Statki druk 05-06-2014

Wspomnienia
z antarktycznych
ekspedycji
Morskiego Instytutu Rybackiego
z zapisków na kartkach kalendarza
przedstawia
Ryszard Traczyk
Morskiego Instytutu RybackiegoMorskiego Instytutu Rybackiego
statki_04-06-2014_korekta5.indd 1 05.06.2014 12:59

Wspomnienia z antarktycznych ekspedycji
Morskiego Instytutu Rybackiego
Memories from Antarctic expeditions of the
National Marine Fisheries Research Institute
przedstawia
presented by
Ryszard Traczyk
z notatek na kalendarzu
drukowanym podczas rejsu
przez pana Andrzeja Kunickiego
based on notes on ship calendar.
It was first computer calendar
printed for each person
(of crew) by mr A. Kunicki

4
Wstęp
Foreword
Album przedstawia pracę ichtiologa delegowanego do badań w rejonie Antarktyki oraz
czas odpoczynku: m.in. tradycję równikowego chrztu morskiego, wycieczki portowe
zarówno te samodzielne, jak i zorganizowane, jednym słowem czas spędzony na oce-
anie daleko od lądu i domu.
W albumie opisano 16 gatunków ryb: kergulenę (Champsocephalus gunnari), georgian-
kę (Pseudochaenichthys georgianus), aceratusa (Chaenocephalus aceratus), nototenię żółtą
(Notothenia gibberifrons), nototenię marmurkową (Notothenia rossii marmorata), antara
(Dissostichus eleginoides), skwamę (Notothenia squamifrons), żółtopiórkę (Patagonotothen
brevicauda guntheri), larsenkę (Lepidonotothen larseni), Electrona carlsbergi, Gymnoscopelus
bolini, Melanostigma gelatinosum, Muraenolepis microps, soplika (Parachaenichthys georgia-
nus), raję (Raja georgiana), Icichthys (Pseudoicichthys) australis. W różnych miejscach albu-
mu przedstawiono także 13 innych gatunków zwierząt, takich jak: słoń morski (Mirounga
leonina), pingwiny: Adeli (Pygoscelis adéliae), maskowe (Pygoscelis antarctica), cesarskie
(Aptenodytes forsteri), Magellana (Spheniscus magellanicus); ptaki lotne: skułę (Catharacta
antarctica), wydrzyka Maccormica (Catharacta maccormicki), mewę dominikańską (Larus
dominicanus), organizmy stale żyjące w morzu: kalmary, ośmiornice, kryla antarktyczne-
go (Euphausia superba Dana), copepoda (Oithona spp), salpę (Salpidae), obunogi (Amphi-
poda). Opisano także rośliny: algi śnieżne, okrzemki planktonowe (Nitzschia kerguelensis).
Zdjęcia od nr 1 do 182 upamiętniają rejs na statku badawczym „Profesor Siedlecki”
w latach 1988-89. Sygnał rozpoznawczy statku: SQAC. Typ B-424, zbudowany w 1972 r.
w Gdańsku. Długość statku 89,3 m, szerokość 15 m, pojemność 2798 BRT, moc maszyn
3690, prędkość 14 węzłów, załoga 47 osób + 40 naukowców, 27 laboratoriów, komputer,
zasięg pływania bez uzupełniania zapasów – 15 tys. mil w ciągu 80 dni. Zdjęcie statku
pochodzi z Wielkiego Atlasu Świata. Kolejne fotografie (od nr 183) dokumentują drugi
rejs na „Hill Cove” (ze stycznia 1990 r.), połączony z przelotami lotniczymi. Sygnał
rozpoznawczy statku: ZDLL, zbudowany w Port Stanley, pojemność 1589 BRT, moc
maszyn 3000.
Końcową część albumu zajmuje porównanie dwóch statków, które realizowały opi-
sane w albumie, kończące się polskie badania antarktyczne, rozpoczynając okres eks-
pedycji angielskich.
Niestety albumu nie mogą zobaczyć należące do ekspedycji, a nieżyjące już osoby:
dr hab. Janusz Kalinowski, kierownik ostatniego w niniejszym albumie opisanego
rejsu „Siedleckiego”, Ramon Penin, uczestnik ekipy hiszpańskiej, i Evandro Yamagata,
przyjaciel z Rio de Janeiro.

5
Morskiemu Instytutowi Rybackiemu bardzo dziękuję za włączenie mnie do ekipy
ichtiologów badających żywe zasoby Antarktyki.
Czytelników przepraszam za ewentualne błędy.
The album presents work of an ichthyologist, delegated to conduct researches
within the area of Antarctica and his free time: among others, the tradition of equa-
tor-crossing sea initiation rite, harbour trips, both individual and organized, all in all
the time spend on the ocean and far away from land and home.
The album includes descriptions of 16 fish species: Icefish (Champsocephalus gunna-
ri), South georgia icefish (Pseudochaenichthys georgianus), Blackfin icefish (Chaenocepha-
lus aceratus), Humped rockcod (Notothenia gibberifrons), Marbled notothen (Notothenia
rossii marmorata), Bacalao (Dissostichus eleginoides), Grey rockcod (Notothenia squami-
frons), Yellowfin notothen (Patagonotothen brevicauda guntheri), Painted notie (Lepi-
donotothen larseni), Electron subantarctic (Electrona carlsbergi), Gymnoscopelus bolini,
Limp eelpout (Melanostigma gelatinosum), Smalleye moray cod (Muraenolepis microps),
Parachaenichthys georgianus, Antarctic starry skate (Raja georgiana), Ragfish (Icichthys
(Pseudoicichthys) australis). Furthermore, 13 different animal species are presented in
different parts of the album, such as: Southern sea elephant (Mirounga leonina), pen-
guins: Adelie penguin (Pygoscelis adéliae), Chinstrap penguin (Pygoscelis antarctica),
Emperor penguin (Aptenodytes forsteri), Magellanic penguin (Spheniscus magellanicus);
flying birds: Catharacta antarctica, South polar skua (Catharacta maccormicki), Kelp
gull (Larus dominicanus), permanently sea-living organisms: squids, octopuses, Antarc-
tic krill (Euphausia superba Dana), Oithona spp, Salpidae, Amphipoda. The album also
includes descriptions of plants, snow algae, Nitzschia kerguelensis.
Pictures from no. 1 to 182 commemorate the cruise on “Profesor Siedlecki” research
ship, during 1988-89. The ship’s identification signal: SQAC. B-424 type, constructed
in 1972 in Gdańsk. The ship’s length 89,3m, width 15m, capacity 2798 BRT, power
3690, speed 13 knots, crew 47 persons + 40 scientists, 27 laboratories, a computer, sai-
ling range without re-supply – 15 thousand miles within 80 days. The ship’s picture
was taken from the Great World Atlas. Further pictures (following no.183) document

6
the second cruise on “Hill Cove” (from January 1990, with plane flights). The ship’s
identification signal: ZDLL, constructed in Ports Stanley, capacity 1589, power 3000.
The final part of the album constitutes a comparison of the two ships that partici-
pated in the performance of the ending Polish Antarctic researches, described in the
album, and starting the period of English expeditions.
Unfortunately, the album cannot be seen by the expedition’s participants, who
passed away: Ph.D Janusz Kalinowski – manager of the “Siedlecki” ship’s final cruise
described in this album, Ramon Penin – a member of the Spanish crew and Evandro
Yamagata –a friend from Rio de Janeiro.
I would like to express my gratitude to the National Marine Fisheries Research
Institute for including me in the group of ichthyologists studying the living resources
of the Antarctica.
My apologies to readers for any mistakes.

7
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Lista osób z „Siedleckiego” i „Hill Cove” opisanych w albumie . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Chrzest równikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Podróż przez Atlantyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Wycieczka techniczna ekipy nurków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Rio de Janeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Wpływamy do Rio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Nowoczesne miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Na Głowie Cukru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Copacabana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Posąg Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Wycieczka samochodem Norberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Żegnamy piękne Rio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Na południe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Punta Arenas w Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Wizyta w polskiej stacji antarktycznej na wyspie Króla Jerzego . . . . . . . . . . . . . . . 77
Badania strefy przylodowej pomiędzy wyspą Elephant a Orkadami Płd. . . . . . . . . 92
Przerwa noworoczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Badania stanu zasobów ryb na szelfie Georgii Płd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
A. Pobieranie próby ryb konsumpcyjnych z połowów jednego rejsu . . . . . . . . 109
B. Sumowanie rozkładów długości ryb z połowów przeprowadzanych
we wszystkich poszczególnych sezonach w ciągu roku . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Zwiedzanie Grytviken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Góra lodowa stołowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Na Falklandach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Podróż samolotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
23 lata po ostatnim rejsie „Siedleckiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Znaczenie r/v „Prof. Siedlecki” dla rozwoju polskiej nauki . . . . . . . . . . . . . . . 159
Ostatni rejs „Siedleckiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Pod brytyjskimi „żaglami” m/t „Hill Cove” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Konieczność optymalizacji kosztów poboru materiału
w ekspedycjach naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Zalety statku jako wolniejszego i tańszego środka transportu
w ekspedycjach naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Organizacja ekspedycji na „Siedleckim” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

8
Luki w planowaniu bezpiecznej przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Cytowane prace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Dodatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Lista pracowników MIR badających Antarktykę na r/v „Prof. Siedlecki” . . . . 174
Zakres tematyczny publikacji z ekspedycji antarktycznych
na r/v „Prof. Siedlecki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Alfabetyczna lista publikacji z ekspedycji antarktycznych
na r/v „Prof. Siedlecki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

9
Lista osób z „Siedleckiego” i „Hill Cove” opisanych
w albumie
List of persons from “Siedlecki” and “Hill Cove”,
described in the album

10
Nazwisko i imię1
pracodawca/statek zdjęcie (strona)
Anderson Jim IC2
, „Hill Cove” 185(121), 193(126), 197(127), 198(128),
222(135), 228(138)
Bogaczewicz Zdzisław3
PAN4
, „Siedlecki” 3(15)
Cielniaszek Zdzisław MIR5
, „Siedlecki”, „Hill Cove” 56(47), 66(52), 113(76), 182(119),
185(121), 194(126), 198(128), 260(152)
Donachie Stuart PAN, „Siedlecki” 20(23), 51(45), 103(70), 107(72)
Doyle Treba kapitan „Hill Cove” 189(123), 190(124)
Długosz Roman MIR, „Siedlecki” 14(21), 15(21), 16(22), 17(22),18(22),
19(23), 20(23), 21(24), 22(25), 23(25),
25(26), 26(27), 27(27), 28(27)
Everson Inigo BAS6
, „Siedlecki”, „Hill Cove” 172(114), 176(116), 187(123), 190(124),
193(126)
Fernandez Rios Aida7
IIM8
, „Siedlecki” 3(15), 4(16), 8(19), 19(23)
Godlewska Małgorzata9
PAN, „Siedlecki” 20(23), 159(103)
Grelowski Alfred MIR, „Siedlecki” 49(41), 155(101), 162(104)
Herra Tomasz MIR, „Siedlecki” 3(15), 8(19), 21(24), 51(45), 102(69),
176(116), 177(117), 178(117), 179(118),
181(119)
Kalinowski Janusz10
MIR, „Siedlecki” 12(20), 16(22), 21(24), 28(27), 31(29),
61(50),63(51),64(51),155(101),158(103)
Kittel Wojciech UŁ11
, „Siedlecki” 21(24)
Kopczyńska Elżbieta PAN, „Siedlecki” 159(103)
Kunicki Andrzej MIR, „Siedlecki” 62(50), 69(54), 105(71), 135(87),
155(101), 158(103)
1 W przypisach podano adresy służbowe dostępne w Internecie.
2 Imperial College London, Faculty of Natural Sciences, Division of Biology, Centre for Population Biology,
South Kensington Campus, London SW7 2AZ, UK, tel.: +44 (0)20 7589 5111, http://www3.imperial.ac.uk/
biology.
3 Obecnie pracownik PolEM, ul. Królewska 27, 00-060 Warszawa, Poland, info@polem.com.pl.
4 Polska Akademia Nauk (Polish Academy of Sciences), Zakład Biologii Antarktyki, Ustrzycka 10/12, 02-141
Warszawa, tel.: +48 22 846 33 83; faks: +48 22 846 19 12; www.arctowski.home.pl.
5 Morski Instytut Rybacki (Sea Fisheries Institute), al. Kołłątaja 1, 81-332 Gdynia, tel.: +48 58 73 56 232; faks:
+48 58 73 56 110; e-mail: sekrdn@mir.gdynia.pl; www.mir.gdynia.pl.
6 British Antarctic Survey, Natural Environment Research Council, High Cross, Madingley Road, Cam
bridge, CB3 0ET United Kingdom, tel.: (01223) 221400, faks: (01223) 362616; www.antarctica.ac.uk
7 Obecnie dyrektor IIM, aida@iim.csic.es.
8 Instituto de Investigacións Mariñas, CSIC, Av. Eduardo Cabello 6, 36208 Vigo, Spain.
9 Obecnie pracownik Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, 10-719 Olsztyn, Oczapow-
skiego 10, tel.: +48 89 524 01 71, faks: +48 89 524 05 05.
10 Nie żyje.
11 Uniwersytet Łódzki (University of Łódź); Wydział Biologii i Ochrony Środowiska; Katedra Zoologii Bezkrę-
gowców i Hydrobiologii, ul. S. Banacha 12/16, 90-237 Łódź; tel.: +48 42 635 44 40, +48 42 635 46 64; faks:
+48 42 635 46 64; e-mail: mariab@biol.uni.lodz.pl; www.biol.uni.lodz.pl.

