1. CAÁC CON VÊÅT 1
MUÅC LUÅC
TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ...............................................................................................................2
TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH ......................................................................................... 18
RÖÌNG HAY LAÂ RÙÆN BIÏÍ N ................................................................................................. 31
VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ SÊËU.......................................................................................................... 36
NGÛÅA THÊÌN ...................................................................................................................... 51
CON BAÅCH TUÖÅC KHÖÍNG LÖÌ .......................................................................................... 58
CHUYÏÅN VÏÌ CON VOI....................................................................................................... 70
VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ MÊÅ P ......................................................................................................... 93
http://ebooks.vdcmedia.com

2. PHAÅM HÖÍ 2
TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ
Höí laâ giöëng ùn thõt, xuêët hiïån vaâo àêìu kyã Àïå tam - thuöåc
nguyïn àaåi Tên sinh, caách nay 56 triïåu nùm - möåt trong nhûäng
nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn thuãy cöí nhêët. Töí tiïn cuãa höí ngaây
nay laâ giöëng höí khöng àuöi, rùng kiïëm, laâ Ma-hai-rö-àuát (Mahairo-
dus theo tiïëng cöí Hy Laåp "Ma hai ra" laâ kiïëm, dao nhoån). Rùng
nanh cuãa noá uöën nhû hònh caái gûúm. Vïì kñch thûúác, Ma-hai-rö-àuát
to nhiïìu hún caác giöëng höí úã A-mua hay Ben-gan, noá daám têën cöng
caã tï giaác vaâ voi! Miïång noá haá röång khuãng khiïëp, gêìn nhû thaânh
möåt goác vuöng vaâ cùæm dïî daâng nhûäng rùng kiïëm nhoån vaâo da daây
cuãa con möìi. Tûâ àêìu thïë kyã Àïå tûá vïì sau (1 triïåu nùm) coá nhûäng
bùng kyâ ghï gúám. Giaá reát ghï gúám àaä aãnh hûúãng àïën thïë giúái àöång
vêåt vaâ thûåc vêåt. Con vêåt to lúán àêìu tiïn úã chêu êu rúâi núi cû truá ài
lêìn vïì nhûäng vuâng nhiïåt àúái - coá leä bùæt àêìu tûâ luác bùng kyâ cuöëi
cuâng - laâ con höí rùng kiïëm. Vaâ sau àoá rêët lêu, con linh cêíu vaâ sû tûã
múái lïn àûúâng tiïën vïì hûúáng Mi ài, chùæc laâ trûúác khi lûúäi àêët Gi
bran ta àûát àöi vaâ Àõa Trung Haãi laåi möåt lêìn nûäa hoaân toaân chòm
xuöëng vônh viïîn cho túái giúâ àêy. Gêëu, boâ toát, hûúu thò ruát vïì
phûúng Bùæc. (Theo lõch sûã caác loaâi vêåt cuãa Ri-sa Lú-vin-xún vaâ Àúâi
söëng traái àêët cuãa A. I-a-cöëp-leáp). Coá taác giaã khaác noái rùçng con höí
ngaây nay, khöng dñnh lñu gò àïën con höí khöng àuöi rùng kiïëm.
Nhûng luêån cûá coân mú höì, khöng vûäng chùæc, nïn töi thêëy khöng
cêìn thiïët dêîn vaâo àêy. Höí àûúåc mang tïn khoa hoåc laâ Panthera
tigris hay Felix tigris laâ con vêåt maånh nhêët trong hoå meâo.
* Àùåc tñnh vaâ sinh hoaåt cuãa höí Con vêåt ùn thõt söëng, dûä túån
vaâ nham hiïím, thûúâng söëng vaâ ài ùn möåt mònh, trûâ thúâi kyâ hön
phöëi. Noá laâ chuáa sún lêm cuãa caác vuâng rûâng Viïåt Nam, Àöng
Dûúng vaâ chêu aá noái chung. Trïn baãn àöì àöång vêåt thïë giúái, vuâng
cû truá cuãa höí phên böë tûâ Ba Tû, tuyïc- it-xtùng àïën têån Trung
Quöëc, nhiïìu nhêët úã Ben-gan, Maä Lai, Àöng Dûúng, Gia-va, vaâ aåu-
ma-tra, Ba-li. Tuy nhiïn, ngaây nay thónh thoaãng ngûúâi ta vêîn thêëy
höí xuêët hiïån úã vaâi vuâng laånh leäo, bùng giaá úã aá chêu. Chuáng thûúâng
hoaåt àöång trïn caác vuâng Bùæc aá chêu, têån miïìn Àöng Nam Têy Baá
Lúåi aá, vuâng söng Hùæc Long Giang (àõa phêån Maän Chêu) àïën têån êën
http://ebooks.vdcmedia.com

3. CAÁC CON VÊÅT 3
Àöå, àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín sang àïën phña Têy
Nam vaâ phña Nam biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö). úã Tñch Lan, Têy
Taång vaâ àaão booác-nï-ö khöng thêëy coá giöëng "Meâo khöíng löì" naây.
Coân trïn luåc àõa Phi Chêu vaâ Myä Chêu thò ngaây nay loaåi giöëng höí
àaä bõ hoaân toaân tuyïåt diïåt. Taåi sao noá laåi coá thïí laâ Chuáa sún lêm úã
caác vuâng rûâng chêu aá ? Theo Àaâo Vùn Tiïën thò: "Trûúác hïët coá leä do
höí coá thïí xaác to lúán vaâ sûác khoãe phi thûúâng. Möåt höí àûåc nùång
khoaãng hai taå coá thïí quùæp con lúån to nùång vaâi chuåc ki-lö, nhaãy qua
haâng raâo khöng tiïëng àöång vaâ höí coá thïí nhaãy xa 5-6 meát. Höí coân coá
thïm hai thûá vuä khñ rêët lúåi haåi laâ böå nanh vaâ böå vuöët. so vúái böå
rùng cuãa nhiïìu loaâi thuá ùn thõt (choá, cêìy...) rùng höí ñt hún, nhûng
cúä lúán hún, caånh sùæc vaâ mêëu khoãe hún. Rùng cûãa nhoã vaâ deåp khöng
coá taác duång quan troång. Nhûng rùng nanh rêët lúán duâng àïí cùæn xeá
vaâ róa thõt; rùng haâm deåp bïn vaâ coá mêëu nhoån, sùæc duâng àïí cùæn
dêåp xûúng con möìi. Hún nûäa, mùåt höí troân; haâm rùng trïn vaâ haâm
dûúái khöng daâi, nïn laâm thaânh hai goång kïìm ngùæn rêët khoãe, giuáp
con vêåt ngoaåm möìi rêët chùåt vaâ cùæn vúä àûúåc öëng xûúng rùæn nhêët".
Böå vuöët cuãa hai baân chên trûúác cuäng khoãe vaâ sùæc, duâng àïí taát vaâ
giûä möìi. Chó cêìn vaã möåt caái laâ höí coá thïí moác goån haâm dûúái cuãa chuá
lúån loâi. Vaâ con vêåt luön luön duäa sùæc böå vuöët bùçng caách caâo vaâo
thên cêy göî. Trong chuöìng höí úã vûúân thuá, coá möåt khuác göî lúán,
chñnh laâ àïí thoãa maän yïu cêìu cuãa con vêåt. Cuäng vò vuöët höí lúåi haåi
nhû vêåy maâ úã Trung Quöëc vaâ Viïåt Nam trûúác kia, thûúâng coá phong
tuåc duâng "höí traão" (tûác vuöët höí) àïí laâm buâa àeo cho caác chaáu nhoã
vúái niïìm tin vuöët seä baão vïå cho chaáu luön luön khoãe maånh. Cêìn
noái thïm möåt chuát laâ so vúái sû tûã, baáo... caác loaâi thuá ùn thõt coá vuöët
khaác thò vuöët höí rêët àöåc... vò quaá bêín. Khi noá caâo cêëu vaâo àêu thò
da thõt con ngûúâi chöî àoá bõ thöëi rûäa ngay. Thïë nïn sau khi àaä bùæn
àûúåc höí, ngûúâi ta thûúâng hay àöët vuöët cuãa noá àïí traánh nhúä ra vö yá
àuång chaåm phaãi. öng baâ ta coá cêu: "Rûâng giaâ nhiïìu voi, rûâng coâi
nhiïìu coåp" chûáng toã noá ñt khi úã rûâng sêu, trûâ möåt vaâi núi coá hang
höëc, gêìn khe suöëi. Ban ngaây noá thûúâng tòm nguã núi yïn tônh, giûäa
caác khu rûâng tre, hoùåc hang höëc, ruá caân, lau laách doåc theo söng
ngoâi. Àïm múái moâ ài bùæt möìi. Traái ngûúåc vúái meâo - ngûúâi anh em
hoå nöåi - höí rêët thñch nûúác, hay tùæm, dïî daâng búi qua ao àêìm vaâ caã
söng lúán. Chuáng ta thûúâng nghe chuyïån höí, ban àïm leán búi qua
nhûäng khuác söng heåp àïí vaâo xoám laâng bùæt gia suác. Nhûäng khi
chùèng bùæt àûúåc möìi, bõ cún àoái thuác baách, maâ gùåp àûúåc chiïëc àoá
cuãa ngûúâi àùåt bùæt töm teáp úã caác búâ suöëi, búâ söng thò höí cuäng khöng
bao giúâ tûâ chöëi.
http://ebooks.vdcmedia.com

4. PHAÅM HÖÍ 4
Noá leå laâng duâng hai chên trûúác bûng lïn, ngûãa cöí haá hoång àöí
caã chiïëc àoá àêìy töm, teáp vaâo miïång vaâ liïëm meáp caái xong, chuöìn
ngay. aåúå trò hoaän e bõ ngûúâi bùæt gùåp thò khöën. Vò thïë, ta múái coá cêu
"ùn nhû huâm àöí àoá". Höí khöng sinh saãn theo muâa nhêët àõnh nhû
möåt söë giöëng loaâi thuá khaác. Khi àöång duåc thò höí caái toaát ra möåt
muâi xaå àùåc biïåt, vaâ kïu bùçng möåt "ngön ngûä" khaác hún ngaây
thûúâng, àoá laâ möåt thûá tñn hiïåu goåi tònh, chó coá nhûäng "chaâng trai"
höí múái biïët àûúåc. Nhûäng ngûúâi sinh söëng úã rûâng lêu nùm, thûúâng
chûáng kiïën nhûäng cuöåc tranh taâi, giao àêëu aác liïåt giûäa caác con höí
àûåc, àïí giaânh lêëy võ "hön thï". Chuáng àaánh nhau, coá khi suöët ngaây
àïm, gêìm vang caã nuái; tuy nhiïn chûa hïì thêëy xaãy ra chïët choác.
Con chiïën thùæng cuöëi cuâng seä àûúåc "naâng" choån laâm "àûác lang
quên". Trong suöët "thúâi kyâ trùng mêåt" vúå chöìng höí cuâng ài sùn bùæt
möìi, luön luön söëng coá àöi bïn nhau. Nhûng khi höí caái coá mang, noá
bùæt àêìu giúã chûáng nhe rùng, giûúng vuöët àuöíi "chöìng" ài. Anh
chaâng rêu huâm haâm eán vêåy maâ cuäng súå vúå, àaânh "nhêîn nhõn àaân
baâ" ra ài söëng cö àöåc möåt mònh. Ta hay noái: "Dûä nhû höí caái" laâ
phaãi! Höí meå tûúng lai bao giúâ cuäng choån möåt caái hang, möåt buåi
rêåm hay giûäa àaám lau sêåy kñn àaáo laâm töí àeã con, sau 105 ngaây cûu
mang, thûúâng àeã 2 hay 3 con, nhiïìu nhêët laâ 6. Höí con ra àúâi, mùæt
nhùæm khñt, to cúä möåt con meâo lúán. Mêëy tuêìn àêìu, höí meå luön luön
nùçm bïn con, àúåi cho con phaát triïín àêìy àuã. Khi naâo àoái quaá, noá
múái phaãi taåm rúâi con ài bùæt möìi. Ta hay noái: "Höí dûä cuäng khöng ùn
thõt con" àïí laâm thñ duå so saánh, nhùæc nhúã vïì àaåo àûác, luên lyá cuãa
böín phêån ngûúâi laâm cha meå. Àiïìu naây khöng hoaân toaân àuáng. Nhû
àaä biïët, höí thûúâng àeã vaâ nuöi 2 hay 3 con. Nhiïìu hún con söë êëy,
nghôa laâ lûáa con quaá àöng àuác thò vêën àïì kiïëm miïëng seä rêët gay go.
Trûúâng húåp êëy, höí meå hay höí böë phaãi "thõt" búát chuáng ài! (Àùåc tñnh
naây thûúâng thêëy xaãy ra úã möåt söë loaâi thuá rûâng ùn thõt, úã hang;
chuáng coân ùn caã nhûäng con non eão uöåt, quùåt queåo, öëm yïëu... ngêîu
nhiïn thaânh sûå choån loåc baão àaãm duy trò möåt noâi giöëng khoãe
maånh). Àûúåc böën thaáng, höí con àaä biïët ài theo meå sùn möìi. Höí meå
daåy con caách rònh möìi, daán buång saát àêët trûúân túái, phoáng túái, voåt
lïn, chuåp phuã àêìu, caách xeá thõt nhû thïë naâo, caách thûác mang keáo
löi con möìi vïì möåt núi kñn àaáo trûúác khi ùn v.v... Duâ söëng úã rûâng,
höí trûúãng thaânh khöng bao giúâ leo cêy. Ngûúåc laåi khi coân nhoã,
chuáng rêët thñch leo treâo trïn nhûäng caânh cêy thêëp àïí nö àuâa. Bêìy
con caâng lúán thò khu vûåc sùn möìi caâng núái röång. Höí con dêìn dêìn
àaä coá khaã nùng tham gia àùæc lûåc vaâo viïåc bùæt möìi. Cho àïën khi
àûúåc 2-3 tuöíi thò chuáng múái bùæt àêìu phên taán, möîi con möåt núi,
http://ebooks.vdcmedia.com

