýð àëñàí áîë ÝÕ-èéí 91-ð ç¿éëä çààñàí ãýìò õýðýã áîëíî.
2/. Òºð èéí ýð õ ìý äëèéã õóóëü áóñààð àâàõ õóéâàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ / 82-ð
ç¿éë/.
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 3-ð ç¿éëä “Ìîíãîë óëñàä çàñãèéí á¿õ ýðõ àðä ò¿ìíèé
ìýäýëä áàéíà. Ìîíãîëûí àð ò¿ìýí òºðèéí ¿éë õýðýãò øóóä áóþó ñîíãîæ áàéãóóëñàí
òºðèéí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí ýíýõ¿¿ ýðõýý ýäýëíý”
ãýæ çààñàí.Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóóëèéí äàãóó øóóä ñîíãîæ áàéãóóëñàí ”ÈÕ áîë Òºðèéí
Ýðõ Áàðèõ Äýýä Áàãóóëëàãà ìºí. Òºðèéí ýðõ ìýäýë óëñ òºðèéí íýã õ¿÷íýýñ íºãºº óëñ
òºðèéí õ¿÷èíä çºâõºí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä øèëæèõ ó÷èðòàé. ¯¿íèéã óñàä àðãààð,
òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóéâàëäààí çîõèîí áàéãóóëæ àâàõ íü á¿õ òîõèîëäîëä õóóëü áóñ
ó÷èð ÝÕ-èéí 82-ð ç¿éëä çààñàí ãýìò õýðýã áîëíî.
ëáúåêò íü ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí àþóëã¿é
áàéäàë þì.
ëáúåêòèâ òàë íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéã ¯íäñýí õóóëèéí áóñ, ººðººð õýëáýë ñîíãóóëèéí
áóñ àðãààð àâàõ õóéâàëäààíûã 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû ýòãýýä çîõèîí áàéãóóëñàí
èäýâõèòýé ¿éëäýë áàéíà. Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã àâàõ çîðèëãîîð ñàíàà çîðèëãî, ¿éë
àæèëëàãààãàà íýãòãýí õàìòðàí àæèëëàõààð òîõèðîëöñîí ¿åýñ ãýìò õýðýã òºãñ
¿éëäýãäñýíä òîîöîãäîíî.
Õóéâàëäààí ãý æ õýñýã ýòãýýä òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñààð àâàõ çîðèëãîîð
íóóöààð íýãäýæ çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõûã õýëíý.
Ñóáúåêòèâ òàë íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñ àðãààð àâàõ ãýñýí òóñãàé
çîðèëãîòîé, øóóä ñàíààòàé, ººðººð õýëáýë òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñààð àâàõ
áîëîìæã¿é ãýäãèéã óõàìñàðëàí îéëãîñîí áîëîâ÷ ÷óõàìõ¿¿ èéì àðãààð àâàõûã õ¿ññýí
áàéíà.
Ñóáúåêò íü Õóéâàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõàä îðîëöñîí, 16 íàñàíä õ¿ðñýí, õýðýã
õàðèóöàõ ÷àäâàðòàé, Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í àëü íü ÷
áàéæ áîëíî.
Òàéëáàð : Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñààð àâàõ õóéâàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõàä
îðîëöñîí áîëîâ÷ ãýìò ¿éëäýë ýõëýõýýñ ºìíº ýíý òóõàé òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàíä ñàéí äóðààðàà ìýäýãäñýí ýòãýýäèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëíº.
3/. Çý âñý ãò ¿éìýý í äý ãäýý õ /83-ð ç¿éë/.
Çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýõ íü óëñ îðíû äîòîð òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðèéã õàìàðñàí
èðãýíèé çýâñýãò ìºðãºë人íä õ¿ðãýæ áîëîõ àþóëòàé áàéäàã áºãººä îëîí õ¿íèé àìü
íàñûã áóñíèóëàõ, äýëáýëýõ, ãàëäàí øàòààõ, ýä õºðºíãèéã óñòãàæ ãýìòýýõ çýðãýýð
èõ õýìæýýíèé õîð õîõèðîëä õ¿ðãýäýã íü ò¿¿íèé íèéãìèéí õîð àþ óëûã èëòãýí õàðóóëäàã.