11
Kusztelak Janusz Wyższa Szkoła Morska,
lekarz na „Siedleckim” 3(15), 172(114), 180(117), 181(119)
Ligowski Ryszard UŁ, „Siedlecki” 51(45)
Łądkowska Maria MIR, „Siedlecki” 3(15), 4(16), 49(41), 113(76), 128(84),
179(118)
Michalak Jan MIR, „Siedlecki” 6(17), 16(22), 20(23), 21(24), 42(37)
Michalak Marek „Siedlecki” 3(15), 42(37), 44(38)
Mikołajczyk Ewa bd.
Moderhak Waldemar MIR, „Siedlecki” 49(41)
Myrcha Andrzej bd.
Ociepka Emil MIR, „Siedlecki” 61(50), 62(50), 59(48), 70(54), 113(76),
155(101), 158(103)
Olszowy Janusz MIR, kapitan „Siedleckiego” 12(20), 21(24)
Pactwa Romuald MIR, „Siedlecki” 58(48), 113(76), 174(115), 179(118),
181(119)
Parkes Graeme12
IC, „Siedlecki”, „Hill Cove” 189(123), 195(126), 199(128), 200(129),
201(129), 223(135), 228(138), 238(142),
242(145)
Pasoz Yolanta IIM, „Siedlecki”
Pering Raimund Lopez IIM, „Siedlecki” 4(16), 8(19)
Rakusa-Suszczewski Stanisław PAN, „Siedlecki” 51(45)
Relay Trinida IIM, „Siedlecki” 3(15), 4(16), 8(19), 37(32)
Sosiński Józef MIR, „Siedlecki” 52(45), 163(105), 170(114)
Szlakowski Jacek13
MIR, „Siedlecki”, „Hill Cove” 57(47), 60(49), 171(114), 192(125),
199(128), 240(144)
Szynaka Karol MIR, „Siedlecki” 16(22), 36(31), 61(50), 70(54), 159(103)
Tabeńska Krystyna PAN, „Siedlecki” 3(15), 17(22), 18(22)
Tecław Piotr MIR, „Siedlecki” 155(101), 158(103), 159(103), 176(116),
177(117), 178(117), 179(118), 180(118)
Tokarczyk Ryszard PAN, „Siedlecki” 49(41)
Wasik Anna14
PAN, „Siedlecki” 3(15)
Wojewódzki Tadeusz MIR, „Siedlecki” 31(29)
Zdanowski Marek PAN, „Siedlecki” 40(35), 106(72)
oraz
12 Obecnie pracownik MRAG Americas, Inc. 5445 Mariner Street, Suite 303, Tampa, Florida 33609, e-mail:
GraemeParkes@compuserve.com.
13 Obecnie pracownik Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, 10-719 Olsztyn, Ocza-
powskiego 10, tel.: +48 89 524 01 71, faks: +48 89 524 05 05.
14 Obecnie pracownik PAN, ul. L. Pasteura 3, 02-093 Warszawa, Poland, tel.: (0-22) 589-20-00, (0-22) 659-85-
71, faks: (0-22) 822-53-42, e-mail: dyrekcja@nencki.gov.pl; www.nencki.gov.pl, a.wasik@nencki.gov.pl.

12
Ribeiro da Silva Norberto mieszkaniec Rio de Janeiro 86(61), 87(62), 95(65), 97(66)
Yamagata Evandro mieszkaniec Rio de Janeiro 94(65)
NN I oficer I „Hill Cove” 185(121), 187(123), 203(130)
NN II szyper, MIR, „Siedlecki”,
„Hill Cove” 249(148), 251(148)

13
Fot. 1. Karykatura wyprawy na r/v „Prof. Siedlecki” autorstwa Zdzisława Bogaczewicza.

14
Chrzest równikowy
Equator-crossing initiation rite
Chrzest równikowy, który odbył się 2 XII 1988 r., był wielkim wydarzeniem na statku.
Na początku na pokład wkroczyli: Neptun i jego świta, piraci, diabły, nimfy i inne
stwory. Co działo się dalej, trudno mi było dostrzec, gdyż diabły wpędziły nas, neofi-
tów, w ciemny kąt silnymi strumieniami słonej wody z węża strażackiego kuksańcami
i diabelskimi biczami. Stamtąd byliśmy kolejno porywani i na głównym placu cere-
monii – znajdującym się w części rufowej pokładu roboczego – poddawani próbom
hartu ducha i ciała. Wzięto mnie ostatniego. Na początku trzeba było przejść przez
„krokodyla”, tj. przez długi na 15 m brezentowy tunel o średnicy tak małej, że człowiek
z trudnością mógł się w nim czołgać. Jego wnętrze było wysmarowane jakąś czarną ma-
zią, wskutek czego nogi i ręce ślizgały się, nie znajdując oparcia. Jakby tego było mało,
diabły skakały po nim i okładały go kijami i biczami – zwłaszcza w tych miejscach,
w których w danej (dość długiej) chwili znajdował się neofita i wybrzuszał go swym
ciałem. Krokodyla przechodziłem trzy razy (inni tylko raz), ponieważ diabły sądziły,
że przy wcześniejszym, tradycyjnie pobieranym od chrzczonych okupie, dałem im
zamiast piwa butelki wypełnione wodą morską.
Dalej było się zaciąganym albo prowadzonym do lekarza. Ten skrupulatnie badał
pacjenta pompką gumową do przepychania spływu, stosował lewatywę wodą morską,
sprawdzał nosicielstwo – tzn. noszenie worka z kamieniami. Zaliczaliśmy także test
płodności przy pomocy tuzina nieświeżych jaj i wiaderka lodu. U kobiet było nieco
inaczej: u jednej neofitki lekarz długo grzebał pod prześcieradłem, co oznaczało prze-
prowadzanie cesarskiego cięcia. W rezultacie medyk wydobył z niej gałgankowego
dzidziusia – chłopczyka, a neofitka dostała od Neptuna alimenty.
Po „zaliczeniu” lekarza fryzjer upychał we włosy delikwenta pierze, po czym pra-
wie z głową je ścinał. Po takich i innych zabiegach z nieboraków pozostawały strzępy,
z których następnie odradzały się wilki morskie. Po pomyślnym zaliczeniu wszystkich
prób uroczyście nadawano nam imiona. Na drugi dzień, po 2-godzinnym szorowaniu,
zdzieraniu smoły z ciała i głowy, trzeba było godnie, krystalicznie czystym stanąć przed
kapitanem, by odebrać dyplom i zaświadczenie o przebytym chrzcie – oczywiście pod
warunkiem, że zaprezentowało się piosenkę, wiersz czy jakiś dowcip lub wykazało się
innym artystycznym uzdolnieniem ku uciesze kapitana i załogi. Zaśpiewałem tekst,
który zrodził się w mojej głowie w desperacji na dwie godziny przed chrztem, miano-
wicie Pieśń bojową neofitów na melodię Morskich opowieści.

15
Fot. 3. Zbiórka neofitów dzień przed chrztem do rejestracji i opieczętowania. Najbardziej opalony
jest nasz lekarz – miał najmniej pracy, więc najdłużej odpoczywał na pokładzie. Nie wszyscy są,
bo część się schowała. Tych szukają diabły.
Fot. 2. Sieć otaczająca pokład rufowy ma zapobiegać wypadnięciu, wyskoczeniu za burtę przerażo-
nego chrztem morskim neofity, co radzi transparent nad siecią: „Neofito, płacz lub za burtę skacz”.

16
Fot. 4. Neofici są pozornie
weseli – nadrabiają miną,
mimo że diabły groźne
i wszędzie napisy, od któ-
rych włosy dęba stają. Pani
Maria Łądkowska jest bar-
dzo zaniepokojona...
Fot. 5. Pogoda była dżdżysta i plakaty od deszczu stały się mniej czytelne,
co sprawiło, że nie były takie groźne.
Neofici są pozornie weseli – nadrabiają miną...

17
Fot. 6. Program chrztu morskiego, któremu poddać się musieli neofici.

18
Fot. 7. Napoje i zakąski świty Neptuna.

19
Fot. 9. Trzecia hiszpańska neofitka Jolanta zo-
stała wyciągnięta przez diabły z zakamarków
statku, gdzie próbowała się przed nimi schować.
Fot. 8. Neofitę pieczętuje się dzień przed chrztem, aby się „nie zagubił”. Na pierwszym planie opie-
czętowana głowa oceanografa Tomasza Herry – najwyższego z ekipy, po lewej trójka hiszpańskich
kandydatów: po mojej prawej stronie Aida, z brzegu Trini (pracę laboratoryjną wykonuje tak szybko,
że niemal rąk jej nie widać), a pośrodku nich dobroduszny, brodaty kolega. Dyskutują z nurkiem,
zwróconym do obiektywu tyłem.
Fot. 10. Na następny dzień, po oficjalnej rejestracji, ozna-
kowaniu i odliczeniu neofitów, narzędzia do przekształca-
nia ich w wilki morskie były już przygotowane. Na pierwszy
ogień trzeba było pokonać „krokodyla” – brezentowy tunel
wysmarowany wewnątrz smołą – będąc przy tym narażo-
nym na liczne razy zadane kijami.

20
Fot. 11. Stół operacyjny do badania neofitów pod kątem ich zdatności do stania się wilkami mor-
skimi. Stół przykryty był dla niepoznaki prześcieradłem, więc pacjenci nie byli świadomi „wygody”
stołu, dopóki się na nim nie położyli. A wtedy ze wszystkich sił próbowali się wyrwać.
Fot. 12. Przed ceremonią kapitan podejmował Neptuna i jego orszak oraz przyjmował jego żądania
wydania mu neofitów.

21
Fot. 13. Gościom z morskich odmętów należało okazać szacunek i ugościć ich najlepszymi delika-
tesami kuchni kapitańskiej.
Fot. 14. Nie dość, że po przej-
ściu krokodyla każdy był czar-
ny od smoły, to na stole opera-
cyjnym było niewyobrażalnie
niewygodnie, zwłaszcza dla
naszych księżniczek, wyczulo-
nych na każde ziarnko w koi.
Fot. 15. Badano obecność pra-
widłowych odruchów – łaskotki...
...obecność prawidłowych odruchów
– łaskotki...

22
Fot. 16. Niektóre panie nie były zbyt posłuszne i ciężko było je przywiązać do stołu operacyjnego,
ale co to dla wilka morskiego Romana Długosza.
Fot. 17. Dla niego nie straszne było nawet
odbieranie dziecka w warunkach mor-
skich – zaiste lekarz Neptuna przygoto-
wany był na wszelkie wyzwania. Jeszcze
chwila i...
Fot. 18. Już jest! Matka szczęśliwa i boga-
ta, bo dostała dodatek dewizowy na dzie-
cko. Były jeszcze trudności z ustaleniem
ojcostwa, bo wielu chciało być ojcem tak
bogatego dzidziusia.

23
Fot. 20. Szkotowi Stuartowi Donachie też sporo się dostało: dodatkowe masaże za to, że przed pie-
czętowaniem i rejestracją tak się schował, że kilka diabłów przez długi czas musiało przeszukiwać
cały statek od zęz do komina.
Fot. 19. Jednocześnie łatwiejsze zadania okazały się kłopotliwe. Lekarz nie mógł znaleźć serca, choć
i na lewej, i na prawej piersi szukał i słuchał, a nawet i na udach – czyżby tam też szukał bicia serca?
Ale to Hiszpanka – inna nacja, kto tam wie, czy one mają serca, jeśli niestety nie mężczyzn, a małże
pożerają żywcem.

24
Fot. 21. Na końcu pokładu – za flagą MIR – Neptun z kapitanem i Prozerpiną po lewej szykował już
trójząb na neofitę. Z najwyższym Tomkiem Herrą lekarze mieli sporo kłopotów, zwłaszcza ze zmiesz-
czeniem go na stole operacyjnym. Tak się przy nim namęczyli, że gdy z nim skończyli...
Na końcu pokładu – za flagą MIR – Neptun
z kapitanem i Prozerpiną po lewej szykował już
trójząb na neofitę.

25
Fot. 23. Ale po papierosku lekarze zaraz zabrali się za prostowanie nóg.
Fot. 22. ...to następnego już nawet nie związali, tylko przerwę na papierosa sobie zrobili. A ty neo-
fito płacz, bo za burtę już nie wyskoczysz. Możesz jedynie „wypocząć” sobie na łańcuchowym stole.

26
Fot. 25. Na szczęście lekarze byli przygotowani na wysokie temperatury, mieli wiaderka lodu, któ-
rego nie żałowali pacjentom na wstrzymanie gorączki hormonów. Neofita z załogi był zrelaksowany,
pewny, że wcześniejszy okup złożony diabłom z dwóch skrzynek piwa zadziała i zapewni taryfę
ulgową.
Fot. 24. Temu tylko pozazdrościć: zastrzyk energii w takie miejsce i to na równiku... Syreny, miejcie
się na baczności!
Syreny,
miejcie się na
baczności!