5. CAÁC CON VÊÅT 5
caách xa nhau àïí söëng möåt cuöåc àúâi tûå lêåp. Höí chùèng nhûäng nhaãy
xa, maâ coân nhaãy cao àïën 5 meát. Nhûäng àïm trùng, höí thûúâng
nhùçm "Chõ Hùçng" laâm àñch àïí têåp nhaãy cao, reân luyïån àöång taác
cho thuêìn thuåc. Do àêëy caác cuå ngaây xûa hay goåi höí laâ "öng thêìy
nghïì voä".
Haâng raâo lúãm chúãm coåc nhoån cuãa caác traåi chùn nuöi gia suác,
àöëi vúái noá chùèng ra muâi gò. Noá coá thïí coäng nöíi möåt con boâ tú nhaãy
qua nhû khöng! (Têët nhiïn phaãi coá khoaãng àêët röång, höí múái lêëy àaâ
phoáng túái, nhaãy cao àûúåc. úã caác vûúân baách thuá, ngûúâi ta laâm haâng
raâo sùæt chó cao hún 3 meát, maâ vêîn giam chên noá àûúåc, búãi diïån tñch
giúái haån cuãa sên chuöìng khöng cho pheáp höí phoáng xa. Maâ àaä
khöng thïí phoáng xa têët khöng thïí nhaãy cao). Höí coá thïí sùn möìi
ban ngaây. Nhûng khi hoaâng hön xuöëng, mùåt trúâi vûâa chúám lùån múái
chñnh laâ luác höí bùæt àêìu hoaåt àöång. Noá men theo rònh phuåc kñch bïn
löëi moân maâ caác loaåi thuá rûâng thûúâng qua laåi, rúâi chöî êín truá kiïëm
ùn hoùåc ài uöëng nûúác. Khûáu giaác vaâ thñnh giaác höí khaá tinh vi, nïn
àaánh húi vaâ nghe tiïëng àöång xuöi gioá tûâ xa rêët gioãi, biïët traánh
àûúåc phêìn naâo caác bêîy rêåp do ngûúâi àùåt ra. Duâ vêåy vêîn thua heo
rûâng. Ài ngûúåc hûúáng gioá thò noá khöng nghe roä vaâ àaánh húi chêåm.
Thõ giaác keám vò têìm mùæt höí luön luön bõ giúái haån búãi nhûäng buåi
luâm, cêy cöëi xum xuï hay cao ngêët, nïn höí vêîn quen nhòn gêìn.
Nhûúåc àiïím naây khöng trúã ngaåi gò nhiïìu àöëi vúái caác loaâi thuá söëng
trong rûâng rêåm noái chung. Chiïën thuêåt cuãa höí laâ têën cöng chúáp
nhoaáng. Duâ thên hònh to lúán nhû vêåy nhûng àöång taác cuãa noá rêët
nhanh nheån, mïìm maåi. Noá di chuyïín nheå nhaâng, ïm nhû ru, àöi
khi coân boâ eáp caã caái thên hònh thaânh deåp leáp xuöëng saát àêët - àiïìu
kiïån têët yïëu sinh tûã - coá thïë múái sùn àûúåc möìi; búãi thuá rûâng nhiïìu
con cuäng tinh khön, chaåy nhanh nhaãy gioãi khöng dïî bùæt. Vúái töëc
lûåc 80km giúâ, noá nhaãy voåt túái vöì ngay. Nïëu con möìi traánh thoaát, noá
àûáng lïn giang "tay" (hai chên trûúác) ra ngùn khöng cho chaåy,
hoùåc àaä chaåy röìi thò noá nhaãy voåt cao qua khoãi àêìu àïí àoán àûúâng.
Baân "tay" höí rêët maånh. Nhûäng thuá lúán nhû heo rûâng, nai, sún
dûúng... noá chó vaã möåt caái àuã àaánh gaäy àöët xûúng cöí, khiïën con möìi
chïët ngay. Àùåc tñnh cuãa höí laâ trïn cao chuåp xuöëng khi vöì möìi. Cho
nïn ngûúâi ài rûâng khi muöën nguã, nghó chó cêìn chùåt böën cêy tre
hoùåc nûáa voát nhoån cùæm böën bïn nhû cùæm böën goác coåc maân. Röìi cûá
nùçm, ngöìi vaâo giûäa böën coåc àoá. Noá cuäng rêët súå lûúái. Ngûúâi nguã
trong maân (muâng) noá chó ngöìi rònh, caånh bïn ngoaâi, àúåi khi chui ra
múái lao túái vöì chûá khöng bao giúâ bùæt ngûúâi trong maân. Noá súå moáng
xoâe ra vöì, khi cuåp laåi vûúáng maân nhû vûúáng lûúái gúä khöng ra.
http://ebooks.vdcmedia.com

6. PHAÅM HÖÍ 6
Nùm 1957, anh Tön vaâ anh Àaán (miïìn Nam têåp kïët) ài laâm göî vïì,
nguã trong maân taåi àeâo Pha Àin, tûâ 12 giúâ khuya àïën 5 giúâ saáng,
hai con höí rònh bïn ngoaâi, roã daäi caã àöëng, trúâi saáng múái boã ài.
Ngûúâi ta cuäng thûúâng noái: "Cêíu khûã thöí höí khûã thaåch". Ài trong
rûâng súå höí thò cêìm hai hoân àaá àaánh nhau canh caách, cuäng nhû gùåp
choá thò ngöìi thuåp xuöëng àêët, choá súå nhùåt àêët àaá neám. Höí nghe àaá
àaánh nhau canh caách khöng biïët tiïëng gò seä luãi ài. Àiïìu naây töi
chûa coá kinh nghiïåm thûåc tiïîn, khöng chùæc quaã àuáng vêåy khöng?
* Àaánh vaâ bùæt höí nhû thïë naâo? Ngûúâi xûa àaánh höí, duâng cêy
giaáo coá muäi nhoån (tre, nûáa voát nhoån, maác nhoån caán daâi). úã Caâ Mau
trûúác kia - caách nay khoaãng trùm nùm - thò duâng cêy lao phoáng höí,
caán bùçng song (mêy to) daâi 3,2 meát. Lûúäi lao reân bùçng loaåi theáp
vaâng, gêìn nhû àöìng deão khöng gaäy, coá ngaånh giûäa lûúäi, cuäng àöi
khi coá thïm ngaånh nhoã nûäa úã àêìu lûúäi lao. Caái töng (cuäng goåi laâ
cai) böå phêån gùæn vaâo caán, àuåc löî xêu vaâo bùçng súåi thûâng to cúä ngoán
tay caái, àaánh bùçng toác cho sùn laåi, chûâa möåt àoaån daâi buöåc vaâo
thên caán, phoâng lûúäi lao suát ra. Ài rûâng, bêët thònh lònh gùåp höí thò
phaãi can àaãm bònh tônh, cûá giûä thïë thuã, cêìm cêy nhoån chong muäi
nhoån cao hún àêìu, mùæt nhòn thùèng vaâo mùæt noá, thoaáng súå noá biïët
ngay. (Choá cuäng thïë, con choá chó nguy hiïím àöëi vúái ngûúâi laâ khi
con ngûúâi súå noá. Quy luêåt naây àöëi vúái caác loaâi thuá dûä úã rûâng ñt khi
tiïëp xuác vúái ngûúâi caâng thñnh nhaåy böåi phêìn). Noá xoay bïn naâo, ta
xoay bïn nêëy, noá seä boã ài hoùåc chaåy. Phaãi chuá yá caái àuöi. Höí àêåp
àuöi bïn traái, seä nhaãy vïì bïn phaãi, àêåp àuöi bïn phaãi seä nhaãy vïì
bïn traái; thêëy àuöi noá cuöën voâng troân dûúái buång laâ dêëu hiïåu noá
muöën vöì chuåp xuöëng. Höí vöì möìi nhoã hïåt nhû meâo bùæt chuöåt. Bùæt
möìi röìi buöng boã, nhaãy ra, laåi xö vaâo cùæn laåi. Nghõch chaán múái ùn.
Bùæt trêu, nai, boâ, lúån... höí àïìu ùn loâng trûúác, röìi múái túái caác böå
phêån khaác. Àïm ùn khöng hïët, boã ài. Höm sau, khoaãng chaång
vaång noá múái àïën ùn tiïëp. úã rûâng thûúâng töëi súám, muâa heâ böën nùm
giúâ, muâa àöng ba böën giúâ noá àaä trúã ra ùn. Thêëy con möìi boã dúã, ta
khöng àûúåc súâ moá àïën, khöng xï dõch, dûå àoaán con àûúâng noá seä trúã
laåi, tuây àõa hònh, àoán bùæn. Ngûúâi keám (nhêët laâ múái têåp sùn) thò
laâm giaân trïn cêy traánh xuöi gioá. aåùn àïm, thûúâng gùåp àeân, noá ngoá
vaâo àeân. Coá con àoáng möåt mùæt, àoá laâ höí dûä. Ngûúâi tinh múái phên
biïåt àûúåc. Tûác laâ ûúác tñnh noá àoáng mùæt phaãi hay mùæt traái àïí bùæn
àuáng vaâo "bùng giang" khoaãng caách giûäa hai mùæt. Möîi lêìn noá àoáng
mùæt laåi, thêëy nhû cuåc than lûãa nhïíu gioåt xuöëng, trïn to dûúái nhoã,
möåt luác noá laåi àoáng mùæt naây, múã mùæt kia. Nïëu vöåi, thûúâng bùæn
trûúåt bïn ngoaâi mang tai. Khi ta thêëy nguyïn hònh noá thò bùæn vaâo
http://ebooks.vdcmedia.com

7. CAÁC CON VÊÅT 7
bïn naách chöî tim, dûúái xûúng vai chên trûúác (nai, heo rûâng,
mang... cuäng thïë). Nai mùæt húi xanh, nai caái thay nhung thò mùæt
cuäng àoã, nhûng khöng àoáng laåi nhû mùæt höí. Khi höí bõ thûúng noá
rêët dûä. Nhûäng ngûúâi ài sùn múái thûúâng boã khöng daám theo. Kinh
nghiïåm theo laâ tòm vïët maáu, vïët chên, nhêët laâ noá thûúâng moâ vïì
khe suöëi, tòm nûúác uöëng khi àaä bõ thûúng. Àöi khi noá "phuåc kñch"
nñn laåi, chúâ ta túái xöng ra vöì àöåt ngöåt.
* Caác sùæc löng höí: Höí coá nhiïìu loaåi vaâ nhiïìu maâu sùæc, phöí
biïën laâ höí vaâng, vùçn àen. Nhûng nïëu tñnh chung thò ñt ai biïët maâu
trùæng, trïn toaân böå thên mònh möåt con höí vaâng, nhiïìu hún maâu
vaâng vaâ àen. Trûâ khu vûåc úã mùåt vaâ úã hai mang tai nhiïìu vïåt àen,
coân thò phña dûúái cöí hoång, buång vaâ phña bïn trong cuãa böën chên chó
moåc toaân löng trùæng, vaåch lûa thûa nhûäng vùçn àen. Nhúâ nhûäng
vaåch sêîm maâu êëy, maâ höí nuáp àûúåc kñn àaáo trong caác buåi luâm, nhòn
lûúát rêët khoá nhêån ra. Höí phûúng Bùæc, noái chung böå löng maâu húi
nhaåt hún höí phûúng Nam. Nhûng thên hònh to lúán hún. Höí úã Têy
Baá Lúåi aá (phêìn àêët aá chêu cuãa Liïn Xö) cao lúán, àêîy àaâ hún höí Viïåt
Nam. Nhúâ thên hònh phöëp phaáp àoá, cú thïí chuáng giûä àûúåc nhiïìu
nhiïåt chöëng laåi vuâng khñ hêåu laånh giaá gùæt gao naây. Höí úã gêìn búâ
biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö) thên hònh trung bònh, nhûng böå
löng sêåm vaâ caác vùçn maâu nêu, gêìn nhû xïëp liïìn vaâo nhau. Höí úã
aåu-ma-tra (thuöåc In-àö-nï-xi-a) àêìu deåp, nhoã thoá hún höí xûá ta,
nhûng vùçn sêåm maâu vaâ nhiïìu hún àïí dïî bïì êín naáu giûäa caác vuâng
rûâng rêåm, nhiïìu cêy cöëi. Nùm 1951, ngûúâi ta bùæt àûúåc úã tiïíu bang
Re-wa (êën Àöå) möåt con Baåch höí àûåc. Chaâng "Baåch cöng tûã" naây
àûúåc caác nhaâ nuöi thuá àõa phûúng gheáp duyïn vúái möåt "Hoaâng tiïíu
thû". Vaâi Baåch höí con ra àúâi. Trong höåi chúå quöëc tïë s-xa-ka, nùm
1970 úã Nhêåt, nûúác êën Àöå àaä trûng baây möåt con Baåch höí cho thiïn
haå nùm chêu ngûúäng möå vaâ laác mùæt chúi. úã súã thuá Bú-rñt-xtön (Hoa
Kyâ) nùm 1974 ngûúâi ta coân nuöi àûúåc möåt cùåp Baåch höí, àêu nhû laâ
quaâ tùång cuãa êën Àöå. Löng Baåch höí khöng hoaân toaân trùæng. Nïëu
löng trùæng thò vêîn nöíi nhûäng soåc nêu lúâ múâ. Mùæt Baåch höí xanh,
moäm vaâ caác cuåc chai úã dûúái chên thò maâu höìng. Höí àen (coåp mun)
chó nghe noái, chûá töi chûa thêëy. Trûúác caách maång thaáng Taám 1945,
aåúã thuá aåai Goân coá möåt con baáo àen, chuöìng noá àùåt gêìn chuöìng caá
â
sêëu. Ngoá mùåt qua Ba aåon. Trong thiïn nhiïn àöi khi ngûúâi ta cuäng
coá gùåp höí maâu trùæng hay höí maâu àen hoaân toaân. Àêy laâ hiïån tûúång
"baåch biïën" cuãa nhiïìu loaåi thuá rûâng. Hiïån tûúång naây àöi khi cuäng
gùåp úã loaâi boâ saát vaâ caã con ngûúâi. Da, toác tai àïìu trùæng toaát. Ta
quen goåi laâ "ngûúâi baåch taång". Khoaãng nùm 1967 - 1968, Thaão cêìm
http://ebooks.vdcmedia.com