Ìàíàé îðíû õóâüä Àðäûí õóâüñãàëààð ýðõ ìýäëýý àëäñàí õàð, øàð ôåîäëóóä
õóâüñãàëûí ýõíèé æèë¿¿ä áîëîí 1930-ààä îíû äóíä ¿åä çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýõ çàìààð

52. õóâüñãàëò àðãà õýìæýýã óëàéðàí ýñýðã¿¿öýæ áàéñíûã çýâñãèéí õ¿÷ýýð äàðæ
áàéñàí ò¿¿õòýé.
ëá úåêò íü Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí òºðèéí òîãòîëöîîíû
àþóëã¿é áàéäàë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë.
ëá úåêòèâ òàë íü õóóëüä çààñàí çîðèëãîîð çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýñýí èäýâõèòýé
¿éëäýë áàéõ áºãººä ¿éìýýí äýãäýýõ íü:
1 /¯éìýýíèéã ãàðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ
2 / ¯éìýýíä èäýâõèòýé îðîëöîõ áàéäëààð èëýð÷ ãàðíà.
Ç ý âñ ýã ò ¿éì ýý í ã ý ä ýã íü ¯íäñýí õóóëüò òºðèéí áàéãóóëàìæèéã õ¿÷ýý𠺺ð÷ëºõ,
íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã àëäàãäóóëàõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí
çýâñýã á¿õèé õýñýã á¿ëýã ýòãýýä¿¿äèéí õóóëü áóñ àæèëëàãàà þì.
Ç ý âñ ýã ò ¿éì ýý íèéã çîõèîí á àéã óóë àõ íü ¿éìýýíä îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã
íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ ÷èãë¿¿ëýõ, ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó
áàéãóóëàãäñàí òºðèéí òîãòîëöîîã õ¿÷ýý𠺺ð÷ëºõ, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí
áàéäëûã àëäàãäóóëàõ òàëààð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, çýâñýãò ¿éìýýíèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé á¿ëýãëýëèéí á¿òýö, ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íä
õ¿ì¿¿ñ ýëñ¿¿ëýõ, çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõ òàëààð
óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðýã õýëáýðòýé áàéíà.
Ç ý âñ ýã ò ¿éì ýý íä î ð îë öîõ íü çýâñýãò õàëäëàãà, äîâòîëãîîíä îðîëöîõ, çàñàã òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóäûã çýâñýãëýí ýñýðã¿¿öýõ, çîõèîí áàéãóóëàã÷,
òîëãîéëîã÷ íàðààñ òàãíàí òóðøèõ, õîðëîí ñ¿éòãýõ, àëàí õÿäàõ òàëààð ºãñºí
äààëãàâðûã ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëýõ áàéäëààð õýðýãæèíý.
Ñ óá úåêòèâ òàë íü Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí òºðèéí
òîãòîëöîîã õ¿÷ýý𠺺ð÷ëºõ, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã àëäàãäóóëàõ
ãýñýí òóñãàé çîðèëãîòîé, øóóä ñàíààòàé áàéíà. Çýâñýãò ¿éìýýíèéã çîõèîí
áàéãóóëàã÷, èäýâõèòýé îðîëöîã÷èä íü ººðñäèéí ¿éëäýë õóóëü áóñ, íèéãýìä àþóëòàé
ãýäãèéã óðüäààñ óõàìñàðëàí îéëãîñîí áîëîâ÷ èéì ¿éëäëýýð ãýìò ñàíàà áîäëîî
õýðýãæ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí áàéíà.
Ñ óá úåêò íü 1 6 íàñàíä õ¿ðñýí, õýðýã õàðèóöàõ ÷àäâàðòàé, Ìîíãîë óëñûí èðãýí,
ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿íèé àëü íü ÷ áàéæ áîëíî.