27
Fot. 28. Później dodawał mi jaj, ile tylko się dało.
Fot. 26. Diabły, myśląc, że zamiast piwa dałem im
wodę morską w butelkach, z zemsty kazały mi kro-
kodyla przechodzić trzy razy. U lekarza od razu
w obroty: anestezjolog swym „argumentem znie-
czulającym” wprowadził mnie w stan zaćmienia.
Fot. 27. Następnie lekarz słuchawką, czyli
pompką do przepychania, badał całe ciało,
czym zapewniał szybkie krążenie krwi.

28
Fot. 29. Na koniec je przewałkował, wyrównując wszelkie wyniesienia. Poświęcono na mnie aż 16 jaj,
żebym sobie dał radę, bo w ramach rehabilitacji czekało mnie jeszcze noszenie worków z kamienia-
mi (tych z lewej strony zdjęcia) po pokładzie rufowym.
Fot. 30. Po zabiegach medycznych neofitę kierowano do fryzjera, ale szczególnie niepokornym...

29
Fot. 31. ...serwowano jesz-
cze siedzenie obok kroko-
dyla w dybach pod opieką
prowadzącego diabła, kon-
trolującego heroda, pirata
i wykonawcy-kata.
Fot. 32. Przed fryzjerem obowiązywała kąpiel w fontannie z muszli klozetowej. Gdy diabeł nie
pilnował, każdy zatykał fontannę ręką. Fryzjer robił trwałą, włosy w jakimś lakierze przemywał
i dokładnie oblepiał pierzem, niby mydlinami, aby nikt go nie posądzał, że komuś skąpi mydła.

30
Fot. 34. Po fryzjerze na każdego czekała kąpiel w borowinie – wyjątkowo cuchnącym błotku.
Fot. 33. Płeć piękna nie miała
tyle sił w rękach, by fontannę
wstrzymać, ale wreszcie przy-
dały się kobiece kształty.

31
Fot. 35. Po tych wszystkich zabiegach neofita był zaciągany przed oblicze Neptuna, kapitana i Pro-
zerpiny. Po wypiciu mieszaniny pieprzu, soli, cukru i oleju z mlekiem i złożeniu przyrzeczenia –
wraz z dotykiem trójzębu Neptuna – nadawano nam imiona wilków morskich.
Fot. 36. Mimo silnych przeżyć każdy neofita po otrzymaniu swego morskiego imienia był uśmiech-
nięty i szczęśliwy. Choć każdego czekało jeszcze szorowanie całego ciała, niekiedy nawet obcięcie
włosów zlepionych smołą, jajkami i pierzem.

32
Fot. 37. Po gruntownym szorowaniu trzeba było jeszcze coś przygotować – opowiadanie, żart, skecz
– aby dostać zaświadczenie przejścia chrztu morskiego. Ja zaprezentowałem piosenkę Pieśń bojową
neofitów. Przy czym łatwiej mi przyszło ją ułożyć niż zaśpiewać, bo po tym wszystkim nie umiałem
wydusić z siebie melodii.
Fot. 38. Takie zaświadczenie jest przydatne przy następnym przekraczaniu równika, żeby nie trzeba
było przechodzić tego wszystkiego jeszcze raz.

3333
Na Siedleckim neofitów grupa,
Duchem dzielna i odważna,
Nie ma diabłów na uwadze,
Bo jest strasznie ważna.
Ref.: Hej, ha, kolejkę nalej.
Hej, ha, kielichy wznieście.
To zrobi doskonale,
Kiedy diabły znikną wreszcie.
Jednego za ogon złapiemy,
I wsadzimy w beczkę śledzi,
Zaszpuntujemy ją na amen,
Niech w niej diabeł siedzi.
Ref.: Hej, ha, kolejkę nalej...
Drugiemu rogi z łba urwiemy,
Ogon też się mu wykręci,
W plecy skrzydła przybijemy,
Niech do nieba leci.
Ref.: Hej, ha kolejkę nalej...
Trzeciego na rei powiesimy,
Z czwartego linę ukręcimy,
Piątego wrzucimy do maszyny,
Resztę utopimy.
Ref.: Hej, ha kolejkę nalej,
Hej, ha kielichy wznieście,
Ach, jak to jest wspaniale,
Gdy diabłów nie ma wcale.
„ Pieśń bojowa Neofitów ”

34
Fot. 39. Soplik to polska nazwa Parachaenichthys georgianus – chudej ryby antarktycznej. Przezwisko
pochodzi od mojego zwyczaju ćwiczeń na drążku, zwieszania się głową na dół z poziomej rury.

35
Podróż przez Atlantyk
Journey through the Atlantic
Po chrzcie morskim wszyscy powrócili do swoich zajęć. W ciągu dnia większość czasu
spędzałem na czytaniu instrukcji programów komputerowych. Pracownia komputero-
wa mieściła się blisko dna statku, z dala od nagrzanego równikowym słońcem pokła-
du – gorąca, które mogłoby przegrzać komputer. Te instrukcje to opasłe tomiska, ale
mimo to odrobinę czasu wolnego spędzałem na jeździe rowerem szkoleniowym, aby
zachować dobrą kondycję. Pod palącym słońcem większość z nas marzyła o chłodnej
kąpieli w oceanie. Ale tylko licencjonowani płetwonurkowie zanurzali się w oceanie
przy okazji kontroli poszycia statku. Mogliśmy się im tylko przyglądać z zazdrością.
Na pokładzie mieliśmy swojego pupila – dzikiego ptaka. „Dosiadł się” do nas na ot-
wartym Atlantyku chyba tylko po to, aby z nami przekroczyć ocean, mając darmowy wikt
od kucharza pokładowego. Na statku znajdował się jeszcze mój kolega ze szkoły śred-
niej. Niestety, nie mieliśmy okazji na wspólne wspominanie, gdyż mieliśmy różne zajęcia.
Fot. 40. Podróż przez Atlantyk była
przerywana alarmami szalupowymi,
które okazywały się na szczęście tyl-
ko szkoleniowymi. Każdy – duży czy
mały – miał kamizelkę ratunkową
w tym samym rozmiarze. Kolega Marek
z PAN-u był chyba najbardziej opalo-
nym uczestnikiem rejsu.
Kolega Marek z PAN-u był
chyba najbardziej opalonym
uczestnikiem rejsu.

36
Fot. 41. Podczas przejścia przez Atlantyk wiele godzin spędziłem na studiowaniu instrukcji kom-
puterowych – regenerację sił zapewniały mi spacery po pokładzie i rowerek treningowy, co można
było jeszcze połączyć z kąpielą słoneczną.

37
Wycieczka techniczna ekipy nurków
Technical trip of the divers crew
Fot. 43. Niestety, tylko licencjono-
wani nurkowie mogli pływać – nie
dla przyjemności, choć my taką
widzieliśmy.
Fot. 42. „Wycieczka techniczna
ekipy nurków” (9 XII 1988 r.) pod
palącym słońcem tropików była
obiektem zazdrości całej reszty
z „Siedleckiego”. Woda wyglądała
tak ponętnie, że każdy chciał się
w niej zanurzyć.

38
Fot. 45. Wejście na powrót do pontonu jest dużo trudniejsze niż skok do wody.
Fot. 44. Cała reszta, łącznie z załogą szalupy, mogła się tylko przyglądać. Niedługo później wprowa-
dzono obowiązkowy kurs ratownictwa morskiego i pływania dla wszystkich członków załogi, więc
i możliwość pluskania się w otwartym oceanie.

39
Fot. 46. Wyjście z wody było znacznie łatwiejsze po trapie spuszczonym z burty „Siedleckiego”.
I szybsze, co liczyłoby się zwłaszcza w przypadku, gdyby jakiś rekin miał ochotę na nurka.

40
Fot. 47. Przyjemność tak jak praca – też musi się kiedyś kończyć.

41
Fot. 49. Nasz pasażer na gapę. Dołączył do nas i pozostał – zwabiony przez kucharza smakowitą
i darmową strawą.
Fot. 48. Na otwartym oceanie wyjścia z ciasnych kabin i laboratoriów na spacery po pokładzie wokół
komina „Siedleckiego” zastępowały nam wycieczki do parku czy do lasu. Podobno była też taka
osoba, która na środku oceanu ze spakowaną walizką wybierała się do... domu.

42
Wytrwały obserwator mógł „upolować” aparatem
wyskakujące ponad powierzchnię wody delfiny.
Fot. 50. Wytrwały obserwator mógł „upolować” aparatem wyskakujące ponad powierzchnię wody
delfiny.

43
Rio de Janeiro
Rio de Janeiro
Po przejściu Atlantyku najbliższym dla nas portem było Rio de Janeiro. W czasie
pierwszego rejsu byliśmy tam 3 dni: od 12 do 14 XII 1988 r. Najpiękniejszą plażą w Rio
de Janeiro jest dzika plaża Säo Conrado (za Copacabaną). Są tam większe głębokości,
a przez to bardzo wysokie fale wykorzystywane przez surferów i zapewniające lotnia-
rzom wygodne lądowanie. Na plaży można było wynająć dwuosobowe lotnie wyciecz-
kowe: godzinny lot z instruktorem, z góry na plażę, kosztował turystę 50 dolarów. Ze
względu na dużą głębokość łatwe było dalekie wypływanie w ocean, ale powrót był
trudny i niebezpieczny. Trzeba było płynąć ze wszystkich sił, aby utrzymać się na szczy-
cie jednej fali i razem z nią być wyniesionym na brzeg. Jeśli grzbiet fali wyprzedzał
lotniarza, to zbocze fali odpychało go daleko od brzegu i trzeba było czekać na grzbiet
następnej fali. Jeśli z braku sił lub umiejętności pływackich nie udało mu się utrzymać
grzbietu fali, to tonął, bo nie było możliwości powrotu na brzeg. W moim przypadku
grzbiet fali rzucił mnie raz o brzeg plaży z tak dużą siłą, że prawie straciłem przytom-
ność; zaś wcześniej tak gwałtownie mną zakręcił, że nie wiedziałem, gdzie góra, a gdzie
dół i tak silny opływał mnie prąd, że zdarł ze mnie dość obcisłe kąpielówki. Wysokie
zasolenie oceanu zmniejszające ciężar ciała umożliwia lekkie pływanie, ale tropikalne
słońce momentalnie wysusza zanurzane w czasie pływania źrenice, które wtedy bardzo
pieką od soli, a zanurzanie twarzy, aby ją przemyć, tylko zwiększa ilość soli. I nikt też
w Rio – poza mną, nieświadomym groźby rekina – nie wypływał daleko w ocean.
W całym życiu zaznałem tylko kilka radosnych chwil i było to właśnie w Rio de
Janeiro. Gdybym miał okazję tam zostać, może byłbym szczęśliwy, bo spotkałem tam
dziewczynę, która umawiała się ze mną na spacery i zwiedzanie miasta. Choć to tylko
były spacery, myślałem o tym, jak zostać z nią dłużej. Nie mogłem zejść ze statku i zo-
stać w Rio dla Sonii, bo byłaby to dezercja z naukowej ekipy, zdrada programu badań.
Chciałem, aby wsiadła na mój statek i popłynęła ze mną do Polski. Niestety, piękne
dziewczę nie chciało opuścić matki. Mój statek odpłynął bez uroczej Brazylijki, ale
za to z innymi pasażerkami na gapę: głodnymi myszkami, które szybko uporały się
ze zjedzeniem brazylijskich pamiątek. Po pewnym czasie dostałem list od Sonii, że
bardzo żałuje, że nie popłynęła ze mną do Polski...
Miejscowi z Rio nie chodzili na słynną plażę miejską, lecz na odległą od miasta
plażę Barra da Tijuca z prozaicznego powodu – nie dojeżdżali tam turyści, więc też
i nie było złodziei. Ta plaża była najbardziej bezpieczna. Byłem tam z brazylijskimi
studentami, którzy jednocześnie tworzyli zespół muzyczny. Był i gitarzysta Norberto,
był solista – Japończyk Evandro Yamagata ze swoją sympatią i jeszcze jedna dziew-