8. PHAÅM HÖÍ 8
viïn aåai Goân coá nuöi möåt con Trùn baåch taång, trùæng toaát, bùæt àûúåc
â
úã vuâng Caâ Mau vaâ dên àõa phûúng goåi noá laâ Baåch xaâ vûúng.
Nhûäng con thuá vaâ ngûúâi baåch taång bao giúâ cuäng yïëu àuöëi, bïånh
hoaån hún caác caá thïí khaác cuâng loaâi giöëng bònh thûúâng. Maâu àen do
sùæc töë àen (ma-la-nin) trong löng taåo thaânh. Nïëu toaân böå löng bõ
sùæc töë naây chi phöëi, höí seä coá maâu àen tuyïìn. Nïëu toaân böå sùæc töë
naây bõ huãy trong löng, höí seä coá maâu trùæng toaát. Chûá khöng phaãi
nhû nhiïìu ngûúâi mï tñn hay noái "con höí noå tu lêu nùm, giaâ lùæm
löng biïën thaânh maâu trùæng nhû möåt cuå giaâ rêu toác baåc phú!". Höí
xanh, höí àoã khöng hïì coá. Coá laâ do ngûúâi ta thïm thùæt vaâo cho hoaân
chónh böå nguä höí, goåi laâ "Nguä höí tûúáng". Thêåt ra sùæc töë maâu xanh
hay maâu àoã rêët hiïëm úã caác loaåi thuá, hiïån chó múái thêëy úã vaâi loaåi
khó.
* Höí boã tuái vaâ höí lai Sû tûã: Höí to thò nhû con boâ möång (2 meát
8 àïën 3 meát, tûâ moäm àïën choát àuöi). Nùm 1956 anh Phan Vùn
Luöng ngûúâi Chúå Lúán têåp kïët, bùæn taåi Thanh Hoáa möåt con ào àûúåc
3,4 meát, maâ cuäng coá loaåi beá chó bùçng... con thoã. Àoá laâ möåt giöëng höí
ngûúâi ta múái tòm thêëy nùm 1963 úã vuâng Têy Nam sa maåc chêu
Phi. Vò noá beá thïë nïn goåi laâ "höí boã vaâo tay aáo". Loaåi höí naây khöng
biïët treâo cêy vaâ cuäng khöng biïët nhaãy, nhûng noá chaåy nhanh nhû
baáo. Toaân thên noá maâu vaâng, àiïím lïn nhûäng vùçn maâu caát. Nhúâ àoá
noá coá thïí êín mònh trïn sa maåc, ñt khi bõ sû tûã hay caác loaâi thuá khaác
phaát giaác. Chên noá daâi hún chên meâo, nïn cuäng coá nhiïìu ngûúâi goåi
noá laâ "meâo moáng àen". Tuy beá nhoã nhû vêåy, nhûng tiïëng kïu rêët
to, möîi khi röëng lïn giöëng hïåt nhû tiïëng höí gêìm. Loaåi höí naây
chuyïn mön bùæt chuöåt vaâ caác loaâi thuá nhoã. úã Nhêåt, ngûúâi ta àaä laâm
cuöåc thñ nghiïåm lai giöëng giûäa möåt con höí àûåc vaâ möåt con sû tûã caái.
Thïë maâ cùåp "vúå chöìng bêët àùæc dô" êëy cuäng sinh haå möåt bêìy con. Hoå
àùåt tïn cho nhûäng con lai êëy laâ Tin-gú-rong (Tingron). si chao! Höí
àaä dûä, sû tûã caái caâng dûä hún. Höí maâ lai sû tûã chùæc laâ kinh lùæm! êëy
thïë maâ nhûäng con lai cuãa cùåp Coåp - aåû tûã laåi tröng daáng veã hiïìn
laânh, lúán lïn chùèng sinh àeã gò àûúåc. Doâng Tin-gú-rong àaânh tuyïåt
tûå!
* Söëng chùèng tûâ möìi gò Con vêåt nöíi tiïëng quãy quyïåt, tinh
khön, hung baåo vaâ khaát maáu. Höí coân phaá haåi nhiïìu hún sû tûã. Caác
vuâng sa maåc chêu Phi, sû tûã sau khi haå àûúåc möåt con ngûåa vùçn
hay hûúu cao cöí, thò caã gia àònh xuám laåi ùn. Vaâ sau àoá, chuáng
khöng àuöíi theo sùn bùæt con möìi naâo nûäa. Khoaãng tuêìn lïî sau, khi
múá thõt lúán tiïu hoáa hïët chuáng múái laåi bùæt àêìu ài kiïëm miïëng. Höí
http://ebooks.vdcmedia.com

9. CAÁC CON VÊÅT 9
thò traái laåi, ùn uöëng no nï röìi, vêîn cûá giïët. Noá giïët rêët nhiïìu thuá,
hún söë lûúång thûåc phêím cêìn thiïët cho noá suöët ngaây. Trung bònh höí
tiïu thuå 8 ki lö gam thõt möîi ngaây, tûác laâ khoaãng 3 têën thõt möîi
nùm. Noá coá thïí keáo möåt con boâ möång trïn möåt quaäng àûúâng daâi
300 meát möåt húi khöng nghó. Möîi lêìn ùn 20 kg. n möåt luác laåi ngûâng
ài uöëng nûúác. Khi noá ùn thûúâng cheáp miïång rêët to, nghe roä möìn
möåt. No nï röìi, noá tòm núi truá êín àaánh thùèng möåt giêëc ngon laânh
khöng cûåa mònh. Khaát lùæm múái thûác dêåy ài uöëng nûúác. Gêìn töëi, laåi
tòm àïën chöî àaä giêëu con möìi àïí tiïëp tuåc ùn. Höí rêët thñch ùn thõt àaä
öi. úã Miïën Àiïån coá trûúâng húåp höí giïët liïn tiïëp 5 con möìi möåt luác,
röìi mang ài giêëu kñn àïí ùn dêìn. Caác baån thûã tûúãng tûúång muâi höi
cuãa àöëng thõt kïëch xuâ kia dêåy lïn nöìng nùåc nhû thïë naâo trong khu
rûâng oi bûác cuãa möåt xûá nhiïåt àúái ? Gùåp luác thuá möìi hiïëm hoi, höí
cuäng khöng tûâ chöëi thõt àaä höi thöëi, hay caác xaác chïët àaä chûúng
sònh lïn. Höí têën cöng têët caã, trûâ Voi vaâ Trêu rûâng. Chó khi naâo àoái
quaá, noá múái liïìu maång àuång chaåm àïën hai con möìi nguy hiïím àoá. úã
rûâng Miïën Àiïån, àöi khi höí cuäng rònh bùæt voi con, àoá laâ sûå thïí bêët
àùæc dô, búãi möåt laäo tûúång thûúâng nùång 4-5 têën, coá thïí chaâ naát möåt
chuá höí 200kg nhû chúi. Maâ voi con luác naâo cuäng leäo àeäo bïn meå, laåi
coân coá möåt chõ tûúång khaác theo baão vïå. Phaãi rònh moâ, theo doäi kiïn
trò, chúâ luác chõ tûúång lú àïînh ài chöî khaác, hoùåc voi con rúâi meå ài ra
xa, noá múái daám nhaãy ra chuåp phuã àêìu voi con, moác hoång mang ài.
Caác con möìi höí thñch nhêët úã xûá ta laâ: heo rûâng, nai, sún dûúng.
Thónh thoaãng noá cuäng xúi nhñm, cöng vaâ bùæt caã khó nûäa. Caác vuâng
rûâng Liïn Xö, höí coân bùæt caã choá soái ngoaâi heo rûâng, nai, cheo. Gùåp
dõp thuêån tiïån, noá cuäng têën cöng caã gia suác: choá, boâ, cûâu, lûâa,
ngûåa, laåc àaâ. úã Ben gan (Àöng Höìi) nhûäng khi trúâi luåt löåi, àûúâng
àûúâng laâ möåt võ Chuáa tïí quyïìn uy thïë àoá, höí cuäng haå mònh xuöëng
àïí bùæt caá, ruâa, kyâ àaâ, caá sêëu xúi cho àúä àoái. Àöi khi àoái quaá, cuäng
phaãi taåm loát daå bùçng caác moán ïëch, nhaái, chuöåt, vaâ caâo caâo, chêu
chêëu, dïë meân nûäa. Vò thïë, trong rûâng muön thuá àïìu súå höí. Hïî thêëy
noá xuêët hiïån úã àêu, laâ chuáng kïu la inh oãi, laâm naáo àöång caã lïn àïí
baáo cho nhau súám liïåu traánh xa "öng nöåi" êëy! Àiïìu naây húi bêët ngúâ,
chùæc caác baån khoá tin, laâ höí coân ùn caã quaã nûäa! Thêåt àêëy, úã aåu-ma-
tra, höí rêët thñch traái sêìu riïng. Coá leä muâi thúm ngaâo ngaåt pha lêîn
võ thum thuãm cuãa Pho-ma (Fromage) cuãa loaåi traái cêy àùåc biïåt naây
khiïën höí nhúá muâi thõt öi maâ noá thûúâng thûúãng thûác. Dên àõa
phûúng coân quaã quyïët hoå àaä thêëy höí ùn caác loaåi xoaâi rûâng, caã
nhûäng quaã coân xanh, khöng cêìn àúåi chñn. Chaâ, chaâ, xúi möåt bûäa no
http://ebooks.vdcmedia.com

10. PHAÅM HÖÍ 10
nï "bñt-tïët Xe- nhùng" thõt nai, röìi traáng miïång bùçng vaâi quaã sêìu
riïng, dùm traái xoaâi chñn ngoåt lõm nûäa thò... "àïå nhêët öng anh" röìi!
* Chuyïån hoang àûúâng vïì höí "Coåp Khaánh Hoâa ma Bònh
Thuêån". Cêu naây, ngaây nay chó coân laâ möåt vang êm xa xöi cuãa thúâi
kyâ öng baâ ta múái múã mang búâ coäi, tiïën vïì phûúng Nam. Coåp
Khaánh Hoâa ngaây xûa chùæc phaãi nhiïìu lùæm, coân ma... thò chó nghe
noái. Nhûäng ngûúâi böå haânh khi sùæp sûãa khùn goái lïn àûúâng vaâo Gia
Àõnh, Àöìng Nai hay tûâ trong àoá trêíy ra àaâng ngoaâi, sao khoãi rúân
rúån hònh dung trûúác nhûäng dùåm daâi sún àaåo thêm u, àêìy tiïëng söåt
soaåt trong ngaân lau vaâ tiïëng gêìm chuyïín nuái, maâ chùèng àaä thöët
lïn: "Àûúâng xa nghô nöîi... coåp huâm maâ kinh!". Ngûúâi ta súå höí, tö veä
cho höí àïën nöîi vuâng rûâng naâo tûâ Viïåt Bùæc àïën Caâ Mau, tûâ xûa
cuäng àêìy rêîy nhûäng chuyïån Thêìn höí, ma coåp, chuyïån ngûúâi hoáa
höí, chuyïån höí baáo thuâ... nghe thò khöng tin àûúåc, coá khi nûãa tin
nûãa ngúâ, nhûng coá àiïìu laâ tûâ ngûúâi lúán àïën treã con ai cuäng say mï.
Bïëp lûãa rûâng khuya maâ ngöìi nghe kïí loaåi chuyïån thêìn bñ naây, tûå
nhiïn con ngûúâi seä thêëy yïëu àuöëi vaâ beá nhoã trûúác sûác maånh vö
hònh cuãa rûâng ruá. Thêåm chñ ngûúâi ta coân tin laâ ngûúâi bõ höí ùn thõt
àïìu coá söë. Theo nhaâ vùn Àöì Phöìn kïí laåi, thò úã Bùæc Kyâ ngaây xûa - caã
luác Têy sang àö höå buöíi àêìu - ngûúâi dên naâo giïët àûúåc con höí phaãi
mang àïën trònh huyïån. Quan huyïån thûúãng cho möåt söë tiïìn (thúâi
Têy sang thò ba mûúi àöìng baåc trùæng con coâ) vaâ bùæt ngûúâi àoá nùçm
thùèng cùèng giûäa cöng àûúâng àaánh ba mûúi roi! Àaánh laâ àaánh giaã
vúâ, tûúång trûng thöi, vò súå höí khaác seä àïën baáo thuâ nhên dên trong
àõa haåt quan trõ vò! Cêu chuyïån toám lûúåc sau àêy, tûúãng cuäng laâ
mêíu chuyïån tiïu biïíu bûåc nhêët vïì thuyïët tin núi söë mïånh vaâ àïì
cao uy tñn cuãa höí àïën tuyïåt vúâi. Coá anh chaâng noå lêëy söë tûã vi biïët
mònh seä chïët vïì söë coåp vöì. Anh rúâi xûá trung du, vïì mua ngöi nhaâ
göî tûúâng xêy úã ngoaåi ö möåt thaânh phöë àöìng bùçng. Vêåy laâ kïí nhû
yïn trñ. Höí nhöët trong chuöìng vûúân baách thuá, höí xiïëc cuäng khöng
daám coi, thêåm chñ coân len leán ài rêët xa nhûäng núi àoá. Möåt höm
giûäa trûa, trúâi im gioá lùång, chùèng giöng gioá baäo töë gò, böîng tûå nhiïn
bûác tûúâng nhaâ àoá àöí sêìm xuöëng, àeâ anh ta chïët ngay. Búái vöi gaåch
ra, thò thêëy àuáng laâ chöî maãng tûúâng àöí àeâ lïn xaác anh ta, coá laá buâa
con höí giêëy cuãa ngûúâi chuã cuä daán tûå höìi naâo! Coá ghï chûa ?
* Miïëu öng Phoâ Taåi chúå Caâ Mau coá möåt ngöi miïëu, goåi nöm
na laâ miïëu öng Phoâ. sng laâ ngûúâi khai thaác rûâng rêåm Caâ Mau àêìu
tiïn. Thuúã êëy, Caâ Mau "dûúái söng sêëu löåi, trïn búâ coåp àua". Möåt
tay öng "trûâ coåp kïí coá àïën nghòn con". Rûâng Caâ Mau laâ möåt kho
http://ebooks.vdcmedia.com

11. CAÁC CON VÊÅT 11
taâng vö têån vïì mêåt, vïì göî àûúác hêìm than, chûa kïí caác nguöìn lúåi vïì
thuãy vaâ haãi saãn. sng Phoâ vò tin baån àaä bõ möåt ngûúâi Taâu hoå Quaách
giïët chïët, cûúáp rûâng lêëy mêåt. Oai linh cuãa öng Phoâ vang dêåy caã
möåt xûá rûâng ngêåp cuãa moãm àêët cuöëi cuâng phûúng Nam. Tûâ khi
öng bõ saát haåi, nhûäng ngûúâi Taâu hoå Quaách khöng daám àïën xûá Caâ
Mau. Möåt thñ duå cuå thïí : Nùm 1926-1927 gaánh Phûúác Cûúng nhiïìu
lêìn àïën diïîn taåi chúå Caâ Mau, lêìn naâo aåau Tiïu (ngûúâi Taâu lai, cêy
á
saáo lûâng lêîy möåt thúâi úã Nam Böå) cuäng tröën úã laåi Baåc Liïu, khöng
daám xuöëng Caâ Mau vò súå "öíng vêåt höåc maáu" (!) Höìi khaáng chiïën 9
nùm, àoáng cú quan vuâng Caâ Mau - Nùm Cùn töi àaä nghe nhiïìu öng
kyâ laäo kïí chuyïån naây. Höìi xûa, nhûäng ngûúâi ài rûâng gùåp coåp àïìu la
lïn: "Coåp àêy, öng Phoâ úi!". Coåp tûác khùæc boã chaåy. Luác gùåp baâ meå,
lêëy taâi liïåu viïët baâi "Cêy àûúác Caâ Mau" nghe àoaån kïí baâ ra túái rêîy
chó thêëy xaác chöìng coân laåi mêëy loáng xûúng, cêy dao rûåa cheám phêåp
vaâo thên cêy àûúác coân dñnh miïëng da coåp, thuá thêåt trong thêm têm
coá nghô giaá luác êëy chöìng baâ goåi öng Phoâ thò biïët àêu öng seä khöng
chïët! Khi hoâa bònh 1954 lêåp laåi, ra tiïëp quaãn thõ xaä Caâ Mau, buöíi
chiïìu raãnh röîi, töi vaâo nhaâ löìng chúå nïëm thûã moán "döìi lúån nûúáng
xaác mña" moán döìi àûúåc liïåt vaâo bûåc nhêët, àöåc àaáo cuãa caã Nam kyâ
luåc tónh. Thêëy töi têëm tùæc khen ngon, möåt öng "baån nhêåu tònh cúâ"
beân noái: "Thõt coåp, döìi coåp nûúáng coân tuyïåt cuá meâo nûäa." Nhên àoá
töi beân hoãi thùm miïëu öng Phoâ. sng ta chïënh choaáng dùæt töi ài maäi
múái àïën núi. Ngöi miïëu nhoã gêìn nhû hoang phïë. Tröng chó thêëy
veãn veån möåt chûä "thêìn" kiïíu Haán tûå viïët thaão àùæp nöíi trïn tûúâng
vaâ hai con höí phuã phuåc chêìu hai bïn baân tïë. Thay vaâo löî böå mûúâi
taám thûá binh khñ thúâ thêìn nhû ta thûúâng thêëy úã caác miïëu àïìn,
trong miïëu chó veãn veån coá möåt cêy lao cùæm trïn giaá göî sún son àaä
múâ, àuáng hïåt cêy lao phoáng höí töi àaä taã tûúâng têån úã phêìn trïn. Ra
ngoaâi röìi, ài khaá xa, "öng baån nhêåu tònh cúâ" múái ruã ró vaâo tai töi:
"Höìi xûa, öíng linh lùæm. Tûâ khi coá mònh, coåp súå böå àöåi, du kñch cuäng
quaá àuã röìi. Khoãi phaãi goåi öíng. Coân chuyïån baáo thuâ caã hoå thò öíng
cuäng thöi!". (Thaáng 12 nùm 1975, sau àaåi thùæng töi coá vïì thùm laåi
Caâ Mau, vaâ tòm thùm ngöi miïëu cuä. Nhûng "Nïìn cuä lêu àaâi... múái"
àaä daây àùåc, sûâng sûäng ba böën têìng lêëp mêët dêëu xûa röìi. Gêìn nhû
khöng coân nhêån ra phûúng hûúáng nûäa, chûá àûâng noái gò möåt chuát
vïët tñch!).
* Coåp Viïåt Bùæc Khoaãng muâa thu nùm 1948, úã Baãn Thi (Bùæc
Caån) y taá Nguyïîn Chaánh Chûúng ài tûâ Baãn Thi ra Àêìm Höìng àïí
khaám bïånh cho anh em cöng nhên. Anh men theo àûúâng gooâng, àoá
laâ con àûúâng àöåc àaåo höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, möåt bïn laâ nuái
http://ebooks.vdcmedia.com

