College voor studenten van de minor Fysieke Veiligheid van Saxion Hogeschool, 2011

1. Externe veiligheid en ruimtelijke
ordening
Minor Fysieke Veiligheid
Saxion, Academie Bestuur & Recht
4 oktober 2011
drs. R.J.M. (Reinoud) Scheres
4 oktober 2011 1

2. Inhoud
• externe veiligheid, wat is dat ook alweer?
• essentie van externe veiligheid
• basisprincipes externe veiligheid
• plaatsgebonden risico en groepsrisico
• maatregelen voor externe veiligheid
• ruimtelijke ordening en externe veiligheid
• logisch verstand? – aan de slag! - cases
• de verantwoording van het groepsrisico
• uitgelicht: de veiligheidsregio
• is het nou echt zo moeilijk? - cases
• externe veiligheid en het sociale dilemma
• een ramp: geïllustreerd
4 oktober 2011 2

3. Witteveen+Bos
• Nederlands ingenieursbureau sinds 1946
• eerste project (1946) van ir. Bos en ir. Witteveen:
Prins Bernhardsluis Deventer
• circa 900 medewerkers
• integrale projectaanpak - multidisciplinair
• onafhankelijke adviseurs
• duurzame relaties
• participatiestructuur - betrokkenheid
• organische groei
4 oktober 2011 3

4. Vestigingen Nederland
• Deventer
• Almere
• Amsterdam
• Breda
• Den Haag
• Heerenveen
• Maastricht
• Rotterdam
4 oktober 2011 4

5. Vestigingen buitenland
• België
• Indonesië
• Kazachstan (3x)
• Letland
• Rusland
• Vietnam
4 oktober 2011 5

6. Werkterreinen
• milieu, klimaat en industrie
• havens en waterbouw
• infrastructuur en bouw
• ruimte en mobiliteit
• stedelijke ontwikkeling
• water
4 oktober 2011 6

7. Veiligheid
• industriële veiligheid & process safety
• externe veiligheid
• fire safety engineering
• bouwveiligheid & ondergronds bouwen
• waterveiligheid
• constructieveiligheid
• etc.
4 oktober 2011 7

8. Externe veiligheid – wat is dat ook
alweer?
• gevaarlijke stoffen
• omgeving van risicobron
• kansen en gevolgen
• dodelijke slachtoffers
• rampbestrijding ~ gewonden
4 oktober 2011 8

9. De essentie van externe veiligheid
• voorkomen van rampen
• afspraken maken / draagvlak
• compromissen sluiten
• verantwoordelijkheid nemen
• optimaal veiligheidsniveau
• ontwikkelmogelijkheden
4 oktober 2011 9

10. Basisprincipes externe veiligheid
• Risicobron
• Risico-ontvanger
• Veilig ontwerpen
• Veilig ontwikkelen
• Veiligheid ordenen
4 oktober 2011 10

11. De ‘normen’
• plaatsgebonden risico
• groepsrisico
4 oktober 2011 11

12. Maatregelen externe veiligheid
• Bronmaatregelen
• Ruimtelijke maatregelen
• Overige maatregelen
4 oktober 2011 12

13. Bronmaatregelen
Inherente veiligheid / veilig ontwerpen en gebruiken
• risicoreductie bij de bron
• veilige(re) en kleine(re) opslag
• veiligheidsbeheersysteem en management
• instrueren, opleiden en oefenen
• veiligheidsbewustzijn
• …
4 oktober 2011 13

14. Ruimtelijke maatregelen
Groepsrisico-relevant invloedsgebied
Toename aantal aanwezige personen in
invloedsgebied bij gelijke personendichtheid per hectare
bron afbeeldingen: Geerts, R. en Heitink, J. (2009), Dat vermaledijde invloedsgebied, AVIV.
4 oktober 2011 14

15. Overige maatregelen
• bouwkundig
• organisatorisch
• communicatief
• …
Wanneer je je moet richten op andere
maatregelen dan ruimtelijk om EV (het
groepsrisico) te beheersen, ben je te
laat in het proces en is de essentie van
het beheersen van het groepsrisico niet
goed begrepen. Effectiviteit maatregelen
Eerst moet de basis in orde zijn, pas
dan heeft het zin je te richten tot de
overige onderdelen.
4 oktober 2011 15