44
czyna o nazwisku Aquilera. Śpiewali w różnych kawiarniach, a próby odbywały się
w należącym do Japończyka starym zamku na zboczu Corcovado, na którego szczy-
cie jest posąg Chrystusa. Ów Japończyk co wieczór organizował w zamku – przed
lub po próbie – spotkania towarzyskie, na których czasami zjawiał się posiniaczony,
bo w Rio de Janeiro napady były wówczas na porządku dziennym. Miałem dużo szczęś-
cia, że w trakcie miesiąca pieszych wędrówek po mieście (podczas powrotnego rejsu
w 1989 r.) ani razu nie zostałem napadnięty, w przeciwieństwie do moich kolegów
ze statku, nie raz okradanych. Nawet naszemu najwyższemu koledze złodzieje wykrad-
li z kieszonki na piersi pieniądze, mimo że byli dużo niższego wzrostu. Jeden z nich
zaczął coś robić przy ziemi, aż kolega pochylił się, co natychmiast wykorzystał złodziej,
zabierając Tomaszowi jego wypłatę. Pewnego razu udało mi się „oszukać” złodzieja.
Poruszałem się komunikacją miejską i – hańba – nikt mnie nie okradł. Będąc tym
zaintrygowany, włożyłem do kieszeni siatkę wypchaną gazetami, tak aby wyglądała
kusząco i kątem oka obserwowałem otoczenie. W końcu znudziło mnie to, bo nic się
nie działo. Ale na ostatnim przystanku, przy Säo Conrado, stwierdziłem brak siatki.
Kiedy i jak zniknęła? Nie mam pojęcia, nic nie poczułem. Z drugiej strony to dobrze,
bo tamten mógł się zorientować, że z niego zakpiłem i wpakować mi kawałek żelaza
między żebra.
W Rio de Janeiro bardzo podobały mi się bloki mieszkalne. Były w nich dwupiętro-
we mieszkania – jakby małe rodzinne domki w bloku. Każdy blok miał basen i klubo-
kawiarnię na różne uroczystości. W takim lokalu, na zorganizowanej dla mnie nauce
samby, byłem obiektem śmiechu całego bloku. Wszyscy żartowali z mojej pseudosamby.
Odkrywanie Rio rozpocząłem wieczorem, bo w dniu przycumowania statku byłem
zajęty pracą. Kiedy zrobiłem sobie wolne, wszyscy moi koledzy z ekipy ichtiologów
od dawna już zwiedzali miasto. Załoga pokładowa poinformowała mnie, że wszyscy
poszli oglądać szkołę samby, znajdującej się tuż przy porcie. Kierując się ich wska-
zówkami, wszedłem na piętro przyportowego budynku i okazało się, że to nie szkoła
tańca, lecz portowa kawiarnia. Owszem, byli tam koledzy ze statku, ale nie ichtiolo-
dzy, tylko marynarze z załogi. Tańczyli na scenie sambę z pięknymi – jak pomyśla-
łem wówczas – kelnerkami. Muzyka bardzo mi się spodobała, zostałem więc i zająłem
wolny stolik. Chwilę później przysiadła się młodziutka dziewczyna, którą zaprosiłem
do tańca i łamaną angielszczyzną zaczęliśmy rozmawiać. Dziewczyna opowiedziała
mi historię swojego życia: o tym, że nie lubi marynarzy, bo jej ojciec był portugalskim
marynarzem, który mieszkając z jej matką, pewnego dnia odpłynął statkiem z Rio
i słuch po nim zaginął; o tym, jak matka ją urodziła, ale nie miała środków na utrzy-
manie dziecka i sprzedała ją do domu publicznego, i o tym, że teraz ma 16 lat i tylko
tańczy. Zaprosiła mnie do siebie. Tam wzruszony jej historią dałem jej zegarek od ojca
chrzestnego. Bardzo się nim cieszyła.

45
Fot. 51. Nieśmiałe żarty i pogawędki w blasku sławy kierownika PAN-u prof. Stanisława Rakusy-
-Suszczewskiego (na drugim planie). Wszyscy wyglądamy brazylijskiego lądu.
Wpływamy do Rio
Entering Rio
Fot. 52. Wpływamy do Rio de Janeiro, przepływamy obok Głowy Cukru. Po prawej kierownik grupy
ichtiologicznej, prof. dr hab. Józef Sosiński. Zajmował się szacowaniem zasobów ryb antarktycznych.
Wyznaczał biomasę metodą powierzchni przetrałowanej i prognozował wielkości zasobów ryb.

46
Fot. 55. Przycumowaliśmy już do na-
brzeża. Rur i innych materiałów jak
w Gdańskiej Stoczni Remontowej –
jedyna różnica to te trzy palmy przy
wiadukcie.
Fot. 53. Przypłynął po nas pilot (w mo-
torówce przybijającej do prawej burty
„Siedleckiego” ), który wprowadził nas
do portu w Rio de Janeiro.
Fot. 54. Razem z nami do portu wpływa 4-maszto-
wiec hiszpańskiej marynarki wojennej. Może też
z Vigo?

47
Fot. 57. Podobnie Jacek Szlakowski, również ichtiolog, na tle naszego białego statku.
Fot. 56. Nasze pierwsze kroki na brazylijskiej ziemi. Na pierwszym planie ichtiolog Zdzisław Ciel-
niaszek stawia je w plażowych japonkach. Z tyłu przy nabrzeżu r/v „Prof. Siedlecki”.

48
Nowoczesne miasto
Modern City
Fot. 58. Tuż przy porcie tętni życiem „nowoczesne miasto”. Jest z nami kolega z ekipy ichtiologicz-
nej – Romuald Pactwa. Pewnie planuje zakupy dla rodziny.
Fot. 59. Katedra barokowa z okresu kolonialnego w cen-
trum Rio, w dzielnicy staromiejskiej. Prócz niej jest
tu jeszcze m.in. pałac wicekrólów Brazylii i Izba Depu-
towanych. Rio w latach 1763-1960 było stolicą Brazylii.

49
Fot. 60. W centrum Rio znajdują się też bloki z luksusowymi piętrowymi mieszkaniami, każde po-
siadające własny taras, salon i kuchnię na parterze oraz sypialnię na piętrze. Każdy blok ma własny
basen i salę bankietową.

50
Na Głowie Cukru
On Sugarloaf Mountain
Fot. 62. A tu profile naszego infor-
matycznego fachowca, Andrzeja
Kunickiego i Emila Ociepki obok
parkującej kolejki linowej na grani-
towej Głowie Cukru. W tle Corco-
vado – wys. 704 m – góra, na szczy-
cie której stoi 38-metrowy posąg
Chrystusa Zbawiciela wzniesiony
w 1931 r.
Fot. 61. Jesteśmy na Głowie Cukru,
396 m n.p.m., z widokiem na Corco-
vado z posągiem Chrystusa i na port
jachtowy Rio de Janeiro. W środku
kierownik rejsu, dalej Emil Ociep-
ka, spec od elektroniki, bliżej Karol
Szynaka.

51
Fot. 64. Głowa Cukru znajduje się przy wejściu do portu. Z portu wypływa maleńki jacht wejściem
jachtowym, a na lewo od latarni wypływa statek wejściem portowym. I sympatyczny kierownik
ostatniego, 33. rejsu na „Siedleckim”.
Fot. 63: Widok na nadoceaniczną część Rio,
na dzielnicę Copacabana, z pięknymi zło-
tymi plażami zatoki Guanabara oraz Emil
– władca przestrzeni elektronicznej na r/v
„Prof. Siedlecki”.
Emil – władca przestrzeni
elektronicznej na r/v
„Prof. Siedlecki”

52
Fot. 66. Złote plaże Copaca-
bana i rzadki widok zrelak-
sowanego kierownika rejsu,
dra Janusza Kalinowskiego.
Zajmował się oceną bioma-
sy ryb antarktycznych za po-
mocą fal ultradźwiękowych.
Fot. 65. Mała wysepka i plaże zatoki Guanabara. Na pierwszym planie Emil i Karol.

53
Fot. 67. Rio de Janeiro na Głowie Cukru ma własną syrenkę. Rio znajduje się wśród wielu grani-
towych „głów cukru”, tworzących w Zatoce Guanabara cyple wyspy. Na jedną z nich wybrałem się
promem wycieczkowym. Kiedy pływałem przy brzegu, podgryzły mnie jakieś ryby (ale nie piranie).
Brzegi były porośnięte skorupami pąkli.
Fot. 68. Pamiątkowa pocztówka małej wysepki Itacuruça i plaży Àguas Lindas z głazami porośnię-
tymi ostrymi skorupami pąkli, tnącymi stopy. Po wyspie można było jeździć tylko rowerami.

54
Fot. 70. Wsiadamy do kolejki i zjeżdżamy na dół. Kolejka ma przeźroczyste dno, za to dach jest
ciemny, aby słońce nie przegrzało układów scalonych w głowach Emila i Karola – naszych nieroz-
łącznych przyjaciół z przestrzeni radiolokacyjnej „Siedleckiego”.
Fot. 69. Na Głowie Cukru był jeszcze mały ogród zoologiczny z okazami brazylijskiej przyrody –
głównie drobnej fauny, którą ogląda Andrzej Kunicki, nasz żywy komputer zadziwiony istnieniem
świata rzeczywistego.
...nasz żywy komputer
zadziwiony istnieniem
świata rzeczywistego.

55
Fot. 72. Ciekawy blok mieszkalny wykuty w skale, kiedyś mieszkałem w podobnym w Bad Schandau.
Fot. 71. Z takiej kolejki nawet małe dzieci mogą wszystko zobaczyć. Graniowe „głowy cukru” tworzą
z Rio jedno z najpiękniejszych miast świata.

56
Fot. 73. Na przeciwległą skałę (przy której jest stacja początkowa kolejki) wspina się alpinista.
Fot. 74. Koniec naszej podróży kolejką linową. Tutaj nie ma kolejki za biletami jak na Kasprowy
w Zakopanem.

57
Copacabana
Fot. 75. Wspaniała kąpiel ocea-
niczna na plaży Copacabana. Sil-
ne odpływy mogą znieść daleko
od brzegu. Jestem biały jak młynarz
– kiedy płynęliśmy przez Atlantyk,
nie opalałem się, lecz siedziałem
nad instrukcjami w pracowni „Sied-
leckiego”, niejednokrotnie racząc się
nawet 20 kawami dziennie.
Fot. 76. Kartka z Copacabany. W miejscach, gdzie woda była spokojna, a brzeg piaszczysty, było więcej
ludzi, za to mniej odzieży. Nawet dzisiaj na polskich plażach nie ma takich odważnych strojów.
Nawet dzisiaj na polskich plażach nie
ma takich odważnych strojów.

58
Fot. 77. Na plaży Säo Conrado, na peryferiach Rio było mniej plażowiczów, ponieważ ze względu
na duży spadek dna brzegu nie można było daleko wypływać. Pływałem tam za pierwszym razem
z Andrzejem Kunickim, kolegą z kajuty. Na horyzoncie widać koniec cypla, na który prowadzi most.
Jest tam urocza kawiarnia i restauracja.
Fot. 78. Z drugiej strony, patrząc w kierunku miasta, widać Głowę Cukru, co daje pojęcie, jak daleko
jest do „Siedleckiego”. Żeby dotrzeć do portu, trzeba było od Głowy Cukru przejść wzdłuż basenu
jachtowego, obejść lotnisko i minąć dworzec autobusowy.

59
Fot. 81. ...lotniarzem i tym samym nie połamałem nóg jak mój wujek z Krakowa, pechowo lądując
na swojej lotni.
Fot. 79. Kartka. Lot lotnią nad
plażą Säo Conrado kosztuje 50
R$ za 1 godzinę. W szkole śred-
niej (w 1978 r.) miałem pierwsze
dostępne w Polsce plany budowy
lotni z „Horyzontów techniki”
i materiał zwany dakron.
Fot. 80. Ale nie było szans, aby zdobyć
lekkie rurki duraluminiowe, dlatego
nie stałem się...

60
Posąg Chrystusa
Statue of Jesus Christ
Fot. 82. Lotniarz z kartki miał wspa-
niały widok. Posąg Chrystusa – nie-
stety nie było czasu na wejście pieszo
stopniami.
Fot. 83. Widok ze szczytu Corcovado z podnóża po-
sągu Chrystusa na miasto. Można zobaczyć most
i port, w którym jest nasz „Siedlecki”. Aby tutaj
przyjechać, wzięliśmy taksówkę.
Widok ze szczytu Corcovado
z podnóża posągu Chrystusa
na miasto.
Fot. 84. Z parkingu dla samochodów ostatnie
metry dzielące nas od szczytu wszyscy musieli-
śmy pokonać na własnych nogach.

61
Fot. 86. Norberto, mój brazylijski kolega, który pokazywał mi Rio, gdy byliśmy tam drugi raz
w marcu 1989 r., kiedy statek był w rejsie powrotnym z Antarktyki. „Siedlecki” stał wówczas miesiąc
w naprawie. Norbert – sąsiad z plaży – zgodził się spoglądać na moje rzeczy, gdy pływałem w oceanie.
Jego ojciec odbudowywał Warszawę ze zniszczeń II wojny światowej. Ciotka Norberta, bardzo miła
pani, pracowała w polskiej ambasadzie w Rio.
Fot. 85. Rio po raz drugi, czyli od 12 III 1989 r. W skalistych miejscach plaży znany już widok:
rybacy i wędkarze skupiający się w miejscach obfitych w ryby – w miejscach mieszania się wód,
o dużej zawartości tlenu i cząstek organicznych.

62
Wycieczka samochodem Norberta
Norbert’s car trip
Fot. 88. Przejeżdżamy obok Rodrigo de Freitas, poruszając się brzegiem miejskiego jeziorka.
Na przeciwległym brzegu są piękne okazy flory i fauny tropikalnej w ogrodach zoologicznych i bo-
tanicznych. Dawniej Rio było założoną w 1555 r. osadą francuską, zwaną La France Antarctique.
10 lat później osadę objęli Portugalczycy.
Fot. 87. Wycieczka samochodem Norber-
ta. Corcovado przed rezydencją Evandra,
gdzie byliśmy na próbie jego zespołu mu-
zycznego. Norberto mówił, że ten samo-
chód jest dla niego – studenta – najlepszy,
bo wcale nie trzeba go pilnować.
Fot. 89. Oddalając się od Rio de Ja-
neiro samochodem, podziwialiśmy
dwupoziomową drogę wijącą się nad
brzegiem oceanu. Nowoczesne i cie-
kawe rozwiązania architektoniczne
i urbanistyczne Rio zyskało dopiero
w XX wieku.