12. PHAÅM HÖÍ 12
möåt bïn laâ suöëi. Giûäa àûúâng gùåp möåt con höí con, anh vaác àaá neám
chïët, vaác vïì. Chiïìu vaâ àïm höm àoá, höí meå suåc tòm con kïu rïìn
thung luäng. Nhiïìu ngaây liïn tiïëp coân thêëy dêëu vïët höí meå moâ àïën
rònh gêìn chöî Nguyïîn Chaánh Chûúng úã. Maäi àïën hún nûãa thaáng
sau, höí meå boã ài, Nguyïîn Chaánh Chûúng múái daám ra khoãi nhaâ!
(Khi baâi naây àùng lêìn àêìu úã baáo Thöëng Nhêët, xuên 1974, töi coá
nhêån àûúåc thû cö Höìng Vên - con gaái öng Nguyïîn Chaánh Chûúng
gûãi àïën nhúâ toâa soaån chuyïín giao, vûâa caám ún töi àaä nhùæc àïën
"öng cuå" vûâa phaãn àöëi töi laâ "öng cuå" chùèng nhaát nhû vêåy àêu!
Rùçng khi êëy cö coân beá, àïm gùåp coåp ngöìi dûúái göëc gaåo cö coân vaác
àuöëc nûáa khua, huöëng chi laâ böë cö! Chuyïån naây laâ töi nghe öng Vyä
kïí - baån chñ thiïët vúái Nguyïîn Chaánh Chûúng - chñnh öng Vyä àaä ùn
thõt con coåp êëy, nêëu söët vang, ùn mêëy ngaây múái hïët. Ghi laåi chuyïån
naây, töi muöën noái vïì tñnh baáo thuâ dai dùèng cuãa coåp, nhêët laâ höí caái
mêët con, chûá khöng hïì coá yá chï öng Chûúng nhaát. Ngaây nay, öng
Nguyïîn Chaánh Chûúng àaä mêët. Möåt bïn laâ baån, möåt bïn laâ con gaái
cuãa ngûúâi trong chuyïån, töi biïët phaãi tin ai bêy giúâ? Vêåy xin ghi
nhêån thïm vaâo àêy, vaâ àïí lûãng möåt dêëu hoãi chöî naây). Hiïån nay úã
Viïåt Bùæc noái chung, coåp coân khaá nhiïìu. Muâa thu nùm 1958 taåi
Mûúâng Noåi - aåún La, coåp àaánh nhau vúái gêëu hún hai tiïëng àöìng höì
tûâ 6 giúâ 30 àïën gêìn 9 giúâ àïm, gêìm vang caã nuái. Thaáng tû nùm
1973, taåi huyïån Na Hang (Tuyïn Quang) ba àöìng baâo Thöí bõ coåp
bùæt mêët möåt con trêu möång. 5 giúâ chiïìu thêëy noá ra ùn tiïëp, ba
ngûúâi vúái ba suáng kñp phuåc sùén, nhûng coåp to quaá hoå khöng daám
bùæn!
Vïì con coåp ba moáng úã Nam Böå
Höìi khaáng chiïën 9 nùm, úã miïìn Àöng Nam Böå, tûâ "caán böå cao
cêëp nhêët cho àïën phoá thûúâng dên" khöng ai laâ khöng biïët vaâ lo
ngaåi vïì con coåp ba moáng naây! Noá laâ con coåp caái (dûä nhû coåp caái laâ
phaãi) coá möåt chên bõ têåt, chó coân ba moáng. Vuâng rûâng miïìn Àöng
Nam Böå, àêu laâ chùèng coá dêëu chên coåp. Nhûng tröng thêëy dêëu "ba
moáng" cuãa noá àïí laåi trïn caát, ài qua nhûäng àêu, laâ möåt nöîi kinh
hoaâng núm núáp, lo êu thêëp thoãm vïì möåt tai hoåa seä diïîn ra tûác
khùæc moåc lïn. Cho túái ngaây trûâ àûúåc noá, coåp ba moáng àaä giïët vaâ ùn
thõt möåt trùm hai mûúi taám ngûúâi! Con söë chñnh thûác àûúåc liïåt kï
thaânh danh saách, chûá nhûäng ngûúâi bõ noá bùæt mêët tñch khöng ai hay
biïët, nhûäng xaác böå àöåi ta vaâ lñnh àõch bõ noá ùn thõt hay ngûåa, trêu,
boâ, lúån... thò khöng kïí. Vuâng hoaåt àöång cuãa noá laâ chiïën khu À, tûâ
Chaánh Hûng, Laåc An lïn túái Maä Àaâ, Söng Beá (Àöìng Nai Thûúång)
http://ebooks.vdcmedia.com

13. CAÁC CON VÊÅT 13
möåt daãi rûâng giaâ liïn tuåc saáu baãy mûúi ki lö meát, bïn hûäu ngaån
söng Àöìng Nai. Thêëy dêëu chên cuãa noá xuêët hiïån ài vïì hûúáng naâo,
tûác thò àiïån baáo (àûúâng dêy àiïån thoaåi quên sûå) cêëp töëc loan tin
cho böå àöåi, cú quan vaâ dên chuáng hûúáng àoá àïì phoâng, chuêín bõ àöëi
phoá khêín cêëp nhû tin coá giùåc sùæp caân. uãy ban khaáng chiïën haânh
chñnh tónh Biïn Hoâa treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc àoã (tiïìn vuâng
ta) vaâ Böå tû lïånh khu 7 cuäng treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc xanh
(tiïìn vuâng àõch) cho ai trûâ àûúåc coåp ba moáng ! Àuã biïët noá nguy
hiïím vaâ gêy tai hoåa cho nhên dên trong vuâng khöng keám giùåc. Coá
dõp, töi seä viïët àêìy àuã vaâ tûúâng têån vïì con coåp ba moáng naây! Noá rêët
tinh khön, chùèng nhûäng khöng súå suáng maâ nghe tiïëng suáng núi
naâo, tûác thò moâ àïën. (Mñt tinh bùæn suáng chaâo cúâ noá cuäng moâ túái.
Nùm 1947 tûâ trêån àaánh giao thöng Voä Àùæc, trêån Bêìu Caá, trêån
Àöìng Xoaâi, trêån àaánh döëc 47 (km 47) trïn àûúâng Caáp Xanh Giùæc -
Biïn Hoâa, nhêët laâ trêån Laâ Ngaâ thaáng 3-1948, giùåc lêëy xaác khöng
kõp, ta cuäng khöng kõp nhùåt xaác giùåc chön ài, coåp keáo tûâng bêìy àïën
ùn. Coåp ba moáng laâ Chuáa Rûâng, coi nhû àêìu àaân, nghe tiïëng suáng
túái ngay. Tûâ nùm 1949, ta chuyïín vïì àaánh àöìng bùçng, trêån Àõnh
Quaán vûâa phuåc kñch àaánh xe vûâa phaãi lo böë trñ chöëng coåp phña sau
lûng. Ngûúâi bõ coåp ba moáng giïët cuöëi cuâng laâ möåt em beá gaái àöå
mûúâi böën mûúâi lùm tuöíi, con möåt baâ úã suöëi Caá xaä Myä Löåc (Laåc An).
Khoaãng 4 giúâ saáng noá nhaãy qua raâo (nhaâ naâo cuäng coá raâo cao 3-4
thûúác) vò nhaâ saân cao, cûãa àoáng then caâi khöng phaá àûúåc, noá phoáng
lïn noác nhaâ tröí maái tranh xuöëng bùæt em beá tha ài. Caã vuâng baáo
àöång khua thuâng àaánh moä êìm ô àuöíi theo. Trúâi sùæp saáng, noá boã xaác
laåi bïn bòa rûâng. Anh em Binh cöng xûúãng Böå Tû lïånh khu 7 àoáng
gêìn àêëy àïën gùåp gia àònh, xin mûúån xaác em beá àïí gaâi bêîy baáo thuâ
vaâ trûâ haåi cho dên. Phaãi thuyïët phuåc maäi múái àûúåc, vò coá ngûúâi meå
naâo laåi muöën cho con mònh phaãi chïët hai lêìn. Böën quaã mòn gaâi
dûúái xaác, möåt trung àöåi suáng maáy phuåc kñch xung quanh. Ba giúâ
chiïìu, coåp ba moáng moâ ra. Noá lûúån quanh xa xa ba voâng röìi boã ài.
Chöëc sau laåi trúã laåi túái gêìn hún, ài quanh ba voâng nûäa, röìi ngöìi im
nhòn caái xaác. Moåi ngûúâi neán thúã chúâ xem noá giúã troâ gò. Àang ngöìi
im nhû tûúång, bêët thònh lònh noá nhaãy vaâo vöì caái xaác. Mòn nöí.
Nhûng noá chó bõ thûúng, boã xaác chaåy. Trung àöåi suáng maáy àuöíi
theo. Noá löåi ngûúåc doâng suöëi. Moåi khi noá coá thoái quen löåi ngûúåc
doâng suöëi àïí nûúác àuåc chaãy xuöëng, ngûúâi trïn doâng khöng phaát
hiïån àûúåc trûúác khi noá túái. Lêìn naây, chñnh thoái quen àoá àaä dêîn noá
vaâo chöî chïët. Anh em àuöíi theo vïët maáu möåt luác thò mêët dêëu. Noá
treâo lïn búâ, nuáp sau möåt goâ möëi. Àaåi liïn, trung liïn, caác thûá suáng
http://ebooks.vdcmedia.com

14. PHAÅM HÖÍ 14
àuã cúä xaã vaâo. Xaác noá chöìm lïn öm goâ möëi nhû coân söëng. Lêu sau,
biïët chùæc noá chïët röìi anh em múái daám túái gêìn (vò súå noá giaã chïët).
Xaác noá àïí trïn xe boâ khöng àuã chöî - loaåi xe boâ miïìn Àöng rêët lúán -
möåt phêìn àuâi sau vaâ caái àuöi thoâng ra ngoaâi. Möí buång, thêëy trong
bao tûã coåp ba moáng coân nguyïn möåt baân chên ngûúâi lúán tñm ngùæt.
Ngûúâi gaâi mòn giïët con coåp khuãng khiïëp naây laâ àöìng chñ Nguyïåt,
möåt thûúng binh hoãng möåt mùæt vaâ cuåt möåt tay, cöng taác taåi Binh
cöng xûúãng khu 7.
* Vò sao höí hay ùn thõt ngûúâi? Noái chung, têët caã moåi thuá rûâng
àïìu traánh "àuång chaåm" vúái con ngûúâi, möåt àöëi thuã nguy hiïím nhêët
luác naâo cuäng laâm cho chuáng phaãi kiïng deâ, e súå. Nhûng nïëu khöng
coá vuä khñ trong tay vaâ lú laâ caãnh giaác, thò con ngûúâi laâ möåt "àöång
vêåt" yïëu àuöëi, chêåm chaåp nhêët, hêìu nhû khöng àûúåc taåo hoáa trang
bõ gò caã àïí tûå vïå hoùåc têën cöng, ngoaâi oác thöng minh. Con möìi nguy
hiïím nhêët, maâ cuäng dïî bùæt nhêët nïëu gùåp dõp sú húã. Nhûäng con höí,
baáo, sû tûã giaâ yïëu, bõ thûúng têåt khöng coân khaã nùng àïí vöì bùæt
nhûäng con möìi nhanh nheån, laâ nhûäng con hay rònh vöì bùæt ngûúâi
nhêët. Àaä ùn thõt ngûúâi möåt lêìn röìi, quen mui beán muâi! Coá leä thõt
ngûúâi laâ möåt thûá thõt mïìm, thúm ngon nhêët àöëi vúái chuáng chùng?
úã laâng Ga-van, thuöåc vuâng rûâng nuái phña Bùæc lûu vûåc söng Gùng,
sau möåt trêån dõch lúán, coá nhiïìu ngûúâi bõ chïët. Möåt con baáo ùn toaân
ngûúâi chïët dõch, quen ài. Vïì sau khöng coân xaác chïët nûäa, ban àïm
noá moâ vaâo laâng, xöng vaâo têån trong nhaâ àïí bùæt ngûúâi. Tûâ nùm
1918 àïën cuöëi nùm 1926, noá àaä vöì 75 ngûúâi vaâ chñnh khi êëy noá
cuäng àaä bõ bùæn chïët. úã Nï-pan coá möåt con höí àaä vöì chïët 434 ngûúâi.
Àoá laâ möåt con höí caái àaä bõ àaån bùæn gaäy mêët nanh haâm trïn vaâ haâm
dûúái bïn phaãi. Coåp ba moáng úã miïìn Àöng Nam Böå vûâa kïí phêìn
trïn, mang àêìy àuã caã hai àùåc àiïím cuãa con baáo laâng Ga-van vaâ con
höí Nï-pan.
* Chuáa sún lêm bõ treã con haå Thuã Dêìu Möåt - Höìi 9 giúâ saáng
ngaây 5 thaáng 1 nùm 1964, ba em muåc àöìng tïn laâ Nguyïîn Vùn Haãi
16 tuöíi, Trêìn Vùn La 16 tuöíi vaâ Nguyïîn Vùn Àúåi 13 tuöíi àang
chùn trêu taåi khu rûâng Khaánh Vên thò böîng thêëy trêu chaåy taán
loaån. Ba em chaåy àïën núi thò bùæt gùåp möåt con höí. Ngay luác êëy ba
em liïìn naãy ra saáng kiïën àöët chaáy coã àïí àuöíi coåp. Coåp liïìn ruát
xuöëng caái hêìm gêìn àoá vò bõ ngoån lûãa bao vêy. Caác em vöåi têën coã
trûúác miïång hêìm àöët, khiïën coåp bõ chïët thui. Caâ Mau - Höm 28
thaáng 12 nùm 1963, trong möåt chuyïën ài rûâng aåao lûúái àöën cêy,
â
böën ngûúâi thúå rûâng úã êëp Tên Thaånh Lúåi, xaä Tên Hûng (Caái Nûúác)
http://ebooks.vdcmedia.com