16. (Goede) ruimtelijke ordening
• Wat is (goede) ruimtelijke ordening?
• Welke invloed heeft de ruimtelijke ordening op
externe veiligheid en vice versa?
4 oktober 2011 16

17. Wat is (goede) ruimtelijke ordening
Ruimtelijke ordening is het proces waarbij met een groot aantal
spelregels de ruimte planmatig wordt benut en ingericht.
Daarbij wordt rekening gehouden met individuele en
gemeenschappelijke belangen.
Kortweg: het zo goed mogelijk aan elkaar aanpassen van
samenleving en ruimte.
wat waar en waarom daar
Met andere woorden, er moet altijd een antwoord zijn op
de vragen “Wat waar en waarom daar”. Dit antwoord moet
te vinden zijn in de toelichting bij een ruimtelijk plan zoals
het bestemmingsplan.
4 oktober 2011 17

18. Invloed RO – EV - 1
• De hoogte van het groepsrisico wordt mede
veroorzaakt door de ruimtelijke situatie rond de
risicobron. Wanneer er veel personen dichtbij de
risicobron zijn gesitueerd is het groepsrisico
hoger dan wanneer die personen verder van de
risicobron zijn.
• Wanneer het plaatsgebonden risico kleiner wordt
(en de risicobron veiliger) kan het groepsrisico
door toename van het aantal personen
(realiseren van een woonwijk) toenemen. De
ruimtelijke ordening heeft veel invloed op (de
hoogte van) het groepsrisico.
4 oktober 2011 18

19. Invloed RO – EV - 2
Er bestaat ook nog zoiets als logisch verstand.
Dat zegt dat kwetsbare objecten (zoals woningen)
niet dichtbij de risicobron moeten worden
bestemd. Er moet dus een soort buffer tussen de
risicobron en de ontvanger zijn.
Deze buffer is moeilijk te handhaven, omdat de
ruimte schaars is en we geneigd zijn om de
ruimte die we hebben het liefst zelf te claimen.
En wie het eerst komt, wie het eerst maalt.
4 oktober 2011 19

20. Logisch verstand? – Aan de slag!
• Casus Tedeco, Deventer
• Casus T&D, Deventer
• Casus Bloemendalerpolder, Weesp
4 oktober 2011 20

21. Casus Tedeco
Vrijstellingsprocedure voor de bouw van een
kantoorgebouw op het voormalig Tedeco terrein.
In het kantoorgebouw is plek voor 1100
personen.
Nabij het plan bevinden zich drie risicobronnen.
1. Akzo Nobel polymer chemicals;
2. Gasunie;
3. hogedruk aardgastransportleiding.
4 oktober 2011 21

22. Tedeco
4 oktober 2011 22

23. Maatregelen voor externe veiligheid
Denk aan:
• bronmaatregelen
• ruimtelijke maatregelen
• maatregelen zelfredzaamheid
• maatregelen hulpverlening
• financiële maatregelen
• bouwkundige maatregelen
• organisatorische maatregelen
• …
4 oktober 2011 23

24. Casus T&D terrein
Ongeveer 240 nieuwe woningen, waarvan ongeveer
een derde huur en twee derde koop. Daarvan
moet minimaal 30% sociale woningbouw worden
gerealiseerd.
Over het doorgaande spoor worden gevaarlijke
stoffen vervoerd en op het emplacement worden
treinen met gevaarlijke stoffen gerangeerd.
Dit betreffen treinen die op het emplacement van
rijrichting veranderen, het zgn. 'kopmaken'.
4 oktober 2011 24

25. T&D terrein
4 oktober 2011 25

26. Casus Bloemendalerpolder
Een grote nieuwe ontwikkeling, bestaand gebied is
niet bebouwd.
Verschillende EV-risico’s:
1. weg;
2. spoor;
3. buisleiding;
4. inrichtingen.
4 oktober 2011 26

27. Bloemendalerpolder
4 oktober 2011 27

28. De verantwoording van het
groepsrisico (Vgr)
• Wat is de verantwoording van het
groepsrisico?
• Waarom een verantwoording
groepsrisico?
4 oktober 2011 28