63
Fot. 91. Plaża zmotoryzowanych mieszkańców Rio: Barra da Tijuca, długa na 17 km. Nie ma pod-
miejskich autobusów i nie ma miejskich złodziei, ale za to jest 17 km pięknych dziewcząt. Nie zda-
rzają się przywłaszczenia mienia inne niż kradzieże serc.
Fot. 90. Niesamowite wrażenie robią też nieustępliwe domki położone na stoku, tak blisko oceanu,
na skałach granitowych. Nad Bałtykiem tak blisko brzegu nie miałyby szans przetrwania. W rok
lub dwa obsunęłyby się do morza – jak nasza wioska Trzęsacz.

64
Fot. 93. W tamtych czasach motolotnia była sensacją.
Fot. 92. Tu kąpiele są bezpieczne. Nie jest tak głęboko jak na Säo Conrado i nie ma takiego tłoku
jak na Copacabanie. Starsi bywalcy Barra da Tijuca, których spotkałem, spędzali całe dnie na plaży,
bawiąc się i śmiejąc. Raczyli się przy tym dużą ilością koniaku, a mimo to nigdzie nie było widać
żadnych oznak nadmiaru – wszystko wyciągało słońce i ocean. Marek i ja kupiliśmy sobie takie
palety do tenisa plażowego.

65
Fot. 94. Za dziewczyną na zdjęciu jest
Evandro – Japończyk, solista studen-
ckiego zespołu muzycznego, w któ-
rym Norberto gra na gitarze. W jego
zamku na stoku Corcovado zespół
ma próby. Wymieniliśmy się obu-
wiem: on dał mi trampki, a ja jemu
sandały.
Fot. 95. Te dziewczyny były w dobrej sytuacji, nie miały problemów z utrzymaniem się. Poznałem
też młodą kobietę z faveli. Pracowała nocami, aby zarobić na kurs sekretarek i dostać pracę w biurze.

66
Fot. 96. Za Rio de Janeiro,
bardziej na północ od brzegu
oceanu, w drodze do rodziców
Norberta. Droga malowniczo
kręci się zboczami poprzez
otaczające Rio pasmo gór.
Przy drodze sprzedają świeżo
wyciśnięty sok z trzciny cukro-
wej. Dobry, bardzo energetycz-
ny, ale nie można przesadzić
z ilością.
Fot. 97. Norberto w domu ze swoją matką; dostałem od niej szczepy pięknych kwiatów, niestety
zjadły je myszy. Warto dodać na marginesie, że mieli klatkę na ptaki dużą jak dom, więc jej miesz-
kańcy mogli sobie swobodnie latać. Nawet człowiek spokojnie się w niej mieścił. Pierwszy i ostatni
raz w życiu widziałem coś takiego…

67
Fot. 98. Lubiłem spacerować w nocy. Cicho i spokojnie, nie ma ludzi – zupełnie inaczej niż w Ho-
nolulu czy w polskich portach. Panie obawiały się w trakcie zakupów przejść z jednego przystanku
do drugiego. Pewnego dnia pojechałem autobusem do faveli. Poznałem tam grupę katolicką – mło-
dych ludzi, którym wiara, wspólne spotkania i śpiewy pomagały utrzymać pogodę i spokój ducha.
Podczas powrotu do portu kierowca autobusu nagle w trakcie jazdy dał mi kierownicę, abym pro-
wadził dalej.
Pewnego dnia pojechałem autobusem do faveli.
Poznałem tam grupę katolicką – młodych ludzi,
którym wiara, wspólne spotkania i śpiewy pomagały
utrzymać pogodę i spokój ducha.

68
Fot. 99. Kartka pocztowa: szczęśli-
we dziecko rodzimych mieszkańców
Brazylii.
Fot. 100. Favele brazylijskie w Rio pełne są biedaków i bardzo dużo dzieci kradnie na plażach. Czy
ktoś ma serce dla biednej kobiety śpiącej na ulicy? To inny obrazek Rio autorstwa Stuarta.

69
Żegnamy piękne Rio
Farewall beautiful Rio
Fot. 101. Wypływamy z por-
tu, obok Głowy Cukru 14 XII
1988 r. w dalszy rejs na An-
tarktykę. Żegnamy piękne Rio,
za nami pozostają plaże, strajki
i ludzie. Część z nich żyje ra-
dośnie, bez żadnych problemów,
część to studenci martwiący się
o przyszłość kraju, jeszcze inni
to biedacy z faveli, którym ma-
rzy się zwykła praca, wyjazd
do USA. Z tyłu, pod pieczą
okrętu, strajk trwa.
Fot. 102. Tomasz jest trochę nie w humorze – pewnie z powodu wspomnień z wycieczki w Rio, w cza-
sie której zawartość jego kieszonki w koszuli bezpowrotnie przepadła. Rury za nami przeznaczone
są dla stacji hiszpańskiej.

70
Fot. 104. Ryszard z PAN-u (na lewo, w koszuli) też nie ma brody. Może wszystkie Ryśki nie lubią
nosić brody? Kiedy opuszczaliśmy port, Rio było otulone mgłą i nie było widać wyraźnych, żegna-
jących nas brzegów.
Fot. 103. Moi koledzy – jak na prawdziwych polarników przystało – mają brody. Ja nie potrafię este-
tycznie jeść i pić, mając usta okolone włochatym gąszczem. Stuart (brodacz w białej koszulce) kupił
sobie w Rio dużą puszkę soku na przejście Atlantyku w tropikalnym słońcu. Po wypłynięciu z portu
zrobił w niej dwa otwory. Sączył przez nie sok przez wiele, wiele dni – bardzo ekonomicznie. Pod
koniec jednak sok nie chciał wypływać, więc wyciął denko nożem, aby dostać się do resztek napoju.
Okazało się, że wypływ tamował zakonserwowany w płynie olbrzymi karaluch. Szczęściem dla Rio,
że zniknęło za horyzontem, bo Szkot chciał pobiec z reklamacją i siekierką. A tak mu smakowało.
Sok to jednak nie tequila.

71
Na południe
To the south
Fot. 105. Im bardziej na południe, tym robi się zimniej. Jesteśmy coraz bliżej południowego końca
Ameryki Południowej. Mój kolega z kajuty, Andrzej, założył już swoją antarktyczną puchową kurtkę.
Im bardziej na południe,
tym robi się zimniej...

72
Fot. 107. Stuart, asystent Marka – chyba zastanawia się, co tu zrobić z tak dużą próbą w jego bak-
teryjnych studiach. Kiedyś to była ryba niekonsumpcyjna, aż do momentu wykrycia możliwości
odciągania mocznika z jej mięsa.
Fot. 106. Nie jesteśmy
na połowach rekinów, ale
jakoś dwa trafiły na po-
kład. Dr Marek Zdanow-
ski prawdopodobnie so-
bie wędkował. Ciekawe,
na jaką przynętę.

73
Punta Arenas w Chile
Punta Arenas in Chile
Trasa rocznego rejsu statkiem r/v „Profesor Siedlecki” biegła z Gdyni wzdłuż Atlantyku
na Antarktykę. Z Rio wypłynęliśmy 14 XII 1988 r. Aby dotrzeć do następnego portu
– Punta Arenas (Przylądek Piaszczysty), na drugą stronę kontynentu, na Pacyfik wpły-
nęliśmy cieśniną Magellana (można wybrać inną trasę – przesmykami między wyspami
Ziemi Ognistej, np. Beagle Channel). Dzięki Magellanowi już nie musieliśmy opływać
osławionego z morderczych sztormów obszaru „Ryczących czterdziestek” i Cape Hor-
nu. Ciekawe, że ma on kształt dinozaura, a pierwszy dinozaur został odkryty dla świata
nauki właśnie w tej części Ameryki Południowej. Mały port, Punta Arenas w Chile, do
którego zawijaliśmy na 4 dni (22-26 I 1989), aby zaokrętować ichtiologów, to dawny
garnizon wojskowy i kolonia karna. Szczyci się pomnikiem Magellana (żeglarze, będąc
tutaj pierwszy raz, całują stopę patagona siedzącego u stóp Magellana) i olbrzymim
marketem wolnocłowym na peryferiach miasta. Po zawinięciu do portu wszyscy wybrali
się tam na zakupy. Ja nabyłem kasetę video, dzięki której dostałem kopię filmu z chrztu
morskiego. Kupiłem też kasety magnetofonowe, na które nagrałem w radiomagnetofo-
nie Andrzeja – kolegi z kajuty – najnowsze przeboje muzyczne z amerykańskiego eteru,
które na Polski rynek weszły dopiero po wielu latach. Aby pobyt nie ograniczał się tylko
do zakupów w strefie wolnocłowej MIR zorganizował dla nas wycieczkę za miasto – na
ognisko z pieczeniem lamy. Mięso lamy bardzo przypomina mięso baranie, zresztą
lamy są łagodne jak owieczki. Ognisko, w którym uczestniczyłem, było rozpalone z dala
od miasta, na pustkowiu, w pobliżu czegoś w rodzaju bacówki dla konnych gauchos –
pastuchów wypasających lamy. Dawniej handlowano skórami guanako (dziko żyjący
kuzyni lamy) i futrami fok. Za miastem okolica była pagórkowata, bardzo uboga w ro-
ślinność. Klimat tam jest bardzo surowy, drzewa wyrastają karłowate, sękate i wszystkie
pochylone są w kierunku wschodnim, czyli w kierunku, w którym szalały wiatry. Za
miastem, pod jednym z takich drzew – 14 047 km od Warszawy, a 4111 km do bieguna
południowego, gdzie wokół nie było ani żywego ducha, znalazłem 5 dolarów. Bardzo
podobały mi się monety peso, natomiast na koperty nie przyklejało się znaczków, za to
w ich miejsce poczta przybijała pieczątkę z napisem wartości przesyłki.
W Punta Arenas albo w Fort Stanley na Falklandach przeprowadza się wymianę
załóg statków płynących na Antarktykę. Wymiana taka przylatuje samolotem – nie
przeprowadza się miesięcznych rejsów wzdłuż Atlantyku. Już w następnym roku na
koszt współpracy z Anglikami dotarliśmy samolotem z Polski do Punta Arenas w cią-
gu 2 dni, z przesiadką w Londynie, Rio de Janeiro i Santiago de Chile. Przy czym już
wtedy mówiło się, że taka współpraca (z opłaceniem przelotu Polakom) Anglikom się

74
nie opłaca, bo taniej im wynająć Chilijczyków – z jednej strony tańsza siła robocza,
z drugiej odpadają kosztowne przeloty z Europy.
Pomimo sztormowej sławy wód otaczających skalisty cypel na wyspie Horn (naj-
dalej wysunięty południowy punkt Ameryki Południowej) sztorm nie zagroził nam
w czasie przepływania cieśniny Drake’a, gdzie Atlantyk styka się z Pacyfikiem na
szerokości 400 km. Pierwszy żeglarz opływający przylądek 26 lipca 1616 r. nadał mu
nazwę „Kaap Hoorn” na cześć miasta Hoorn w Holandii, z którego pochodził.
Fot. 109. Mapa Cape Horn
(hiszp. pot. Cabo Hornos).
Fot. 108. Pocztówka z Pun-
ta Arenas. Przylądek Horn
znajduje się 425 m n.p.m.
i ma kształt przypomina-
jący dinozaura.

75
Fot. 110. Port Punta Arenas ma pomnik Magellana na rynku i duży market wolnocłowy. W 1520 r.
Magellan jako pierwszy Europejczyk przepłynął cieśninę Magellana pozwalającą ominąć Horn
i groźne wiatry: „ryczące czterdziestki”, „wyjące pięćdziesiątki” i „mordercze sześćdziesiątki”.

76
Fot. 113. W Punta Arenas – 22-
26 I 1989 r. (po badaniach kry-
la). MIR zorganizował wycieczkę
za miasto z ogniskiem i piecze-
niem lamy obok czegoś w rodzaju
bacówki dla gauchos. Hoduje się
tu też owce sprowadzone z Falk-
landów. Na pierwszym planie tęga
głowa od elektronicznego sprzętu
– Emil Ociepka, obok pani Maria
Łądkowska, po mojej lewej stronie
Zdzisław Cielniaszek, na dalszym
planie Romuald Pactwa.
Fot. 111. Pod tym drzewem znala-
złem 5 dolarów.
Fot. 112. Gauchos, podobnie jak kow-
boje z Ameryki Płn., hodują bydło
na dużych obszarach i polują.

77
Wizyta w polskiej stacji antarktycznej
na wyspie Króla Jerzego
Visiting the Polish Antarctic station
on King George Island
Fot. 115. Tabor pływający polskiej
stacji z prawej strony podnóża Point
Thomas. W wyspę, za zbiornikiem
paliwa wcina się zatoka Ezcurra,
w środku której jest jeszcze wysepka
Dufayel. Naprzeciwko Lodospady
Szmaragdowe.
Fot. 114. 26 XII 1988 r. Antarktyka (w archipelagu Szetlandów Południowych). Odwiedzamy polską
stację antarktyczną na wyspie Króla Jerzego. Przed nami szczyt Point Thomas, u którego podnóża
zbudowana jest stacja – placówka badawcza Zakładu Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk
(mapa na fot. 143).