15. CAÁC CON VÊÅT 15
coá cûúáp àûúåc möåt con heo rûâng cuãa Chuáa sún lêm àang coäng ài.
Qua ngaây 5 thaáng 1, öng Àaåi bõ thûúng vò àaánh nhau vúái coåp bûäa
àoá, nay àaä laânh maånh, múã tiïåc ùn mûâng. Tiïåc xong. Khuya, àaám
khaách ra vïì thò gùåp möåt Chuáa sún lêm nhaãy ra têën cöng. Trong
àaám coá nhiïìu ngûúâi gioãi voä, sùén heâo gêåy kõch chiïën möåt chêåp,
Chuáa sún lêm bõ àaánh ngaä, nùçm chïët möåt àöëng to nhû con boâ
möång. Xem laåi thò chñnh laâ con coåp höm trûúác, coá leä àïën àoán nhûäng
ngûúâi àaä cûúáp möìi cuãa mònh. (Hai tin trïn àïìu àùng úã baáo Trung
Lêåp Cam-pu-chia ngaây 22-1-64).
* Quêåt ngaä Chuáa sún lêm Möåt ngaây àêìu xuên, tûâ àöìn biïn
phoâng Mûúâng Nheá (Lai Chêu), haå sô Loâ Vùn Vaâi vaâ binh nhêët Loâ
Vùn O ài vïì tónh lônh thûåc phêím cho àún võ. Vaâi ài trûúác O chûâng
hún chuåc meát. Àïën caánh rûâng Mûúâng Vai böîng Vaâi nghe phña sau
coá tiïëng "höåc". Quay laåi, möåt con höí xaám tûâ bïn àûúâng nhaãy böí túái.
Mau leå, Vaâi neá sang phaãi, vaâ vúái ngoán voä biïn phoâng àiïu luyïån,
hai tay Vaâi kõp toám àûúåc hai chên trûúác höí, giêåt maånh. Àang àaâ
lao, höí bõ hêët löån ngûúåc qua àêìu Vaâi, àêåp àaánh "oaách" vaâo hoân àaá
trûúác mùåt. Àuáng luác àoá, O kõp chaåy àïën, böìi möåt nhaát lï thêëu tim
höí. aåau möåt höìi giaäy giuåa, Chuáa sún lêm nùçm thùèng cùèng (!) Hai
anh em khöng khiïn con höí vïì àöìn. Àïën nay, nhiïìu chiïën sô cuä cuãa
àöìn Mûúâng Nheá vêîn chûa quïn buöíi liïn hoan bêët ngúâ àoá. (Tin naây
àùng úã baáo Quên àöåi Nhên dên söë 7236 ngaây 1-8-1981) Töi coá húi
ngúâ möåt chi tiïët con höí maâu "xaám". Ta hay noái höí xaám àïí chó con
höí dûä nhêët. Thûåc tïë, trong thiïn nhiïn khöng hïì coá loaåi höí naâo coá
sùæc löng maâu xaám. Tin trïn, khöng noái roä thúâi gian, buöíi saáng hay
buöíi chiïìu, maâ tröng con höí hoáa xaám ? Gêëu xaám thò coá. Vïì mùåt
khoa hoåc, cêìn kiïím tra laåi.
Coåp cuâi (huãi) Caách àêy khoaãng 50 nùm, taåi Caã Baát (Kiïën
Vaâng) xaä Tên Hûng Têy - nay thuöåc tónh Minh Haãi coá öng Ba Taá
khoaãng 60 tuöíi, meå chïët, coá möåt em gaái úã vúái öng - aåang noå, öng
á
baão em sang nhaâ haâng xoám xin cêy lûãa vïì huát thuöëc. Chung quanh
laâ rûâng daây bõt. Möåt con coåp cuâi, ruång hïët vuöët, chuåp cö gaái, nhêån
xuöëng raänh mûúng vûúân - Cö gaái la: "Chïët töi röìi, anh úi!". sng Ba
Taá nghe tiïëng kïu thêët thanh, giêåt maác chaåy ra, thêëy coåp àang
khom khom trêën nûúác em mònh, beân phoáng maác vaâo àêìu coåp.
Nhûng maác chó sûúát qua tai. Coåp ngöìi dêåy, cùæp naách "con möìi"
nhaãy qua hai raänh mûúng liïìn. Ba Taá nhaãy theo, nhùåt maác phoáng
luát caán vaâo sau gaáy noá. Coåp buöng cö gaái ra, chaåy huát vaâo rûâng. Ba
Taá àúä em lïn. - Chùæc chïët! Khöng söëng nöíi! - Ngûúâi em gaái chó thïìu
http://ebooks.vdcmedia.com

16. PHAÅM HÖÍ 16
thaâo noái àûúåc vúái anh coá mêëy tiïëng àoá. Trïn cöí cö, coân dêëu mêëy
àêìu ngoán chên quêëu vaâo thêm tñm. Khiïng vaâo nhaâ, chöëc sau cö
gaái chïët. (Baâ Lyá Thõ Kyá - meå Vùn Àõnh - 62 tuöíi kïí). Do àùåc tñnh
quyã quyïåt vaâ hung baåo cuãa con vêåt ùn thõt söëng rêët dûä túån naây,
nïn àöìng baâo ta àaä àùåt cho noá nhiïìu danh xûng: Coåp, Huâm, Höí,
Haåm, sng thêìy, sng ba mûúi, con Khaái, con Hïí v.v... Chung quanh
noá coân bao phuã lùæm chuyïån àöìn àaåi, kyâ quùåc, hoang àûúâng. Têåp
tuåc mï tñn cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaây xûa coân cho laâ ai bêët ngúâ gùåp
phaãi võ Chuáa sún lêm, ùæt phaãi chõu vêån xuái, lêån àêån lao àao suöët
ba nùm liïìn. Cêu "Kiïën höí khöí ba niïn" xûa chñnh laâ àïí noái lïn
àiïìu tin dõ àoan àoá. Nhûäng keã hung aác, taân baåo cuäng àûúåc ngûúâi
àúâi gaán thïm biïåt danh laâ Coåp, Huâm, Höí. .. Tû Höí, Nùm Huâm, Baãy
Coåp v.v... Chùèng ai mong hoå àûúåc thïm taâi nùng, uy thïë, súå seä di
haåi lúán thïm cho àöìng loaåi. Cuäng nhû höí dûä maâ thiïn nhiïn coân
phuá thïm cho àöi caánh nûäa, thò thiïn haå chõu àûång sao nöíi. "Trúâi
cho Huâm chùèng coá vêy - Huâm maâ coá caánh Huâm bay lïn trúâi" (Ca
dao Viïåt Nam). Nuöi höí cuäng chùèng khoá lùæm. Höí con 2 thaáng tuöíi
bùæt mang vïì coá thïí nuöi daåy àûúåc. Lúán lïn cuäng biïët theo chuã,
quyïën luyïën ngûúâi àaä chùm soác mònh, chuã ài àêu cuäng theo, thñch
vuöët ve, êu yïëm vöî vïì. Ngûúâi ta nuöi daåy höí cöët duâng vaâo muåc àñch
riïng giûä nhaâ, canh rêîy v.v... Nhû úã gaánh xiïëc, noá coá thïí laâm àuã
caác troâ nhaãy qua voâng lûãa, cúäi ngûåa, giaã vúâ vêåt nhau vúái ngûúâi, haá
hoång ngoaåm àêìu ngûúâi v.v... noái chung laâ chõu moåi sûå àiïìu khiïín
cuãa ngûúâi daåy thuá. Nhûng haäy àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng
dûúái biïín coi chûâng, noá chûa hoaân toaân thuêìn hoáa àêu, thónh
thoaãng vêîn giúã chûáng, nöíi cún thõnh nöå bêët thûúâng, rêët laâ nguy
hiïím. Ngûúâi xûa chùèng tûâng àe: "Dûúäng höí di hoåa" àoá sao? Búãi noá
dûä vêåy, nïn nhiïìu ngûúâi súå noá, nïn noá àûúåc goåi têng laâ sng. sng
Coåp, öng Huâm, öng Höí... Möåt vaâi àõa phûúng úã Laâo ngaây xûa, möîi
khi coá höí vaâo bùæt lúån, ngûúâi ta kïu êìm lïn: "Muá chêëp sûáa! Muá chêëp
sûáa!", nghôa laâ: "Lúån bùæt höí! Lúån bùæt höí!", vò kiïng súå maâ cuäng vûâa
àïí lêëy loâng noá. Coân bao nhiïu chuyïån tiïëu lêm chïë giïîu tñnh hung
hùng maâ ngu xuêín cuãa con coåp. Nïëu kïí möîi àïm möåt chuyïån thò e
rùçng phaãi kïí hïët caã möåt nùm Giaáp Dêìn naây! Haâ Nöåi, Tïët 1974 - Heâ
1978
Böí sung
* Coåp úã Nuái Sam (Chêu Àöëc) Bêy giúâ, noái úã Nuái aåam coá coåp
chùæc khöng ai tin, nhûng ngaây xûa thò vêîn coá, tuy khöng nhiïìu.
Àïm àïm, dên laâng úã quanh chên nuái (thuúã àoá nhaâ cûãa rêët thûa
http://ebooks.vdcmedia.com

17. CAÁC CON VÊÅT 17
thúát) thûúâng nghe tiïëng coåp gêìm vang döåi trïn nuái. Ngûúâi ài nuái
laâm rêîy thûúâng thêëy dêëu chên coåp giêîm àêìy bïn caác vuäng nûúác
suöëi. Baâ Hai K. chuyïn nghïì baán caá, saáng naâo cuäng gaánh caá qua
chúå Cêìu aåùt baán. Möåt höm qua khuác vùæng Àûúâng Thaáp bêët ngúâ baâ
æ
gùåp möåt con coåp to lúán, mònh mêíy vùçn vïån, ngöìi choaãi chên giûäa
àûúâng, mùåt quay vïì hûúáng àöìng. Baâ hoaãng höët liïång gaánh caá chaåy
thuåc maång vïì nhaâ. Cuäng nhû heo rûâng, vaâo muâa khö coåp thûúâng
laäng vaäng xuöëng àöìng bùæt chöìn, bùæt caá kiïëm ùn. Caách nay khoaãng
60 nùm, úã àêëy coá öng Chñn H. chuyïn nghïì xom ruâa, xom rùæn...
Möåt höm, öng xaách chôa ài àïën Buáng Höì (àõa danh cuä : möåt höì röång
nùçm gêìn ngaä ba Àêìu Búâ) tònh cúâ nhòn vö àaám sêåy, öng thêëy möåt
con vêåt gò ngöìi thu lu bïn trong, cùåp mùæt saáng ngúâi. Tûúãng laâ gùåp
àûúåc con chöìn lúán, öng giûúng muäi chôa, duâng hai tay àêm maånh
vaâo mùåt noá, nhûng con vêåt lanh leå neá qua röìi nhanh nhû chúáp noá
phoáng mònh lïn cao, giûúng hai chên chuåp xuöëng àêìu öng. Bõ bêët
ngúâ, nhûng vöën ngûúâi gioãi voä, öng uöën mònh neá ngang, tuy nhiïn
vêîn bõ vûúáng möåt vuöët nhoån sûúát qua da oát. Bêëy giúâ öng múái biïët
laâ coåp! Coåp xuöëng nuái laâ coåp àoái, àang àoái noá bõ têën cöng caâng
hung baåo. aåau möåt tiïëng gêìm vang döåi, con coåp laåi phoáng mònh lïn.
Vúái muäi chôa trïn tay, öng Chñn duâng têët caã caác miïëng voä gia
truyïìn àaánh quyïët liïåt vúái con coåp. Dên laâng nghe tiïëng ngûúâi,
tiïëng coåp gêìm theát, xaách dao xaách maác chaåy àïën hiïåp lûåc vúái öng
Chñn vêy àaánh chïët con coåp, sau àoá hoå lêëy xe trêu keáo xaác
coåp vïì. Boån höåi tïì nghe tin dên laâng àaánh chïët àûúåc con coåp lúán,
chuáng vöåi àïën chúã xaác coåp ra Chêu Àöëc nöåp cho thùçng Têy Tónh
trûúãng àïí têng cöng. Thùçng Têy thûúãng cho boån höåi tïì àûúåc 2
àöìng! Nguyïîn kim àoaân 75 tuöíi (Vùn nghïå Chêu Àöëc - Xuên 1984)
http://ebooks.vdcmedia.com