29. Wat is de Vgr?
Zijn de risico’s niet te groot? Staan ze nog wel in
verhouding tot het maatschappelijk nut?
Dergelijke vragen horen onderwerp te zijn van
een bestuurlijk-politieke afweging.
De verantwoording van het groepsrisico is een
politieke afweging die wordt genomen door het
bestuur van het bevoegd gezag (meestal
Burgemeester en Wethouders).
Het bevoegd gezag moet mede met informatie over
de kans op een ramp van bepaalde omvang
beargumenteren waarom dit ramprisico
getolereerd kan worden (of niet). Daarnaast moet
bij de argumentatie andere informatie worden
betrokken.
4 oktober 2011 29

30. Waarom een Vgr?
Het groepsrisico is geen norm maar een
oriëntatiewaarde.
De oriëntatiewaarde is een ijkpunt.
De hoogte van het groepsrisico en de mate van
veiligheid hebben geen direct verband.
4 oktober 2011 30

31. De Vgr is in essentie een
ruimtelijk vraagstuk
• Ruimtelijke ordening bepaalt aantal personen
binnen invloedsgebied;
• Ruimtelijke ordening bepaalt functies binnen
invloedsgebied;
• Ruimtelijke ordening bepaalt inrichting van ruimte
en functies binnen invloedsgebied;
• Ruimtelijke ordening bepaalt afstand tussen
risicobron en ontvanger;
• Ruimtelijke ordening bepaalt dus de hoogte van
het groepsrisico.
4 oktober 2011 31

32. Verantwoording groepsrisico is
een proces
• Geen momentopname: berekening en
opschrijven waarom acceptabel
• keuzes in verleden hebben invloed op hoogte
van het groepsrisico
• hoogte van het groepsrisico heeft invloed op
ruimtelijke inrichting
• Dus: onderling verband tussen ruimtelijke keuzes
en hoogte groepsrisico
• Wanneer begint proces van het groepsrisico
dan?
4 oktober 2011 32

33. Proces verantwoording GR
de veranderde situatie vormt weer het nieuwe speelveld voor volgende
ruimtelijke veranderingen
stadium II
(o.a. ontwerpfase)
bestaande speelveld van
ruimtelijke opties en
mogelijkheden veranderde speelveld van ruimtelijke
gevormd door structuurvisies, opties en mogelijkheden
beleidsvisie EV, gegroeide door een concreet ruimtelijke besluit.
infrastructuur,
bestemmingen,
e.d. stadium III
stadium I
T0
T1 T3 Tn TE
(programmafase) T2 (vaststellingsfase)
momenten van afwegingen die
de uitgangssituatie voor de ingrijpen op het groepsrisico daarom de veranderde situatie GR
verantwoording belangrijk voor verantwoording waarvan formeel
groepsrisico verantwoording wordt
afgelegd o.b.v. stadia I & II
de verantwoording groepsrisico als proces resulterend in een besluit
4 oktober 2011 33

34. Regievoering proces Vgr
• Vgr is in essentie ruimtelijk vraagstuk
• ruimtelijke ordening heeft meeste invloed op
hoogte groepsrisico
• dus logisch dat de regie over de verantwoording
van het GR door de ruimtelijke ordening wordt
gevoerd.
• Dit gebeurt echter zelden. Waarom?
• RO heeft niet door dat Vgr een ruimtelijk
vraagstuk is
• RO krijgt niet de rol van bestuur
• RO krijgt niet de rol van anderen (milieu, EV, VR)
4 oktober 2011 34

35. Uitgelicht: De Veiligheidsregio
• De rol van de veiligheidsregio bij externe
veiligheid
• Adviseur
• Expertise gevaarlijke stoffen
• Zelfredzaamheid
• Rampbestrijding
• Regisseur?
4 oktober 2011 35

36. Is het nou echt zo moeilijk?
• de essentie / basisprincipes
• goede ruimtelijke ordening
• veiligheidsregio
• logisch verstand
• Casus verantwoording groepsrisico
• Tedeco, T&D, Bloemendalerpolder
4 oktober 2011 36