78
Fot. 117. Przyjmujemy grupę powitalną
załogi stacji Arctowskiego. W tle na ponad
trzymetrowej skale latarnia stacji na Przy-
lądku Kormoranów. Za latarnią Zatoka
Półksiężyca i następnie Przylądek Rakusy.
Obok latarni w budynku na kołach znajdu-
ją się laboratoria biologiczne.
Fot. 116. Z lewej strony Point Thomas, polska stacja antarktyczna im. Henryka Arctowskiego (kie-
rownika naukowego rejsu statku Belgica; w latach 1897-99 sporządził mapy batymetryczne części
mórz wokółantarktycznych i poczynił obserwacje oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne
i geologiczne).
Przyjmujemy grupę powitalną
załogi stacji Arctowskiego.

79
Fot. 119. Płyniemy amfibią wojskową oddaną stacji na cele pokojowe, naukowe. Dzięki niej nie trzeba
się martwić o wyciąganie łodzi na brzeg czy budowę mola do cumowania łodzi i statków.
Fot. 118. Goście ze stacji – pracownicy Polskiej Akademii Nauk – bardzo ucieszyli się ze spotkania,
szczególnie ciepło przywitali grupę z PAN-u, zaokrętowaną na „Siedleckim”: prof. Suszczewskiego,
dra Zdanowskiego i innych.

80
Fot. 121. Kości wielorybów
– relikty wielorybnictwa zato-
kowego w Antarktyce. Po wy-
nalezieniu harpuna połowy
wielorybów gładkoskórych
nasiliły się znacznie, a po wy-
nalezieniu pochylni rufowych
do wciągania wieloryba na po-
kład nie były już potrzebne
lądowe stacje ani osłonięte
zatoki, takie jak Zatoka Ad-
miralicji. Zakaz połowu chro-
ni wieloryby w Antarktyce
od 1982 r.
Fot. 120. Łódź taboru pływają-
cego stacji i zbiornik paliwa, ja-
kich sporo w portach rybackich
nad Bałtykiem. Do budynku
głównego stacji idzie się w lewo
wzdłuż brzegu do Zatoki Arc-
towskiego.
Fot. 122. Na stacji zostaliśmy przyjęci
bardzo gorąco. Na wprost siedzi Wal-
demar, po jego prawej Andrzej, a przed
nim Emil.

81
Fot. 123. Od profesora Stanisława Rakusy-Suszczewskiego, kierownika grupy Polskiej Akademii
Nauk, dostałem kartę pamiątkową z jego dedykacją.
Od profesora Stanisława Rakusy-Suszczewskiego,
kierownika grupy Polskiej Akademii Nauk, dostałem
kartę pamiątkową z jego dedykacją.

82
Fot. 124. Wnętrze stacji jest bardzo przytulne, przypomina atmosferę górskich schronisk. Stacja
powstała jako całoroczna jednostka badawcza Instytutu Ekologii PAN-u, może w niej zimować 20
osób, a latem przebywać nawet 70 osób. Prowadzone są ciągłe pomiary meteorologiczne i badania
naukowe.

83
Fot. 126. Niedaleko stacji samiec słonia mor-
skiego (Mirounga leonina) broni swojej samicz-
ki (a może mieć „harem” złożony i z 40 sa-
miczek), nawet na lądzie porusza się szybciej
niż człowiek. Żywi się rybami i głowonogami.
Zimę spędza na morzu, w pobliżu kry lodowej.
Nurkuje do 1,5 km w głąb wody. Rozmnaża się
na lądzie, a jego ciąża trwa 11 miesięcy.
Fot. 125. Grób Włodzimierza Puchalskiego –
Polaka urodzonego 6 III 1909 r., przyrodnika,
fotografika, reżysera filmów przyrodniczych,
takich jak: Bezkrwawe łowy, Ptasia wyspa, Na-
sze gady i płazy. Zmarł 19 I 1979 r. w czasie
wykonywania zdjęć na wyspie i tutaj został
pochowany.

84
Fot. 128. Nie chcą podejść jak
wiewiórki w parku. Albo ręce
za bardzo pachną mydłem. Pin-
gwiny te w czasie wylęgu żyją
na wolnych od lodu skalistych
wybrzeżach. Poza tym okresem
przebywają w strefie przylodo-
wej, gdzie jest kryl.
Fot. 127. Nieco dalej kolonia
pingwinów Adeli (od imienia
Adelie, żony J.D. d’Urville)
z małymi. Bardzo śmiesznie śliz-
gają się po lodzie. Rozpędzają się
szybko, rzucają się do przodu
brzuchem na lód i jadą tak spo-
ry kawałek. Podobnie śmiesznie
skaczą do wody z brzegu czy
z kry. Rozpędzają się i wyciągają
do przodu nogi, tak aby wpaść
do wody na ogon i pupę. Wy-
glądają wtedy jak baraszkujące
na śniegu dzieci.
Fot. 129. Do mnie też nie chcą się
zbliżyć. Liczba pingwinów Adeli
jest ściśle związana z pokryciem lo-
dowym. Mniej jest kolonii, gdy stan
pokrycia lodowego i powiązanego
z nim kryla, którym zasadniczo się
żywią, jest niski. Łowią też ryby
i głowonogi. Gołej ręki widocznie
nie ma w menu pingwina.

85
Fot. 131. Sprytnie „schowane” jaja podobne do podłoża. W dołku w ziemi zniesione 2 jaja skuły
(Catharacta antarctica) z rodziny wydrzyków; żywią się one rybami zrabowanymi innym ptakom
oraz pisklętami i jajami ptaków. Pary łączą się na całe życie, wspólnie wysiadują jaja przez 30 dni.
Młode są samodzielne po 45-55 dobach.
Fot. 130. Miejscowy pracownik PAN-u bez trudu podchodzi i nie płoszy pingwinów. Naukowcy
analizują je pod względem użycia ich jako organizmów wskaźnikowych – obecnie zmian pogody,
a w przeszłości okresów ciepła i zimna, czyli zmian w zalodzeniu. Te zaś zmuszają zwierzęta do po-
szukiwania innych miejsc lęgowych.

86
Fot. 133. Spory alg
śnieżnych latem barwią
podłoże na czerwono.
Są też mchy, porosty.
Trawa – śmiałek an-
tarktyczny Deschampsia
antarctica i Colobanthus
crassifolius z goździko-
watych tworzą kępy
na gruncie.
Fot. 132. Na wyspie są też pingwiny maskowe (Pygoscelis antarctica), łowiąc salpy, są mniej niż Adele
zależne od kryla. Tworzą pary i na zmianę opiekują się dwojgiem potomstwa przez 20, 30 dni. Jak
w przypadku innych pingwinów gęste, krótkie pióra chronią je przed mrozem i lodowatą wodą,
a w pływaniu pomagają palce z błoną pławną, krótki ogon i skrzydła w kształcie płetw, pokryte
łuskowatymi piórami.

87
Fot. 135. Widok ze szczytu Point Thomas na wyspę Dufayel. Andrzej Kunicki nie tylko dzielił
ze mną kabinę. Nauczył mnie używać komputera do analizy kryla i udostępnił mi instrukcje do wie-
lu programów.
Fot. 134. W drodze na szczyt trze-
ba było uważać na skuły, aby nie
podziobały głowy. Catharacta an-
tarctica – żywi się jajami, pisklę-
tami, zaś Catharacta maccormicki
żywi się rybami z morza. Dziób
wydrzyków jest zakrzywiony
do dołu.
..trzeba było uważać
na skuły, aby nie
podziobały głowy.

88
Fot. 136. Mniej łagodne podejście na Po-
int Thomas (ok. 175 m). Po drugiej stronie
Lodospady Szmaragdowe – obrzeże Kopuły
Arctowskiego – lodowca typu pokrywowego.
Z radości tak zamachałem ręką, że czapka
spadła mi w przepaść. Poczułem się jak je-
den z pierwszych zdobywców Antarktydy
z początku XIX wieku.
Fot. 137. Słońce piękne, można było siedzieć i opalać się. W Antarktyce jest około 50 stacji badaw-
czych, a wydaje się tu tak pusto i dziko, jakby człowiek nigdy się tu nie pojawił. Część stacji jest
zamykana na zimę, w innych zmniejsza się załogę.
Z radości tak zamachałem
ręką, że czapka spadła mi
w przepaść...

89
Fot. 139. Widok ze szczytu na statek w Zatoce Admiralicji. Po przeciwnej stronie jest wspominana
już Kopuła Krakowa, ograniczana wzgórzami: Wawelu i Dzwonami Zygmunta; za nimi lodowce
Wandy i Kraka.
Fot. 138. Widok na statek i latarnię stacji. Obok latarni są laboratoria biologiczne. W połowie drogi
do budynku głównego jest obserwatorium meteorologiczne. Po przeciwnej stronie Zatoki Admi-
ralicji znajduje się Kopuła Krakowa – lodowiec typu pokrywowego, czyli niepodporządkowanego
rzeźbie terenu, o powierzchni rzędu kilku tys. km kw. i grubości setek metrów. Stacja usytuowana
jest na brzegu Kopuły Warszawy, na której opiera się szczyt Jardine i Point Thomas. Zachodni brzeg
Zatoki jest Antarktycznym Obszarem Specjalnej Ochrony.

90
Fot. 141. Wracamy na statek
– wydawałoby się, że po krach
można byłoby na niego przejść,
ale to złudzenie. Przezroczy-
stość powietrza jest tak duża,
że wszystko wydaje się bli-
sko, ale z proporcji wysoko-
ści statku do człowieka widać
dużą odległość, tak jak widać
ją na fot. 139.
Fot. 140. Kości wielorybów leżały wszędzie, przy-
pominając, jak mocno były trzebione te zwierzęta.
Jako przynależących do obszaru Specjalnej Ochro-
ny nie można ich usunąć. Obok budynku główne-
go stacji zbudowana jest szklarnia, w której rosły
pomidory.
Fot. 142. Ostatnie chwile na stacji otoczonej trzema lodowcami: Kopułą Warszawy, Kopułą Arctow-
skiego i Kopułą Krakowa. Wracamy. Nikt z nas nie myślał wtedy o tym, że uczestniczy w pożeg-
nalnym – 33. rejsie „Prof. Siedleckiego”, trawlera Stoczni Gdańskiej z 1972 r., który przepłynął już
850 tys. km.

91
Fot. 144. Wypływamy z zatoki; za to wydrzyk Maccormica (Catharacta maccormicki) podkradający
ryby bardziej niż wydrzyk antarktyczny jaja Adelom, wraca na wyspę.
Fot. 143. Mapa Zatoki Admiralicji, a na niej polskie nazwy świadczące o dużym
wkładzie Polaków w badania wyspy.

92
Badania strefy przylodowej pomiędzy
wyspą Elephant a Orkadami Płd.
Research of the ice edge zone between
Elephant Island and the South Orkney Islands
Po opuszczeniu stacji Arctowskiego przez trzy dni – od 27 do 29 grudnia 1988 r. – pły-
niemy do strefy przylodowej paku lodowego (lód dryfujący o zwartości ≥7/10), starsze-
go lodu zawierającego dużo mikroorganizmów. Rozpoczęliśmy naszą pracę – badania
ekologiczne strefy przylodowej rozciągającej się pomiędzy wyspą Elephant a Orka-
dami Płd. – która trwała do 15 I 1989 r. W tej strefie – za pomocą sieci bongo i sieci
przemysłowej – próbkowano charakter występowania kryla i innego zooplanktonu
w stosunku do odległości od krawędzi pokrycia lodowego. Wyraźnie zaznaczyły się
różnice w masie i składzie połowu kryla zależne od odległości od krawędzi lodu.
Z krawędzią lodową związana jest produktywność pierwotna w Oceanie Południo-
wym (obszar wód od Antarktydy do maksymalnego zasięgu krawędzi lodu). Dla morza
Weddella jest to 67% rocznej produktywności pierwotnej, a w morzu Rossa aż 74%.
W strefie przylodowej duża część produktywności pierwotnej opiera się na azotanach
(użyźniających środowisko), stąd jest ona dostępna dla wprowadzania ze strefy eufo-
tycznej w formie wyższego poziomu troficznego biomasy lub cząstek opadających na
dno. Strefa przylodowa jest zatem ważnym źródłem produkcji biogenów i funkcjonuje
jako kanał większości produktywności w formę wymienną, ma też istotne znaczenie
dla troficznej dynamiki oceanu. Zakwit glonów latem to tym samym masowy rozwój
kryla i przyciąganie żywiących się nim zwierząt. Strefę brzegu lodów można przy-
jąć jako miejsce generujące wysoką produktywność pierwotną w Antarktyce, stąd na
jej zmienność duży wpływ ma sezonowa zmiana krawędzi lodu (różnica powierzchni
około 6 × 106
km między minimalnym w lecie a maksymalnym, zimowym zasięgiem).
Przy czym istotny udział mają w tym szelfy wysp, archipelagi i cyrkulacje wodne. Jak
ważna jest ta strefa – przy tych znacznych, okresowych różnicach powierzchni strefy
przylodowej – wskazuje sezonowa różnica w produktywności. Letnie wartości mak-
symalne są o około 50% większe niż minimalne w zimie. Strefa brzegu lodów (przej-
ściowy rejon od wód całkowicie pokrytych lodem do wód niezmienianych wpływem
lodu zgrupowanego – bariery lodowej) jest miejscem wysokiej aktywności biologicznej.
Silnie akumulują się tu fito- i zooplankton, ptactwo wodne i ssaki wodne, a ich odcho-
dy użyźniają siedliska, stając się pożywką dla bakterii, będących pokarmem dla zoo-
planktonu. Są także źródłem związków organicznych i nieorganicznych potrzebnych
dla świata zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego. Ponadto przy tak wysokim poziomie
troficznym mniejsze jest tu drapieżnictwo, głównie przez fizyczną obecność lodu do-