18. PHAÅM HÖÍ 18
TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH
- Öng úi, ngaây xûa thùçng Taâu aác lùæm phaãi khöng öng? Noá bùæt
dên mònh xuöëng biïín moâ ngoåc trai, lïn rûâng sêu tòm ngaâ voi, tï
giaác... ngûúâi chïët khöng biïët bao nhiïu maâ kïí, phaãi khöng öng? -
Möåt höm, beá Truác Quyânh chaáu gaái àêìu loâng cuãa töi, ngaây chuã nhêåt
noá vïì chúi, böîng àïën lay hoãi töi, trong luác töi àang nùçm àoåc baáo. -
úâ... úâ... Bêy giúâ noá cuäng aác khöng keám ngaây xûa. Coân hún ngaây
xûa! - Töi àaáp qua loa cho xong chuyïån. - Thïë... sng úi! - Gò nûäa
àêëy? - Thïë... thïë... ngoåc trai, ngaâ voi... thò chaáu biïët röìi. Coân tï giaác
laâ con gò hûã öng? - Tï giaác laâ tï giaác chûá gò maâ hoãi maäi... - Chaán
öng quaá! Biïët vêåy chaáu khöng theâm hoãi öng. ûá öng ài! Töi vöåi vaâng
buöng túâ baáo nhoãm dêåy. Noá laâ con beá múái hoåc xong lúáp möåt, nhûng
hïët sûác thöng minh, àûúåc töi cûng chiïìu bûåc nhêët. Gò noá cuäng hoãi,
cuäng muöën tòm biïët. Nhiïìu khi töi àiïn àêìu vò nhûäng cêu hoãi gêìn
nhû liïn miïn bêët têån cuãa noá. Thêëy noá phuång phõu, veã húân döîi, töi
liïìn tûúi cûúâi, àêëu dõu: - Thïë... Ai baão Truác Quyânh chuyïån ngaâ voi,
tï giaác? - Cö Haâ chûá coân ai! - aåao chaáu khöng hoãi cö Haâ? - ûá hoãi... -
aåao laåi ûá hoãi? - Luác àêìu chaáu cuäng coá hoãi, cö baão noá to nhû con voi,
luân hún voi, noá khöng coá caái voâi, khöng coá cùåp ngaâ nhû voi maâ trïn
muäi noá coá möåt caái sûâng. - Àuáng quaá röìi! - Cö Haâ baão noá khöng ùn
thõt ngûúâi nhû con höí, con sû tûã... noá chó ùn laá cêy thöi, thïë sao
ngûúâi ta laåi tòm giïët noá hûã öng? - ...úâ... àïí ngûúâi ta lêëy caái sûâng,
laâm thuöëc. - Thuöëc gò hûã öng? "Cûá àïí con beá dùæt dêy nhûäng cêu hoãi
thïë naây, khöng kheáo mònh bõ sa lêìy mêët". Töi nghô buång vêåy, vaâ
lêåp tûác xoay yá nghô noá vïì hûúáng khaác: - Gò maâ chaã laâm thuöëc àûúåc.
Nhûng àiïìu naây múái quyá cú! Ngaây xûa... úâ... theo nhû caác truyïån
cöí tñch ngaây xûa, hïî ai cêìm àûúåc chiïëc sûâng tï giaác trong tay thò coá
thïí ài àûúåc dûúái nûúác dïî daâng nhû ài trïn caån ! - Hoan hö öng! sng
kïí tiïëp ài öng!
- Coá chaâng duäng sô noå giïët àûúåc möåt con tï giaác àaä thaânh
tinh, chùåt lêëy sûâng. Ban àïm chiïëc sûâng cûá lêëp laánh lêëp laánh, toãa
haâo quang xanh leâ. Anh coá ngûúâi yïu laâ möåt cö gaái xinh àeåp bõ vua
thuãy tïì bùæt xuöëng Long cung, eáp buöåc laâm vúå. Cö gaái khöng thuêån.
Möîi lêìn vua thuãy tïì nöíi giêån vò khöng bùæt eáp àûúåc cö gaái, thò ba
http://ebooks.vdcmedia.com

19. CAÁC CON VÊÅT 19
àaâo chuyïín àöång, mùåt biïín söi suâng suåc, sêëm chúáp nöíi àuâng àuâng.
Nöîi khöí àau cuãa ngûúâi bõ giam haäm chöën Thuãy cung laâm cho mùåt
nûúác cuäng phaãi chau maây! Coân ngûúâi trïn trêìn giúái thò xoát xa vò
bêët lûåc, ngaây àïm biïëng nguã quïn ùn... Tûâ khi nùæm àûúåc vêåt baáu
trong tay, chaâng quyïët têm ài cûáu ngûúâi yïu, cuâng Long vûúng
söëng chïët möåt phen. Tay cêìm àinh ba, tay cêìm chiïëc sûâng tï, duäng
sô lao mònh xuöëng nûúác. Mùåt nûúác lêåp tûác reä ra laâm àöi, múã àûúâng
cho anh xuöëng têån Long cung, àaánh nhau vúái vua thuãy tïì... Cûá thïë
töi kïí túái túái maäi, khi thò anh sùæp thua röìi laåi thùæng, khi thò anh
sùæp thùæng röìi laåi thua, tuây hûáng maâ tuây nghi thïm thùæt nhiïìu chi
tiïët hêëp dêîn vïì taâi ba cuãa moåi giöëng loaâi "tûúáng caá binh töm". Con
beá maãi mï theo doäi cêu chuyïån höìi höåp ly kyâ, quïn mêët viïåc cêåt
vêën öng noá. Tuy nhiïn, röìi möåt höm naâo àoá noá laåi têët seä khaão töi vïì
con tï giaác, chùæc chùæn nhû vêåy. Nhiïìu àïm, töi thûác luåc múá tû liïåu
quaá àöîi hiïëm hoi trong tuã saách gia àònh vaâ ön laåi nhûäng kiïën thûác
loäm boäm cuãa mònh vïì con vêåt naây, chuêín bõ giaãi àaáp cho chaáu Truác
Quyânh cuãa töi. Baâ nhaâ töi àaä nhiïìu phen cûå töi: "Mùåc kïå noá, öng cûá
chiïìu laâm con beá hû ài!". Àêu phaãi cho möåt mònh noá, coân cho caác
baån lúán tuöíi hún noá nûäa chûá ! Baâ êëy noái vêåy chûá nïëu töi thöi, töi boã
ài nguã laâ baâ êëy khöng vui àêu. Töi nghiïåm mûúâi phêìn àuáng taám,
laâ baâ hay noái ngûúåc laåi nhûäng àiïìu trong buång mònh ûa thñch! Töi
laåi caâng cöë gùæng tñch cûåc, àïí toã veã ! Buöìn thay, töi chó laâ möåt nhaâ
vùn sú thiïín, giaá töi àûúåc möåt phêìn nhoã kiïën thûác cuãa Àaâo Vùn
Tiïën nhaâ àöång vêåt hoåc löîi laåc àêìu tiïn úã Àöng Dûúng, tûâ thúâi Phaáp
thuöåc - thò ùæt con beá seä mï vaâ phuåc öng noá phaãi biïët!
* Con thuá trïn àûúâng tuyïåt diïåt Trong möåt cuöën saách noái vïì
lêm saãn tónh Khaánh Hoâa (Phuá Khaánh hiïån giúâ) ngoaâi caác saãn
phêím do thaão möåc sinh, coá viïët: "nhûäng saãn phêím do thuá vêåt cung
cêëp khaá nhiïìu nhû: mêåt ong, saáp ong, nhung nai, gaåc nai, ngaâ voi,
thónh thoaãng coá caã tï giaác tûác sûâng têy ngu". Vaâ trong quyïín "Ài
thùm àêët nûúác" cuãa cuå Hoaâng Àaåo Thuáy (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa
1978) úã muåc kïí vïì taâi nguyïn àêët nûúác, phêìn lêm saãn thò caác tónh
sau àêy: Nghïå Tônh, Bònh Trõ Thiïn, Nghôa Bònh, Phuá Khaánh, Àùæc
Lùæc, Lêm Àöìng, Thuêån Haãi, Têy Ninh vaâ An Giang àïìu coá tï giaác.
Vaâ theo cuå, úã Têy Ninh loaâi thuá naây coân ñt, riïng An Giang coân coá
caã da tï vaâ sûâng tï (coá thïí tûâ Cam-pu-chia, Thaái Lan àûa sang baán
chùng?) Nhû vêåy laâ hiïån nay con tï giaác coân khaá nhiïìu úã Viïåt Nam
ta chùng? Trûúác caách maång Thaáng 8, nhûäng quyïín saách cuãa caác
taác giaã Phaáp viïët vïì sùn bùæn vaâ thuá rûâng Àöng dûúng (Chasses et
faune d' In- dochine - Henri de Monestrol v.v...) töi thêëy coá aãnh con
http://ebooks.vdcmedia.com

20. PHAÅM HÖÍ 20
tï giaác úã vuâng rûâng cao Trûúâng aåún nhêët laâ maån Laâo, riïng Cam-
pu-chia coân coá con Dñt (Dyth) möåt loaåi tï giaác cöí rêët hung dûä hiïëm
thêëy trïn caác chêu luåc khaác. Theo Nguyïîn Quöëc Thùæng vaâ Voä An
Haâ (trong baâi Theo dêëu chên tï giaác) thò nùm 1904 coá möåt thúå sùn
ngûúâi Phaáp tröng thêëy con tï giaác 2 sûâng úã daäy nuái Tam Xûúng
gêìn Cêím Raânh (Nghïå Tônh) con vêåt naây vïì sau bõ möåt nhoám thúå
sùn Laâo bùæn chïët (?) Nùm 1934, coá tin möåt con tï giaác loåt vaâo rûâng
aåún La. Vaâ caách àêy trïn 40 nùm, möåt nhaâ sùn bùæn chêu êu àaä
bùæn àûúåc con tï giaác möåt sûâng úã khu rûâng laá trïn àûúâng ài tûâ
Xuên Löåc ra Phan Thiïët. Nùm 1960, àöìng baâo úã vuâng Tam Àaão coá
cho biïët: "Hiïån giúâ úã trong rûâng sêu chûa coá ngûúâi ài sùn coân coá
con boâ toát möåt sûâng". Theo taâi liïåu gêìn àêy (1981-82) cuãa caác àoaân
àiïìu tra àöång vêåt thò cuäng chó nghe àöìng baâo vuâng Nghïå Tônh noái
coá thêëy tï giaác qua laåi khu vûåc àõa phûúng. Qua hai cuöåc khaáng
chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëng Myä vûâa röìi, coá thïí noái khöng thêm sún
cuâng cöëc naâo maâ khöng coá dêëu chên böå àöåi vaâ caán böå ta. Thïë nhûng
chùèng coá mêëy ngûúâi gùåp àûúåc tï giaác. Trûúâng húåp dûúái àêy, cuäng
chó laâ may mùæn tònh cúâ. Theo lúâi anh Baãy Thûúãng - phuå traách vùn
cöng Quên àöåi B - kïí vúái anh Tïë Hanh thò: "úã vuâng cûåc Nam (Ninh
Thuêån cuä) àöìng baâo hay noái, àïm thónh thoaãng hoå thêëy coá vïåt saáng
trong rûâng. Bêëy giúâ (?) àoaân vùn cöng ài cöng taác qua àoá. Möåt anh
trong àoaân xuöëng suöëi lêëy nûúác, nghe uâ... uâ.... trong luâm, ngúä laâ
trêu rûâng, liïìn xaã möåt loaåt àaån A.K vaâo. Chöëc sau, nghe im moâ vaâo
thò thêëy con tï giaác chïët nùçm luâ luâ möåt àöëng. Àöìng baâo úã caác xoám
gêìn, keáo àïën xem. Caác öng laäo noái: "Loaåi tï giaác naây thûúâng úã vuâng
cao, êím ûúát, ûa nùçm lêìy. Noá thñch ùn cêy coá gai, caâng chaãy maáu
möìm caâng thñch. Nghe noái noá löåi xuöëng chöî naâo thò nûúác chöî êëy
trong..." Tiïëng àöìn túái chúå. Hoa Kiïìu dûúái chúå nghe tin, lïn mua
giaá àùæt àïí vïì laâm thuöëc. Têët caã àïìu duâng laâm thuöëc, kïí caã phên.
Anh em chó àïí laåi möåt phêìn lúán da, cùæt chia àïìu kïí caã baâ con àïën
xem - cho möîi ngûúâi möåt miïëng vuöng bùçng ngoán chên caái". Anh
Baãy Thûúãng coân cho biïët thïm: "Böå àöåi B1, thûúâng trung àöåi naâo
cuäng coá miïëng da bùçng ngoán tay caái, cûáng nhû da trêu khö, do y taá
giûä, àïí cûáu chûäa anh em bõ rùæn àöåc cùæn. Caán böå cuäng thûúâng thuã
möåt miïëng trong ba lö. Coân duâng àïí laâm cöng taác dên vêån: Treã con
söët, maâi cho uöëng, giaãm söët ngay!". Nhû vêåy thò ngaây xûa - theo
Viïåt sûã lûúåc vaâ Àaåi viïåt sûã kyá toaân thû - xûá ta vöën coá nhiïìu tï giaác.
Coân hiïån nay coân àûúåc bao nhiïu ? Chuyïån naây coân phaãi chúâ giaãi
àaáp cuå thïí cuãa caác nhaâ àiïìu tra, quy hoaåch vïì caác loaâi giöëng thuá
vêåt rûâng. Caách àêy böën mûúi nùm, vûúân Baách thuá aåai Goân coá möåt
â
http://ebooks.vdcmedia.com

21. CAÁC CON VÊÅT 21
con tï giaác. Chuöìng noá àùåt caånh chuöìng hai con àaâ àiïíu bïn naây búâ
söng Thõ Ngheâ, gêìn chuöìng nai vaâ chuöåt tuái (Kan- gourou) bêëy giúâ.
Nùm 1957, töi coá xem kyä con tï giaác möåt sûâng úã vûúân Baách thuá
Maát-xcú-va - giöëng hïåt con úã aåai Goân daåo trûúác - thêëy biïín caâi laâ
â
"tï giaác aá chêu" vêåy thöi, khöng roä àûa vïì tûå xûá naâo. Tï giaác noái
chung, phên böë úã caác vuâng rûâng vaâ hoang maåc caác xûá nhiïåt àúái
hiïån nay. Núi coân têåp trung nhiïìu nhêët laâ chêu Phi, khoaãng
15.000 con, riïng xûá Kï-ny-a (Àöng Phi) theo sú böå thöëng kï nùm
1978 ngûúâi ta àïëm àûúåc 1.500 con. Tï giaác chêu Phi coá hai sûâng, tï
giaác chêu AÁ chó möåt sûâng. Ta goåi noá laâ: têy ngu, con tï, con dinh,
con trêu nûúác (sûâng con trêu nûúác, Nam Böå coân goåi con haâ maä
(Hippopotame) laâ trêu nûúác, coá leä hai danh tûâ naây nïn boã ài) vaâ
ngaây xûa coá thúâi kyâ ta coân goåi noá laâ "kyâ lên". Trong bang giao Lyá
Töëng, theo sûã ta vaâ sûã Töëng thò nùm 1.034 àúâi Lyá Thaái Töng, vaâ
nùm 1.057 àúâi Lyá Thaánh Töng, ta àïìu coá cöëng kyâ lên cho Trung
Quöëc. Lyá do: Kïët Hiïëu! Nhên àêy, xin nhùæc qua vïì sûå "thöng
minh" cuãa boån baânh trûúáng ngaây xûa, chúi chuát cho vui. Theo Viïåt
sûã lûúåc thò nùm 1.057, sûá ta laâ Mai Nguyïn Thanh àûa hai "kyâ
lên" sang Quaãng Chêu àõnh cöëng cho vua Töëng. Noái àïën kyâ lên,
thuúã xûa úã aá Àöng laâ viïåc rêët quan hïå troång àaåi. Ngûúâi Taâu chó tin
rùçng khi naâo coá thaánh nhên ra àúâi vaâ gùåp vêån, thò kyâ lên múái xuêët
hiïån. Àïën nhû "Töí sû Böì Àïì" cuãa hoå laâ Khöíng Tûã ra àúâi, khöng gùåp
vêån kyâ lên coá hiïån ra cuäng chó laâ kyâ lên queâ ! Vò leä êëy, caác quan
Töëng caäi nhau söi nöíi vïì viïåc kyâ lên cuãa Giao Chó cöëng. aåach "Tuåc
á
tû trõ thöng giaám trûúâng biïn" cuãa Lyá Àaâo (Töëng) coân cheáp roä hònh
daáng con vêåt êëy: "Hònh noá nhû trêu, mònh phuã da daây tûâng maãng
nhû giaáp, àêìu muäi coá sûâng, hay ùn coã, quaã dûa. Cho ùn thò phaãi
lêëy gêåy àaánh noá múái ùn". Triïìu àònh Töëng baân nhau maäi, sau Tû
Maä Quang phaãi lêëp lûãng noái nûãa vúâi rùçng: "Giaã sûã àoá laâ kyâ lên
thêåt, thò hiïån khöng gùåp thúâi, àoá laâ àiïìm dúã. Maâ nïëu àoá khöng
phaãi laâ lên maâ ta nhêån, thò caác nûúác phûúng xa seä cûúâi ta (Töëc
thuãy kyã vùn - Tû Maä Quang). Vua Töëng beân baão goåi con vêåt êëy laâ
"thuá laå" vaâ àïí úã Quaãng Chêu.
* Ngûúåc doâng thúâi gian Theo caác nhaâ cöí sinh vêåt hoåc thò úã
ranh giúái giûäa kyã Baåch phêën vaâ Àïå tam, caác daång quaái vêåt "tiïìn
höìng thuãy" kyâ dõ àïìu biïën khoãi vuä àaâi cuãa àúâi söëng trïn traái àêët.
Vaâo àêìu kyã Àïå tam, möåt trong nhûäng nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn
thuãy cöí nhêët àaä khai sinh cho nhûäng böå coá vuá ngaây nay. Con tï
giaác xuêët hiïån vaâo thúâi kyâ naây. Nhûng luä con chaáu giúâ àêy khaác
hùèn töí tiïn cuãa chuáng ngaây xûa, vïì cùn baãn. Àoá laâ giöëng tï giaác In-
http://ebooks.vdcmedia.com