37. Casus Tedeco
4 oktober 2011 37

38. Casus TDV
4 oktober 2011 38

39. Casus Bloemendalerpolder
4 oktober 2011 39

40. Externe veiligheid en het sociale
dilemma
Bron: Scheres R.J.M. en Joly J.F. (2010). Externe veiligheid en het sociale
dilemma. Een speltheoretische benadering van de strijd tussen risicobron
en ontvanger. Ruimtelijke veiligheid, jaargang 1, nummer 2, pp. 6 – 14.
4 oktober 2011 40

41. Externe veiligheid en het sociale
dilemma - 2
Het prisoners dilemma
Het prisoners dilemma, ook wel gevangenendilemma (zie o.a. Luce & Raiffa, 1957), is een
klassiek voorbeeld van een sociaal dilemma dat veelvuldig door wetenschappers is bestudeerd.
Schema 1: Gevangenen dilemma,
De keuzemogelijkheden van gevangene A en B met bijbehorende opbrengsten.
Noot: In zwart staan de keuzemogelijkheden en uitkomsten voor gevangene A weergegeven en
hetzelfde in rood voor gevangene B.
4 oktober 2011 41

42. Externe veiligheid en het sociale
dilemma - 3
In plaats van gevangen gaat het nu over de risicobron Gevaarlijkgoed BV en de gemeente
Burgerdam. De ruimte tussen de Gevaarlijkgoed BV en Burgerdam is de “veiligheidsbuffer” en
vertegenwoordigt het collectieve belang.
Vertaling gevangenendilemma naar externe veiligheid problematiek
De keuzemogelijkheden van Gevaarlijkgoed BV en Burgerdam met bijbehorende opbrengsten.
Noot: In zwart is het aantal delen van de veiligheidsbuffer dat Gevaarlijkgoed BV gebruikt, aangegeven.
Hetzelfde in rood voor Burgerdam en in groen is aangegeven hoeveel delen van de veiligheidsbuffer
over blijven.
4 oktober 2011 42

43. EV en het sociale dilemma - 4
4 oktober 2011 43

44. Externe veiligheid en het sociale
dilemma - 5
De beste keuze
De eerste situatie (coöperatief-coöperatief) is voor de
veiligheid optimaal.
Voor elk van de belanghebbenden afzonderlijk is de
defectieve keuze optimaal maar dan wordt meer
veiligheidsbuffer opgeofferd.
Hoe kun je coöperatief gedrag bij beide partijen
stimuleren?
4 oktober 2011 44

45. Externe veiligheid en het sociale
dilemma - 6
Stimuleren coöperatief gedrag
• verander de situatie
• communicatie
• generous tit-for-tat
• beleid externe veiligheid
• ruimtelijke plannen
• …
4 oktober 2011 45

46. Externe veiligheid: een ramp
geïllustreerd
• Italië : Viareggio 2009
4 oktober 2011 46

47. Illustratie
Viareggio 29 juni 2009
4 oktober 2011 47

48. De ‘cijfers’
• Doorgaande trein met 14 wagons met LPG.
• Snelheid was hoog (90 km/u waar 100 km/u toegestaan).
• Asbreuk eerste wagon.
• Ontsporing van 5 wagons, 3 kantelen.
• Stukrail doorboort ketelwand eerste wagon (scheur > 15
cm) op ca. 30 meter van de bebouwing. Andere tanks
blijven heel, geen lekkage.
• Vloeibaar gas ontsnapt en vormt witte gasnevel.
• Geen directe ontsteking, want geen plasbrand.
• Gaswolk verspreidt zich.
• Ontsteekt (vapour cloud explosion) na ca. 5 minuten aan
vermoedelijk een motorfiets.
• ‘Flash fire’, geen BLEVE.
• 28 doden.
4 oktober 2011 48

49. De doden
4 oktober 2011 49

50. Vragen?
Reinoud Scheres
Witteveen+Bos
r.scheres@witteveenbos.nl
0570697741
4 oktober 2011 50

51. België (Antwerpen)
Deventer Den Haag Indonesië (Jakarta)
tel 0570 69 79 11
Almere Heerenveen Kazachstan (Aktau, Almaty, Atyrau)
fax 0570 69 73 44
Amsterdam Maastricht Letland 4 oktober 2011
(Riga) 51
www.witteveenbos.nl
Breda Rotterdam Rusland (St. Petersburg)
Vietnam (Ho Chi Minh City)