93
starczającego schronienia. Przez tworzenie się zatoczek ze zwiększoną stabilnością
wód (wyłączając drobne cyrkulacje), może wzrastać biomasa zoo- i fitoplanktonu. Za-
kwity fitoplanktonu w strefie przylodowej w dużej części pochodzą z pionowej stabil-
ności wód powstającej wskutek sezonowego topnienia lodu i wycofywania się obrzeży
lodu. Topnienie lodu powoduje zmniejszenie zasolenia wód powierzchniowych. Woda
z rozpuszczenia rozmieszczona w warstwie do 20 m głębokości przy 1°C tworzy wysoko
stabilną warstwę powierzchniową oporną na pionowe mieszanie, dlatego dostarcza
optymalne środowisko dla wzrostu fitoplanktonu, zwłaszcza że nutrienty mogą tu-
taj nie limitować wzrostu, a przepływ radiacji słonecznej w antarktycznym lecie jest
wysoki (wyższy niż na równiku). Duże zakwity alg śnieżnych w letnich miesiącach
mają koncentrację komórek rzędu 105
do 106
komórek na m³ i całkowicie przebar-
wiają śnieg na czerwono, pomarańczowo, zielono albo szaro – zależnie od gatunku
i warunków środowiska. Pigmenty kolorowe ochraniają komórki od zniszczenia przez
ostre światło i promienie UV podczas miesięcy letnich. Pigmenty te mogą mieć formę
żelaza, mieszanin taniny albo mogą być lipidami pomarańczowymi lub czerwonymi
– jak w przypadku większości alg śniegowych. Cysty alg i spory to nieruchliwe formy
alg, które mogą być czerwone, pomarańczowe albo żółtozielone, zwykle mają grube
ściany i duże zapasy lipidu, słodziku i cukrów. Takie spory znoszą zarówno tempera-
tury zimowe, jak i wysokie temperatury ziemi, skał i osuszanie w lecie, które zabiłoby
normalne komórki wegetatywne. Stadia ruchliwe alg umożliwiają rekolonizowanie
śniegu i lodu przez kiełkowanie spory oraz ulokowanie się w optymalnej dla fotosyn-
tezy głębokości w kolumnie śniegu czy lodu. Komórki pewnego gatunku wydzielają
duże ilości kleju, który przytwierdza je wzajemnie do siebie i do kryształów śniegu,
co zapobiega zmyciu komórek. Klej tworzy też płaszcz ochronny i opóźnia osuszanie.
Może mieć też dodatkową funkcję jako tarcza UV.
Ponieważ poza zmiennością sezonową także międzyroczna (fluktuacje krawędzi
lodu) istotnie zaznacza się w pokryciu i koncentracji lodu, odpowiednio podobna
zmienność powinna występować w produktywności pierwotnej w obrębie strefy lodo-
wego przybrzeża i dalej, na wyższych poziomach łańcucha troficznego, w tym kryla
(a takie powiązanie z gatunkami przemysłowymi zbadano na innych basenach wod-
nych, na przykład w przybrzeżach Peru). Zbadanie takich powiązań z krylem i wyżej
w poziomach troficznych było ciekawym zadaniem.
Zmienność w strefie przylodowej może wpływać na wyższe poziomy troficzne, na
zasoby roślinożercy – kryla, jego reprodukcję – może wpływać na pewną inercję reak-
cji, może być w relacji nawet odwrotnej albo może wpływać bardziej bezpośrednio do
bardziej czułego poziomu larw kerguleny. Fitożerna młodzież ichtiofauny ma większą
od kryla możliwość podążania za sezonowymi poziomymi oscylacjami lodowego przy-
brzeża. Prawdopodobnie dzięki niemu poszerzają swój zasięg gatunki ryb dennych

94
zasiedlających szelfy wysp. W czasie ekspedycji ich larwy (gatunków: C. aceratus, C.
rastrospinosus, C. wilsoni, T. eulepidotus, L. larseni, P. macropterus, Notothenia sp. (1)) zna-
leziono w badaniach strefy przylodowej na otwartym oceanie daleko od szelfów wysp.
Duża skala oddziaływania lodu, która rozciąga się w poziomie na 240 km, może mieć
w tym zakresie efekt i w odniesieniu do mało labilnego kryla w okresie do 2 miesięcy
– trwania zakwitu w jednym miejscu. Biomasa fitoplanktonu strefy przylodowej może
nie być cała utylizowana w miejscu przez kryla i inne roślinożerne widłonogi (Cope-
poda), ale w części musi odpadać ze strefy eufotycznej i być utylizowana na większych
głębokościach lub przy dnie – wpływając na procesy bentosowe, na cykle biogeoche-
miczne.
Dla mikronektonu, kryla, larw ryb i innych organizmów strefy przylodowej dużymi
drapieżnikami łowiącymi po zmroku, przeważnie do 10 m głębokości, są np. pingwiny
cesarskie (wyjątkowo nawet powyżej 250 m głębokości), pingwiny białookie (do 70 m
głębokości), petrele antarktyczne, przylądkowe, śnieżne, niebieskie, sztormowe, inne
petrele: Pachyptila vittata, Procellaria aequinnoctialis, Sterna vittata, S. paradisaea. Ogól-
nie z analizy „jadłospisu” powyższych ptasich drapieżników wynika, że kryl dominuje
w wodach otwartych bezpośrednio przylegających do kry, przy czym wiosną mniej
dominuje w strefie paku lodowego, a więcej do 200 km od niego.
W badaniach ekologicznych strefy przylodowej rozciągającej się pomiędzy wyspą
Elephant a Orkadami Południowymi przeprowadzonych na r/v „Profesor Siedlecki”
stwierdzono, że ogólnie przy wyspach i pomiędzy wyspami, dalej od krawędzi lodu,
wydajność połowowa kryla była 3 razy wyższa niż łowionego bliżej krawędzi lodu.
Ponadto w porównaniu do kryla poławianego dalej na północ od krawędzi lodu, kryl
poławiany bliżej tej krawędzi był mniejszy, liczniej reprezentowany przez juwenilne
i osobniki niedojrzałe, które występowały tam wyjątkowo płytko, na 35 metrach.
Niskie wydajności połowów E. superba uzyskane w sąsiedztwie krawędzi lodu mogą
wynikać ze znacznych horyzontalnych fluktuacji zasięgu krawędzi lodu, które mo-
gły utrudniać tworzenie skupisk, a istniejące rozpraszać bezpośrednio lub pośrednio
poprzez zmianę struktury ekologicznej środowiska (m.in. przez zmianę fizycznych
czy chemicznych właściwości wody, zmianę składu mikro- i makrobiocenozy strefy
przylodowej).
Analiza zapisów echogramów wykazała, że E. superba w sąsiedztwie krawędzi lodu
występował średnio na 37 m i średnio 25 m płycej niż w wodach otwartego morza
oraz że był to kryl liczniej reprezentowany przez młodociane i niedojrzałe osobniki.
Prawdopodobnie obecność masy lodu modyfikuje górną warstwę wody licznego wy-
stępowania kryla dojrzałego na zbliżoną w charakterystyce do dolnych warstw wody
otwartego morza i przez to na optymalną hydrobiologicznie dla młodocianych i osob-
ników niedojrzałych E. superba. Fluktuacje krawędzi lodu, przypuszczalnie degradują-

95
ce strukturę skupisk dojrzałego kryla, nie miałyby ujemnego wpływu na występowanie
juwenilnych i niedojrzałych osobników w jego bliskim sąsiedztwie.
Zróżnicowanie występuje także i dla innych gatunków. W strefie paku lodowego
i jego krawędzi nielicznie spotyka się Thysanoessa macrura i E. crystallorophias. W ot-
wartych wodach znacznie liczniej znajdowano obunogi (Amphipoda): Vibilia sp., Cyllo-
pus sp., jak i salpy (S. thompsoni). W strefie paku lodowego znajdowano większe i licz-
ne Pasiphaea longispina oraz dziesięciornice: Galiteuthis glacialis, Psychroteuthis glacialis,
Kondakovia longimana i Gonatus antarcticus. Z Myctophidae E. antarctica, dalej od lodu
dominowały w stosunku 7:1 większe osobniki, 81-90 mm (IV, V gr. wieku). Natomiast
bliżej brzegu lodu poławiano osobniki mniejsze, 60-71 mm, w stosunku 2:1 lub 1:1,
prawdopodobnie znajdujące przy lodzie lepsze warunki odżywcze. Inny mezopelagicz-
ny gatunek Notolepis coatsi w większości znajdowano w strefie paku lodowego.
Fot. 145. Kryl antarktyczny (Euphausia superba, Dana). Rodzina: Euphausiidae; rząd: szczętki; gro-
mada: pancerzowce; podtyp: skorupiaki; typ: stawonogi; królestwo: zwierzęta; domena: eukarioty.
Według rozmiaru i rozwoju (2; 3): 1. Juvenes – młodociane, brak petasmae (zmodyfikowane endo-
pody pierwszej pary pleopodów) i thelycum (u podstawy ostatnich odnóży piersiowych). 2. Samce
niedojrzałe, dojrzewające, petasmae nie wykształcona definitywnie. 3. Samce dojrzałe – petasmae
definitywnie rozwinięta, zesklerotyzowana. 4. Samice niedojrzałe, dojrzewające – thelycum słabo
rozwinięte, bez pigmentu lub słabo pigmentowane. 5. Samice dojrzałe, przedtarłowe – thelycum roz-
winięte, często ze spermatoforami, czerwono pigmentowane. 6. Samice tarłowe – thelycum jak wyżej.
Karapaks i często I segment odwłoka rozdęty przez masę jajową. 7. Samice potarłowe, thelycum jak
w punkcie 5. Karapaks i I segment odwłoka rozdęty, pod nim puste przestrzenie po jajnikach opróż-
nionych z jaj. Nie było poboru bezpośrednich prób pod lodem przeprowadzanych w celu odkrycia
tam obecności – nawet do 13 km na południe od krawędzi lodu – wysokich gęstości kryla (30 000
osobników na m³). Pod lodem kryl – żerując w pozycji odwróconej – zbiera osad alg na spodzie
lodu jak kosiarka. Zwykle w nocy unoszą się do powierzchni, aby znaleźć pokarm, pozostając głę-
biej podczas dnia, w otwartym pelagialu. A pod lodem, gdzie może być ciemniej (trzeba pamiętać
o śniegu na lodzie), czy wyraźne są migracje dobowe? Gdy nie ma zakwitu alg lodowych, kryl żywi
się konkurencją dla pokarmu z alg – widłonogami (Oithona spp). Szczególnie młode kryle szukają
schronienia przed drapieżnikami w małych szczelinach w lodzie. Większe topograficzne cechy pod
lodem, takie jak zbieg prądów, ścieśnienia, przyspieszenia na wirach odzwierciedlane w rozkładach
zmiany ciśnienia, ściągają kryla w wyższe gęstości skupień. Przy braku pokrywy lodowej salpa po-
jawia się w większej liczebności.

96
Fot. 146. Wydajności zaciągów włokiem kryla w strefie oscylacji krawędzi pokrycia lodowego.
Fot. 147. Wydajność połowu w zależności od długości kryla w strefie oscylacji krawędzi lodu przy
wyspie Elephant i Orkadach Południowych (XII 1988 – I 1989).