22. PHAÅM HÖÍ 22
àri-cö-tï-ri (In- dricothreium) to lúán, khöng sûâng. Böå xûúng coân
nguyïn veån cuãa noá tòm thêëy úã nûúác Cöång hoâa xaä höåi chuã nghôa Ca-
dùæc-stùng. Hiïån giúâ böå xûúng noá àûúåc trûng baây trong Viïån baão
taâng cöí sinh thuöåc Viïån haân lêm khoa hoåc Liïn Xö. In-àri-cö-tï-ri
lúán hún voi nhiïìu. Khöng phaãi vö cúá maâ ngûúâi ta goåi noá laâ thuá in-
àri laâ "meå cuãa têët caã thuá vêåt". aåoå cuãa con vêåt khöíng löì úã rûâng vaâ àaä
bõ tiïu diïåt naây lúán hún möåt meát, tuy vêåy àêìu noá coân laâ nhoã, beá so
vúái thên: vai cao 5,5 meát, cöí nhû cöí hûúu cao, hai chên trûúác daâi
hún hai chên sau nhiïìu, nom daáng àiïåu húi giöëng chên con voi. Tï
giaác kyã Àïå tûá coân vûúåt xa tï giaác hiïån nay. Noá coá böå löng daây àïí
chõu àûång vúái caái giaá laånh khaá dûä döåi úã nhûäng vuâng bùng vûâa múái
ruát ài trong thúâi kyâ bùng haâ, cho nïn coân goåi noá laâ tï giaác coá löng.
Trïn muäi noá coá hai sûâng, sûâng trûúác to chûâng 0,5 meát, sûâng sau beá
hún vaâ cuäng ngùæn hún möåt tñ. Nùm 1832, tiïën haânh cuöåc khai quêåt
trong möåt hang àöång gêìn Li-eá-giú (Anh) ngûúâi ta phaát hiïån möåt söë
vuä khñ thö sú àeäo bùçng àaá vuång vïì bïn caånh möåt soå ngûúâi, giûäa
nhûäng vuån xûúng àaä hoáa thaåch cuãa möåt con tï giaác, möåt con gêëu,
möåt con linh cêíu vaâ möåt con ngûåa. Tranh hang àöång thïë giúái - veä
bùçng àêët hoaâng thöí - chó coá hònh con ma muát vaâ con tï giaác. Àoá laâ
nhûäng con thuá löng xöìm, to lúán nùång nïì, nguöìn cung cêëp thõt hêåu
hônh cho ngûúâi tiïìn sûã. Nhiïìu núi, khöng phaãi chó tòm thêëy maãnh
xûúng, maâ coân caã xaác chuáng nguyïn veån. Hònh veä con ma-muát vaâ
tï giaác coân thêëy caã trïn nhûäng xûúng maâ loaâi ngûúâi duâng àïí laâm
caác àöì vêåt bêëy giúâ. Caác baån haäy hònh dung böå mùåt tûå haâo àïën nhû
thïë naâo cuãa töí tiïn chuáng ta, nhûäng con ngûúâi nguyïn thuãy beá nhoã
thiïn taâi, mònh mêíy àêìy löng, vúái yá chñ chiïën àêëu kiïn quyïët dûä
döåi, chó vúái nhûäng vuä khñ bùçng àaá thö sú, trong tiïëng reo hoâ man rúå
úã giúâ phuát thùæng lúåi cuãa nöî lûåc cuöëi cuâng, lao vaâo àêm guåc nhûäng
con ma-muát, tï giaác khöíng löì. Vaâ aánh lûãa chaáy bûâng trong àöi mùæt
hoå, khi hoå soi àuöëc lïn vaách hang àöång ngùæm nhòn taác phêím àêìu
tiïn, mö taã nhûäng con vêåt mònh vûâa chiïën thùæng, cho dêîu laâ con
vêåt vuång vïì.
* Tï giaác chêu Phi Caác baån biïët àêëy, tï giaác laâ con thuá hiïëm
hoi söëng soát trïn àõa cêìu giúâ àêy. Cuâng giöëng vúái noá laâ ngûåa, ngûåa
vùçn vaâ con maåch (tapir). Tuy nhiïn, trong söë ñt oãi töìn taåi, núi coân
têåp trung nhiïìu nhêët vêîn laâ chêu Phi xûa nay. úã Liïn Xö vaâ nhiïìu
nûúác trïn thïë giúái, ngûúâi ta quy hoaåch nhiïìu khu rûâng cêëm röång
lúán goåi laâ lêm viïn quöëc gia àïí baão vïå nhûäng muöng thuá hiïëm hoi.
úã chêu Phi, tï giaác àûúåc têåp trung söëng coá vuâng, àûúåc canh gaác
nghiïm ngùåt àïí traánh cho chuáng khoãi bõ tiïu diïåt. Con tï giaác chêu
http://ebooks.vdcmedia.com

23. CAÁC CON VÊÅT 23
Phi thêåt hïët sûác vuång vïì, coá thïí thïë, nhûng noá laåi àûúåc trang bõ
àùåc biïåt bùçng hai chiïëc sûâng nhoån nhû hai cêy daáo rêët lúåi haåi trïn
muäi, húi quúát quúát, chiïëc trûúác daâi hún chiïëc sau, cuâng chôa túái sùén
saâng huác phanh buång möåt caách dïî daâng bêët cûá möåt keã thuâ naâo
thiïëu khön ngoan, thêån troång. úã vuâng lêìm buåi naây giûäa muâa khö,
têët caã caác giöëng vêåt àïìu phúi ra böå löng nhuöëm àoã cuãa maâu àêët àaá
töí ong trong khu vûåc. Nhûäng con ngûåa vùçn àïìu àoã, nhûäng con àaâ
àiïíu àïìu àoã... têët caã nhûäng con thuöåc caác loaâi boâ, bay, maáy, cûåa...
gò söëng úã àêy cuäng àïìu àoã. Vuâng àêët hoang vu, buåi luâm gai goác
thûúâng laâ núi cû truá cuãa noá. Noá chaã vöën thñch ùn cêy coã coá gai maâ
lyå! Giûäa toaân caãnh sùæc trúâi nhuöëm trong sùæc àoã, coá möåt khöëi àen
àang chuyïín àöång. Chñnh noá àêëy! - Àûâng súå noá! Àûâng súå noá! Caác
baån haäy nghe tiïëp lúâi cuãa möåt tay sùn thuá rûâng laäo luyïån ngûúâi êu,
maâ töi xin pheáp àûúåc dõch sau àêy: "Àûâng súå noá ! Miïîn laâ söëng chïët
chúá àïí cho möåt cún gioá xoay chiïìu mang húi ngûúâi cuãa chuáng ta
àûa vaâo muäi àöëi thuã. Con tï giaác coá cùåp mùæt ti hñ àaáng gheát, àöi tai
hïët sûác têìm thûúâng nhûng muäi laåi thñnh tuyïåt vúâi. Noá lao vaâo àõch
thuã khöng phaãi nhúâ mùæt thêëy, maâ bùçng muäi vaâ quêåt huác caác muâi
àöi khi noá chûa nhêån roä. Trúâi noáng nhû àöí lûãa. Noá xoay voâng àïí
tòm möåt boáng rêm. Àoá laâ giúâ noá nguã trûa. Möåt caái cêy coá thïí àuã baão
vïå chuáng töi trong trûúâng húåp bõ têën cöng. Àoá laâ möåt cêy bao-baáp
rûúâm raâ àaä truåi hïët laá, chó caách chöî buåi nhoã dûúâng nhû con tï giaác
àaä quyïët àõnh choån laâm núi nghó, khöng quaá 50 meát. Gioá trúã chiïìu
vaâ cuöën thaânh xoaáy löëc trïn daãi àêët noáng hêìm hêåp naây. Chöëc chöëc
ngûúâi dùæt àûúâng laåi lêëy chên caâo àêët xem hûúáng buåi bay àïí kõp ra
hiïåu cho chuáng töi dûâng laåi hoùåc baão chuáng töi tûác khùæc àûâng nhuác
nhñch. Con tï giaác quay àêìu vïì têët caã moåi hûúáng. Noá caãm thêëy coá
àöång röìi. Beân nhaãy lïn möåt caái, hñt hñt khöng khñ vïì phña chuáng
töi, vûâa xaáp gêìn laåi vûâa êìm ô höåc lïn. Cûá thïë noá tûâ tûâ tiïën àïën... Noá
àêy röìi trong daáng àûáng àöì söå vïì sûác maånh, thaãm haåi vò xêëu xñ vúái
böå da daây lêu nùm sêìn suâi vaâ dùn duám, cùåp mùæt ti hñ nhoã xñu, hai
chiïëc sûâng moåc thùèng àûáng, muäi phò phò gêìn nhû böëc khoái. Anh
baån du lõch vaâ sùn chúi taâi tûã suáng àaä lïn vai ngùæm noá röìi, coân àûa
mùæt nhòn töi. Khêíu suáng sùn trong tay töi vêîn chuác noâng xuöëng
àêët. Töi coá thoái quen, hïî nêng suáng lïn laâ tûác khùæc nöí ngay. Böîng
noá quay ngoùæt àêìu laåi vò nghe tiïëng àöång to hún cuãa möåt chiïëc ö tö,
xa xa hûúáng sau lûng. Noá xoay caã thên hònh àöì söå àuöíi theo.
Khöng chaåy thùèng vïì phña trûúác, nhû möåt cêìu thuã boáng bêìu duåc
(Ru-bi) bõ àuöíi, noá chaåy khoaãng 30 meát vaâ bùçng caách cong oùçn
mònh cuãa vêån àöång hai chi sau, noá ngoùæt 45 àöå, laåi bùæt àêìu chaåy,
http://ebooks.vdcmedia.com

24. PHAÅM HÖÍ 24
lêëy böå phoáng túái möåt hiïåp nûäa, lao theo goác 90 àöå... Vaâ cûá thïë noá
tiïëp tuåc àuöíi...". Nùång hún möåt têën, cao àïën vai 1 meát 65, tûâ moäm
àïën choát àuöi daâi 3 meát 60, vúái hònh daáng laå luâng nhû àaä kïí trïn,
con tï giaác chêu Phi xuêët hiïån giûäa rûâng rêåm vaâ sa maåc cuãa "Luåc
àõa Àen" nhû möåt quaái vêåt thúâi tiïìn sûã. Noá coá thïí söëng haâng thaáng
úã nhûäng vuâng khö cùçn, thiïëu nûúác bùçng nhûäng chöìi laá, maâ khöng
cêìn uöëng. Trong lúáp da daây, nhû böå aáo giaáp, noá coá thïí an nhiïn
söëng giûäa nhûäng vuâng noáng boãng nhû sa maåc aåa-ha-ra hay gêìn
trïn nhûäng nuái cao trïn dûúái 1.200 meát, laånh buöët nhû àónh Ki-li-
man gia rö. Tröng daáng veã laänh àaåm, chêåm chaåp nùång nïì thïë àêëy,
nhûng gùåp àõch thuã thò noá hïët sûác hung túån vaâ cûåc kyâ nhanh nheån.
Duâ àang nùçm sêëp, chó nhaáy mùæt noá coá thïí àûáng phùæt dêåy, xöng túái
nhû möåt àêìu xe lûãa lao hïët töëc lûåc. Dûúái nûúác, noá búi cuäng rêët
nhanh, lùån 3 phuát múái ngoi lïn thúã, con naâo trêìm lêu nhêët thò
àûúåc àïën 5 phuát. Noá coá thïí chaåy trung bònh 30 km giúâ vaâ leo lïn
nhûäng sûúân àaá dûång dïî daâng nhû con dï nuái, con nai. aåuöët ngaây
noá tòm núi rêm maát àïí nghó. Thûúâng nùçm sêëp xuöëng àêët nguã, àöi
khi thiu thóu nguã àûáng, àêìu thoäng xuöëng. Khi hoaâng hön xuöëng,
noá ài túái nhûäng vuâng àêìm quen thuöåc coá khi caách núi noá úã mûúi ki-
lö-meát - sung sûúáng àûúåc ngêm mònh trong nûúác lêu lêu. Röìi noá
tung tùng lùn löån trïn buân lêìy ven búâ vaâ tûå "têím quêët" cho mònh
bùçng caách hñch vai, àêåp möng, coå lûng vaâo cêy cöëi vaâ àaá. (Caác baån
xem laåi àoaån trïn Lyá Àaâo (Töëng) cheáp rùçng: "Cho ùn thò phaãi lêëy
gêåy àaánh noá múái ùn", thò coá phaãi chñnh cöëng, àñch thõ "kyâ lên" Giao
Chó laâ con tï giaác khöng chûá? Gêåy àaánh àöëi vúái noá chó múái nhû gaäi
da, chó töí ngûáa lûng thïm, sao bùçng noá tûå "têím quêët" lêëy!) Maát meã,
khoãe khoùæn röìi, noá caãm thêëy bùæt àêìu àoái buång, theâm ùn, beân höëi
haã trúã vïì "nhaâ". Maân àïm bùæt àêìu buöng xuöëng. Tûåa nhû möåt
chiïëc xe uãi àêët, noá xöng vaâo rûâng rêåm vaâ bûåt... bûåt... raâo... raâo, noá
duâng möi àïí giêåt laá vaâ buáp cêy, ngêëu nghiïën liïn tuåc ùn àïìu àïìu
nhû möåt caái maáy. Caã gai nhoån noá cuäng ùn möåt caách ngon laânh.
Maäi àïën khi trúâi hûãng saáng noá múái trúã ra caánh àöìng, tòm möåt chöî
nghó ngúi yïn tônh, àïí coá thïí dïî daâng quan saát chung quanh,
phoâng traánh moåi têën cöng bêët ngúâ.
* Con thuá quyá trong caác súã sûu têåp Kyã nguyïn thaám hiïím -
cho duâ têët caã nhûäng thu thêåp àûúåc úã Tên thïë giúái - khöng coân tñ
chuát gò laâ möåt thúâi àaåi "cuãa chêu Myä".Mùæt ngûúâi chêu êu khöng
coân chuá muåc úã phûúng Têy, maâ laâ phûúng Àöng. Cuöåc viïîn chinh
voâng quanh chêu Phi, con àûúâng haâng haãi hûúáng vïì êën Àöå mang
laåi nhiïìu kïët quaã tûác khùæc phong phuá hún con àûúâng vûúåt Àaåi Têy
http://ebooks.vdcmedia.com