Ç ¿éë ÷ë ýë èéí àñóóä àë : Çýâñýãò ¿éìýýíèé ¿åä íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë
áèé áîëñîí áîë íèéëìýë ãýìò õýðãýýð ç¿éë÷èëíý. Ýíý õýðýã íü íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é
áàéäàë áèé áîëãîõ ãýìò õýðãýýñ õàëäëàãûí îáúåêòîîðîî ÿëãàãäàíà.
4/. ¯ íä ý ñíèé ý â í ýã äë èéí á óñíèóë àõ /86- ð ç¿éë /.
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí “Ìîíãîë óëñàä õóóëü ¸ñîîð îðøèí ñóóãàà õ¿í á¿ð õóóëü,
ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéíà. Õ ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí
ãàðàë, áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë
16
áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî ” ãýñýí çààëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 86-ð ç¿éëèéí õýì õýìæýý øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé.
ëáúåêò íü: ¯íäýñíèé ýâ íýãäýë, ¿íäýñòýí, ÿñòíóóäûí òýãø ýðõ
ëáúåêòèâ òàë íü õóóëüä çààñàí çîðèëãîîð
1/ ”õóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëñàí
2/ ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ýðõèéã íü øóóä áóþó øóóä áóñààð õÿçãààðëàñàí
3/ àëü íýãýíä íü äàâóó áàéäàë òîãòîîñîí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é áàéíà. Ýäãýýð
¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí àëü íýãèéã õèéñíýýð òºãñäºã õýëáýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò
õýðýã þì.
Óõóóëãà, ñó ð òàë÷èëãàà ÿâóóëñàí ãý ä ý ã íü òýäíèéã õîîðîíä íü ýâäðýëö¿¿ëýõ, áèå
áèåý ¿ë õ¿íäýòãýõ, èòãýëã¿é áàéäàë òºð¿¿ëýõ, àìüäðàëûí õýâ øèíæ, óëàìæëàë,
çàíøëàà õàðèëöàí ¿ë õ¿íäýòãýõ, íýã ¿íäýñòíèéã õýòýðõèé ºðãºìæëºí ñàéøààõ, íºãººã
áàñàìæëàí äîðîìæëîõ àãóóëãàòàé ¿çýë ñàíàà, èòãýë ¿íýìøëèéã äýëãýð¿¿ëñýí ¿éëäýë
þì. Ýíý íü àìààð, áè÷ãýýð, õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð õèéãäñýí áàéæ áîëíî.
ßëãàâà ð ëàí ãàäóó ð õàæ, ý ð õèéã íü ¿óóä áó þ ó ¿óóä áóñàà ð õÿçãàà ð ëàñàí ãý ä ý ã
íü õýí íýã õ¿íèéã àëü íýã ¿íäýñòíèé òºëººëºã÷ áîëîõûí õóâüä èëò ÿëãàâàðòàé õàíäàæ
íèéãýì, óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîõ ýðõèéã íü õÿçãààðëàõ, ýñõ¿ë õýí íýã ¿íäýñòíèé
òºëººëºã÷èä äàâóó ýðõ ýäë¿¿ëýõèéã õýëíý. Ýíý íü ãàäààäàä ñóðàëöóóëàõ,
õºíãºëºëòòýé çýýë àâàõ, àæ àõóé ýðõëýõýä äýìæèæ, àëáàí òóøààëä äýâø¿¿ëýõ
çýðýã èëò äàâóó áàéäàë áèé áîëãîñîí áàéæ áîëíî.
Ñóáúåêòèâ òàë: Õ¿ì¿¿ñèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, øàøíû ¿çýë íîìëîëîîð
äàéñàãíóóëàõ, ýâäðýëö¿¿ëýõ ãýñýí òóñãàé çîðèëãîòîé, øóóä ñàíààòàé áàéíà.
Ìîíãîë ”ëñûí ¯íäñýí õóóëü. ”Á. 1992 îí. 14-ð ç¿éë.
16