97
Fot. 148. Myctophidae: G. braue-
ri – baty, mezopelagiczny, w nocy
na 200 m, ♀♂ ≤ 13,2 cm SL, żywi
się krylem, także copepodami,
amphipodami; E. antarctica –
baty, mezopelagiczny, na 100 m,
♂ ≤ 8,2 cm SL, ♀ ≤ 10,3 cm SL,
wiek ≤11 lat, żywi się eufazjami
i wieloszczetami; larwy C. gunnari,
C. aceratus i innych ryb pojawiają
się w różnym czasie, nie obciąża-
jąc ekosystemu; Amphipoda – obu-
nogi, skorupiaki z pelagialu oce-
anicznego przeźroczyste, bocznie
spłaszczone, segmentowane, bez
pancerza; Salpidae; głowonogi.
Fot. 149. Liczebność, biomasa
i średnie rozmiary kryla w stre-
fie oscylacji krawędzi lodu przy
wyspie Elephant i Orkadach Po-
łudniowych (XII 1988 – I 1989).
W strefie lodu pakowego, w strefie
brzegu lodu występują duże ilo-
ści fitoplanktonu pochodzącego
z topnienia latem lodu (wieloletni
zawiera więcej zakumulowanych
organizmów), dodatkowo inicju-
jącego zakwity w nowym sezonie
letnim. Biomasę tego fitoplankto-
nu szacuje się czasami na bliską

98
połowy całkowitej produkcji Oceanu Południowego. Okrzemki planktonowe i te z lodu morskie-
go są pokarmem dla kryla, będącego podstawą łańcucha pokarmowego w Antarktyce. Stanowi on
ogromną biomasę w Oceanie Południowym (niemal jak połowa całego światowego rybołówstwa)
i jest pokarmem przede wszystkim wielorybów, fok, ptaków (głównie pingwinów), ryb i kalmarów.
Pod lodem morskim juwenilne formy kryla żerują przez ok. 6 lat, aż do osiągnięcia postaci dorosłej.
Kryl dorosły skupia się w ławice poza strefą lodu pakowego, z dala od krawędzi lodu. Roje kryla
mogą rozciągnąć się pod morskim lodem do około 13 km od krawędzi. Tam żeruje na osadzonych
od spodu algach lodowych.
Fot. 150. Rozkłady długości i stadia dojrzałości gonad kryla dla zaciągów włokiem i bongo względem
odległości od krawędzi pokrycia lodowego w Morzu Scotia od wyspy Elephant do Orkad Południo-
wych (XII 1988 – I 1989). Im dalej od krawędzi, tym większy i dojrzalszy kryl.

99
Fot. 151. Kryl na dłoni i powiększony
D. forcipatus (http://copepodes.obs-banyuls.
fr/en/fichesp.php?sp=612). Rząd Calanoi-
da – liczny w zatoczkach – w wodach płyt-
kich stanowi pokarm dla larw ryb. Gdy nie
ma zakwitów, może być źródłem pokarmu
dla kryla, co zwiększa biomasę fitoplankto-
nu, bo mniej żeruje na niej D. forcipatus. W wodach otwartych Oithona sp. stanowi źródło pokarmu
dla kryla i młodych ryb, sama żeruje na algach lodowych, więc te ostatnie pośrednio zapewniają
rozwój rybom i krylowi (poza okresem zakwitu).
Fot. 152. Analiza rozkładu długości Bhattachary’a (1), czyli otrzymywania struktury wiekowej kryla
z proporcji grup wiekowych w klasach długości i odpowiednich parametrów wzrostu. Dane te uła-
twiają prognozy i modelowanie. Podstawą łańcucha pokarmowego przy lodach są raczej algi lodowe,
nie fitoplankton pelagialu. Liczne gatunki widłonogów (Calanus sp., Oithona sp.) rozmnażają się
pod lodem przed zakwitem fitoplanktonu i odżywiają się osadzonymi tam algami lodowymi. Duże
gatunki Calanus, łącznie z obunogami, tworzą bazę pokarmową dla ryb antarktycznych. Stąd larwy

100
ryb zależą od produkcji alg lodowych, zaopatrujących poprzez cykle produktywności widłonogów,
które z kolei dostarczają jaja i nauplii dla larw ryb. Dlatego synchronizacja do zakwitu alg lodowych
i do fitoplanktonu, tego tworzonego przez rozpadanie i topnienie lodu, jest istotna dla rozwoju
rozpoczynających pierwsze żerowanie larw ryb antarktycznych. W konsekwencji poziom rekrutacji
ryb antarktycznych może w następnych latach wpływać na żerowanie pingwinów, ssaków morskich
i innych drapieżników ryb. Lokalne obniżenie liczebności rekrutacji larw ryb z powodu braku czy
dysharmonii z tworzeniem się krawędzi lodu, czy z sezonowym zakwitem fitoplanktonu, będzie
z pewnym czasowym przesunięciem niekorzystnie oddziaływać na drapieżniki ryb. Powtarzające
się okresy zimnego lata, które powodują zredukowaną produktywność, determinują z kolei spadek
liczebności ryb i ich drapieżników w latach późniejszych. Zdarzenia te mogą wiązać się ze zmianą
w przypływie mas wodnych i ostatecznie z siłą i pozycją atmosferycznych zjawisk ciśnieniowych
w Oceanie – zjawisk lokalnych, np. wzrost ocieplenia – przyspieszone topnienie – podwyższona
stratyfikacja wody – słabsza odnowa w mikroelementy.
Fot. 153. Stadia rozwojowe kryla. Gastrulacja (jajko  embrion) zaczyna się podczas zejścia 0,6-mi-
limetrowych jajek na dno szelfu lub w oceanicznej toni na głębokości około 2000-3000 m. Gdy z jaja
następuje wylęg, jako nauplius migruje do powierzchni, używając trzech par odnóży. W dalszej mi-
gracji do powierzchni rozwija się metanauplius. Po 3 tygodniach kończy się migracja do powierzchni,
po czym rozwija się calyptopis i dalej furcilia. 15-milimetrowy młody kryl wygląda jak postać dorosła.
Kryl osiąga dojrzałość po 2 do 3 latach. Pancerz zrzucany jest co 13-20 dni (1; 2).

101
Fot. 154. Ekipa nurków zbiera próbki śniegu i lodu z kry i z gór lodowych do badania ich mikroflory
i fauny. Zbierane są odwierty z różnych warstw lodu.
Przerwa noworoczna
New year’s break
Fot. 155. Dwa dni po rozpoczęciu
badań ekologicznych strefy przylo-
dowej wszędzie napisane jest: „Prze-
rwa na święto Nowego Roku”. Mimo
że pięknych kobiet nie brakowało, nie
było zabawy ani balu. Przede wszyst-
kim była praca, codzienne omawianie
wyników w mesie, planowanie badań
(na długo przed Nowym Rokiem).
Te kilka toastów po świątecznych
daniach to tylko „kropla w Morzu
Weddella” – pełnego badań bongiem
i siecią oraz echosondą.

102
Fot. 156. W kabinie kierownika rejsu, dra J. Kalinowskiego szampan szybko uderzał do głowy, gdyż
dodawane do niego kostki lodu strzelały. Lód ten pochodził z dużych głębokości, gdzie pęcherzyki
gazu zamrożone były pod dużym ciśnieniem. W miarę topnienia lodu gaz uwalniał się gwałtownie.
Fot. 157. Sylwestrowe spotkania odbywały się w pracowniach, ponieważ mieściły więcej osób. W tej
pracowni były echosondy, dzięki którym otrzymywaliśmy informacje, na jakiej głębokości znajdują
się poszczególne ryby albo jaki jest charakter występowania kryla. Biomasę kryla z echointegracji
obliczał kierownik rejsu dr Janusz Kalinowski. Zapisy kryla z echosondy badała także pani Małgo-
rzata Godlewska (z PAN-u) w sylwestrowym nastroju otoczona panami: szampana (z Polski?) trzyma
Piotr Tecław, obok jest Karol Szynaka.

103
Fot. 159. Czasem nie wiadomo, jakie miny stroić przed kamerą. Czy to powaga, czy uśmiech?
Fot. 158. Opalenizna z tropików nie zniknęła. Jesteśmy chyba w mesie: Andrzej, ja w rogu, Karol
i Tomek.
Czasem nie wiadomo, jakie miny stroić przed
kamerą. Czy to powaga, czy uśmiech?

104
Fot. 162. Na koniec sylwestra panu
Alfredowi i innym pozostawała
ciasna koja, aby śnić o walcu lub
tangu...
Fot. 160. Hiszpanka Aida
pomimo drobnej sylwet-
ki jest bardzo wysporto-
wana i przede wszystkim
silna duchem.
Fot. 161. Aida jest też do-
brym fotografem: tu oglą-
da wschodnie negatywy.
Niestety, nie były tak do-
bre jak zachodnie.

105
Badania stanu zasobów ryb na szelfie Georgii Płd.
Research of the state of fish resources on the South
Georgia shelf
Fot. 164. Tym razem algi nie pochodzą z sieci
(domena ichtiologa prof. J. Sosińskiego) ani
z bongo (domeny krylologów), lecz z wycinków
lodu i śniegu wykonanych przez ekipę płe-
twonurków dla mikrobiologa dra Marka Zda-
nowskiego i jego asystenta Stuarta Donachie.
Posklejane są ze sobą i z podłożem, dlatego
trudniej je z niego zmyć. Kryl może zeskrobać
warstwę alg lodowych od spodu lodu pakowe-
go, pływając w odwrotnej pozycji bezpośrednio
pod lodem. Kryl rozwinął specjalne rzędy jakby
grabi w zakończeniach thoracopods i żeruje na
algach ze spodu lodu jak kosiarka. Jeden kryl
może „skosić” 1,5 cm w 2 sekundy. Warstwa
osadzonych na spodzie lodu alg jest obecna na
bardzo rozległych obszarach. Zawiera więcej
węgla organicznego niż cały słup wody pod lo-
Fot. 163. Z krylem (po lewej) i rybami (po prawej, domena prof. J. Sosińskiego). Próby kryla pobie-
rano blisko i daleko krawędzi lodu, pomiędzy Elephantem a Orkadami za pomocą przemysłowych
zaciągów siecią z miejsc i głębokości mających w echosondzie zapisy obecności kryla oraz za pomocą
sieci bongo z głębokości od 299 m do powierzchni. Określano ciężar prób. Z każdej próby – z zaciągu
i z bongo – pobierano podpróbę 100 osobników kryla w celu określenia rozkładu długości, struktury
dojrzałości oraz stopnia żerowania kryla w próbie. Zapisy echogramów były analizowane pod wzglę-
dem biomasy i charakteru skupień kryla. Długości SL kryla z podprób mierzono z dokładnością
do 1 mm. Jego ciężar obliczano z długości wg wzoru: W = a × Lb
, przy a = 0,0039, b = 3,1846, prócz
5. stadium, dla którego a = 0,0054, b = 3,1391. Zawartość żołądka określano w skali 5-stopniowej,
a dojrzałość gonad w skali 7-stopniowej (3).

106
dem. Podczas wiosennego zakwitu alg spód lodu pakowego jest dużym źródłem energii. Kryl, żeru-
jąc, często wypluwa agregacje alg, zawierające tysiące zlepionych ze sobą niestrawionych komórek.
Kryl wydala także sznury fekalii zawierających nadal duże ilości węgla i muszli okrzemek. Obydwa
rodzaje odpadów z żerowania kryla są ciężkie i toną bardzo szybko. Proces ten, tzw. biologiczna
pompa w głębokich wodach Oceanu Lodowatego (od 2 do 4 m), działa jako transport dwutlenku
węgla: pobiera duże ilości węgla (CO2) od biosfery i zatrzymuje go na około 1000 lat. Jeśli powyższy
fitoplankton żeruje inny składnik pelagicznego ekosystemu, większość związanego węgla pozostaje
w górnych warstwach Oceanu Lodowatego. W powyższych procesach uczestniczy olbrzymia bioma-
sa w przypuszczalnym cyklu zwrotnym. W Antarktyce występują okresy braku pokarmu, w których
u kryla zachodzi wtórna resorpcja ciała. Nie podlegają jej oczy kryla, dlatego mierząc oczy i długość
kryla, z ich stosunku można odczytać siłę czy okres doznanego głodu. Algi lodowe latem masowo
rozkwitają (rzędu 105
do 106
komórek na m³, produkcja pierwotna 30-50 g C/m²), więc i kryl rozwija
się (od 13 mln do kilku bilionów ton rocznie) i przyciąga ryby żerujące go rocznie w ilości ok. 15
mln ton, kałamarnice – 65 mln, ptaki – 18 mln, foki – 96 mln. Wszystkie razem pochłaniają 232
mln ton kryla (1).
Po ukończeniu programu ekologicz-
nych badań strefy przylodowej płyniemy
po ichtiologów. W Punta Arenas stacjo-
nujemy kilka dni w styczniu 1989 r. Na-
stępnie wracamy do pracy z siecią, teraz
na szelf Georgii Płd. – od 1 lutego szacu-
jemy zasoby ryb, aby dobrze nimi zarzą-
dzać i aby według tej prognozy otrzymać
dla Polski limit połowu ryb niezagraża-
jący występowaniu gatunków. Procedu-
ry badań są ujednolicone i publikowane
w podręcznikach FAO (1).
Aby mieć możliwość zarządzania zaso-
bami ryb przemysłowych (między innymi
z Georgii Południowej, dokąd płyniemy),
trzeba mieć dokładne dane dla każdego
gatunku wchodzącego w skład połowów.
Fot. 165. Algi śnieżne (Nitzschia kerguelensis)
z grupy okrzemek promienistych (Centricae),
niżej zdjęcie SEM algi.
Fot. 166. Kryl żerujący (np. zielone
algi ze spodu lodu – zdjęcie u góry
po lewej) ma 1. stopień wypełnienia
żołądka, gdy jest bezbarwny (trzust-
kowątroba i jelito są puste); 2. stopień
jest wówczas, gdy żołądek i trzust-
kowątroba są zabarwione (mają po-
karm); 3. stopień występuje wtedy,
gdy fekalia w jelicie sięgają do skra-
ju głowotułowia; 4. – gdy do połowy
odwłoka; natomiast 5. – gdy fekalia
sięgają poza połowę odwłoka (2).

Statki druk 05-06-2014

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais de ryszardtraczyk

Mais de ryszardtraczyk (17)

Statki druk 05-06-2014