25. CAÁC CON VÊÅT 25
Dûúng. úã Têy Ban Nha, Böì Àaâo Nha v.v...noái chung ngûúâi ta thñch
nhûäng chiïëm hûäu múái tûâ chêu Phi vaâ phûúng Àöng hún laâ Bra-
xin. Àêìu thïë kyã thûá XVIII, Xeác-vùng-teátx coân mö taã Lñt-sbon trong
quyïín du kyá "Peác-xin vaâ Xi-gñt-xmöng" (Persile et aåigismonde) nhû
möåt thaânh phöë lúán nhêët vaâ phöìn thõnh nhêët chêu êu, bùçng lúâi
giaãng giaãi: "Núi àêy àöí vïì caác kho baáu phûúng Àöng, vaâ cuäng
chñnh núi àêy nhûäng cuãa baáu êëy tung ra toaân coäi àõa cêìu". Vaâng,
hûúng liïåu vaâ gia võ, gêëm luåa, göëm sûá... cûå phuá naâo cuäng coá thïí coá
àûúåc. Keã naâo muöën khoe taâi saãn cuãa mònh thò cûá phö trûúng caác
con vêåt laå nûúác ngoaâi mang vïì tûâ chêu Phi vaâ chêu aá. Caác àöång vêåt
cuãa Tên thïë giúái dûúâng nhû khöng coân múái meã, khöng coân laâm vui
ai. Chuáng khöng thïí haâi hoâa vúái caái àeåp lyá tûúãng cuãa cuöåc vùn
nghïå Phuåc hûng (taåi chêu êu vïì thïë kyã XV vaâ XVI) àang nhùçm
phuåc vuå quyá töåc, thïë lûåc uy quyïìn vaâ khinh bó nhûäng gò laâ thuá võ
mùån maâ (le pittoresque). Caác öng hoaâng ñt coân quan têm àïën
nhûäng con vêåt da phuã vaãy sûâng hay laâ gai nhoån maâ caác tay haâng
haãi mang vïì cho hoå; vaâ khöng möåt nhaâ danh hoåa naâo khöng khinh
bó, miïåt thõ àùåt chuáng vaâo chöî goác trong böë cuåc toaân böå cuãa bûác
tranh mònh. Chó coân vaâi con chim löng maâu sùåc súä bùæt àûúåc tûâ bïn
kia àaåi dûúng laâ coân àûúåc miïîn thûá dûúái mùæt hoå. Hiïín nhiïn laâ
khöng coá gò, hay hêìu nhû khöng coá gò thay àöíi, trong sûå tön vinh
nhûäng con thuá laå úã caác aåúã sûu têåp (Meánagerie). Têët caã nhû xûa
kia, sû tûã, höí vaâ lï-ö-pa (möåt giöëng baáo úã Nam Myä) voi, tï giaác vaâ
àaâ àiïíu laâ nhûäng con vêåt àûúåc tuyïín nhiïåm trong caác troâ vui. úã vaâi
thaânh phöë nûúác yá, möåt con ngûåa vùçn hoùåc möåt con hûúu cao cöí
àûúåc xem laâ àöång vêåt thu huát hiïëu kyâ. Nhûng con thuá naây cuäng
àêu phaãi múái laå hoaân toaân: 300 nùm trûúác, hoaâng àïë Prï-àï-rñc II
(Freádeáric II de Hohenstaufen) àaä àûa vïì chêu êu con hûúu cao cöí
àêìu tiïn.
Nhûäng con mêîu àeåp nhêët àïìu laâ tùång phêím cuãa caác öng
hoaâng phûúng Àöng, tuy nhiïn vêîn coá thõ trûúâng baán buön caác con
thuá laå thûúâng xuyïn. Nhûäng nhaâ taâi tûã mua chuáng bùçng caác giaá
khöíng löì khöng thïí tûúãng. Möåt trong nhûäng aåúã sûu têåp thuá laå
phong phuá nhêët bêëy giúâ, hiïån diïån úã Rö-ma - Giaáo hoaâng Lï-öng X
- thuöåc doâng hoå Mï-ài-xñts - quan têm àïën àiïìu naây khöng keám gò
sûå phaát triïín nïìn myä thuêåt. Àoá laâ truyïìn thöëng cuãa gia töåc hoå tûâ
xûa. Nhaâ haâo saãn Cöët-xmú-àúâ Mï-ài-xñts (1389-1464) thûúng nhên
vaâ chuã ngên haâng kiïm thuã lônh chñnh trõ úã Phú-lö- rùng-xú ngûúâi
goáp phêìn xêy dûång cho Phú-lö- rùng-xú thaânh möåt trong nhûäng àö
thõ phöìn thõnh nhêët àaä dûång lïn möåt quang caãnh xûáng àaáng vúái
http://ebooks.vdcmedia.com

26. PHAÅM HÖÍ 26
Nï-röng, àïí nghïnh tiïëp giaáo hoaâng Pie II: trïn quaãng trûúâng cuãa
laänh àõa, ngûúâi ta têåp húåp nhiïìu con sû tûã, boâ toát, heo rûâng, choá vaâ
möåt con hûúu cao cöí hy voång seä dêîn àïën cuöåc chiïën àêëu buöìn cûúâi,
nhûng moåi sûå thïí diïîn ra khöng nhû chûúng trònh dûå àõnh. Nhûäng
con sû tûã coân ön hoâa hún ngûúâi, khöng muöën àöång chaåm gò àïën
nhûäng con vêåt khaác. Dûúái thúâi Lö-rùng-prú-mi-ï àúâ Mï-ài-xñts
(Laurent ler meádicis dit le magnifique 1449- 1492) - thûúng nhên,
chuã ngên haâng, nhaâ triïët hoåc, thi sô vaâ laâ öng hoaâng xûá Phú-lö-
rùng-xú, coân laâ nhaâ chñnh trõ ngoaåi giao löîi laåc, chaáu nöåi Cöët-xmú-
àúâ Mï-ài-xñts (Cosme de Meádicis) - úã Phú-lö-rùng-xú, nhûäng con sû
tûã coá möåt tñnh khñ hung hùng hún: con to àeåp nhêët trong bêìy àaä bõ
nhûäng "ngûúâi anh em" cuãa noá xeá tan xaác nhûng con hûúu cao cöí
cuãa vua Thöí Nhô Kyâ gûãi tùång "aåû Böì àïì Phú-lö- rùng-xú" thò àûúåc
chûâa ra, vö sûå. Con trai cuãa Lö-rùng gia tùng cho Rö-ma thïm veã
traáng lïå bùçng möåt aåúã sûu têåp thuá laå cao kyâ: Caác öng hoaâng tranh
nhau cung hiïën àïí böí sung àêìy àuã caác con vêåt trong sûu têåp thuöåc
vïì Giaáo hoaâng, nhûng úã àoá nhûäng con mêîu múái chêu Myä vêîn coân
thiïëu huåt. Khi vua -ma-nuy-en cuãa Böì Àaâo Nha muöën toã loâng tön
kñnh vúái Giaáo hoaâng, cuäng àöìng thúâi laâm lêëp laánh dûúái mùæt ngaâi
nhûäng kho baáu cuãa vûúng quöëc mònh, àaä gûãi dêng nhûäng con thuá
khöng phaãi úã thuöåc àõa Nam Myä cuãa öng ta, maâ laâ möåt con voi
khöíng löì, hai con lï-ö-pa biïåt haång vaâ möåt con baáo àaä thuêìn hoáa
nùçm öm lûng möåt con ngûåa Ba Tû. Ngûúâi ta coân dûå tñnh hún thïë
nûäa: "Möåt con tï giaác!". Con thuá mong àúåi cuãa têët caã moåi ngûúâi
chêu êu khao khaát hiïëu kyâ. Nhûng than öi! Chiïëc taâu chúã noá àïën
nûúác yá àaä chòm trong möåt cún baäo, mang theo con vêåt quyá baáu
xuöëng àaáy biïín mêët tùm. Cho duâ khöng coá böå phêån hêëp dêîn then
chöët naây, cuöåc diïîu haânh qua caác àûúâng phöë Rö-ma laâ möåt trong
nhûäng quang caãnh hiïëu kyâ bûåc nhêët, khöng bao giúâ coân coá thïí diïîn
ra trong thaânh phöë vônh cûãu naây.
Trûúác lêu àaâi Saint Ange, giûäa caác Höìng y giaáo chuã bao
quanh, Lï-öng X hên hoan tiïëp nhêån nhûäng àaåi diïån dõ thûúâng cuãa
vûúng quöëc Böì Àaâo Nha. Con voi kñnh cêín nhuáng voâi vaâo möåt böìn
nûúác pha nûúác hoa vaâ vêíy ba lêìn lïn Giaáo hoaâng vaâ cöng chuáng,
trong khi caác khêíu àaåi baác bùæn êìm êìm nhiïìu loaåt vaâ chuöng caác
nhaâ thúâ thùèng caánh àöí liïn höìi. Cho duâ coá veã khöi haâi nhû thïë àoá,
quang caãnh naây baáo hiïåu möåt tû tûúãng múái. Thêåm chñ trong caác
buöíi lïî cöng cöång cuãa quêìn chuáng maâ muåc àñch cuöëi cuâng laâ thoãa
maän tñnh hiïëu kyâ, ngûúâi ta cuäng khöng coân bùçng loâng tung ra
nhûäng baãn nùng nguyïn thuãy cuãa suác vêåt bùçng caách daåy têåp, sûå
http://ebooks.vdcmedia.com

27. CAÁC CON VÊÅT 27
chiïën thùæng cuãa con ngûúâi trïn con vêåt nhúâ trñ thöng minh thûúång
àùèng, cho túái bêy giúâ vêîn laâ muåc àñch ta tûå àïì xuêët vaâ xiïët bao
raång rúä tûå haâo möîi khi àaåt àïën. Àiïìu naây vöën laâ di saãn cuãa thúâi kyâ
Phuåc hûng. Caác loaâi thuá nhiïìu giöëng cûåc khoãe, vö cuâng lúåi haåi, têët
nhiïn vïì mùåt naây con ngûúâi phaãi vûúåt xa hún chuáng. Vaâ caâng ñt sûã
duång túái vuä khñ, cöë gùæng àaåt àûúåc kïët quaã mong muöën búãi yá chñ vaâ
thöng minh duy nhêët thò chiïën cöng caâng oanh liïåt.
* Duäng sô cö àún "Ngûúäng thõ baách àiïíu phi Àaåi tiïíu têët song
tûúâng!" "Ngûãa mùæt tröng trùm con chim bay! Con lúán con nhoã gò
cuäng àïìu coá àöi coá baån roä raâng!". Àoá laâ hai cêu múã àêìu cuãa möåt
nhaâ thú cúä bûå, nûúác Taâu xûa, trong baâi thú than buöìn vïì söë phêån
hêím hiu loi leã cuãa mònh! Muön loaâi àïìu söëng coá baån coá àöi! Chó
riïng con tï giaác cûá lang thang möåt mònh, tûâ khi coân treã traáng cho
àïën tuöíi giaâ taân hïët cuöåc àúâi... úã rûâng coá nhiïìu con cuäng söëng möåt
mònh, maâ chó luác vïì giaâ. Nhû con heo rûâng,thúå rûâng thûúâng goåi laâ
heo àöåc chiïëc. Hay búãi luác vïì giaâ, noá sinh lêím cêím khoá tñnh, khöng
muöën söëng chung vúái bêìy àöìng loaåi? Heo àöåc chiïëc rêët dûä vaâ nguy
hiïím hún bêët cûá möåt con heo àêìu àaân naâo. Nhû con voi àöåc, laâ voi
àûåc giaâ yïëu bõ voi khaác lúán lïn àaánh àuöíi, loaåi ra khoãi àaân, hoùåc
cuäng laâ voi caái khöng àeã, ngûúâi Thaái goåi laâ "Traång so lo". úã biïín coá
con chim eán söëng trïn caác hoân àaão, con vïì giaâ cuäng úã möåt mònh,
dên "ùn yïën" thûúâng goåi noá laâ yïën àöåc. Trong hang, noá tòm chöî úã
riïng, söëng riïng chùèng phiïìn ai (hùèn laâ noá rêët tûå troång). aáïn àöåc
ë
cuäng coân àïí chó möåt con tröëng hoùåc maái àûúng xuên, vò lyá do naâo
àoá baån àúâi mêët ài, noá úã vêåy àïën hai ba nùm múái gheáp àöi vúái "baån
múái". Tñnh raâng buöåc tûå tön, thuã nghôa ba nùm múái taái giaá hïåt
kiïíu phong kiïën Taâu cuãa con yïën naây cuäng rêët laå. Hay ngaây xûa
Khöíng Tûã àaä tûâng quan saát, hoùåc nghe dên biïín kïí röìi hoåc, bùæt
chûúác con chim naây maâ àùåt ra vêën àïì thuã tiïët, àïí bùæt con ngûúâi
phaãi tûå laâm khöí mònh chúi! Noái voâng vo vêåy, cuäng chó vò chûa hiïíu
taåi sao con tï giaác tûâ muön xûa vêîn cûá söëng cö àöåc, lang thang chó
möåt mònh giûäa ngaân xanh lùång leä. Múã mùæt chaâo àúâi, tï giaác haâi nhi
àaä to, nùång trïn dûúái 60 ki lö gam. Chuá beá vêîn buá tñ meå cho àïën
khi hai tuöíi. aåûác maånh - tûâ khi bùæt àêìu cho túái möåt luác naâo àoá
khöng coân cuöåc söëng trïn quaã àêët naây - bao giúâ cuäng vêîn laâ quy
luêåt cuãa ruá rêåm hoang baåo thúâi nguyïn thuãy. Khöng khoãe, khöng
àuã sûác tûå vïå thò bõ huãy diïåt. Thïë nïn con tï giaác con thöi buá röìi vêîn
söëng bïn meå cho àïën luác lïn nùm, baãy tuöíi. Àuã sûác chöëng choåi vúái
cuöåc àúâi röìi, chaâng tï giaác võ thaânh niïn múái tûâ biïåt meå, ra ài.
Choån möåt khoaãng rûâng, möåt goác sa maåc naâo laâm núi cû truá. Giûäa
http://ebooks.vdcmedia.com