Phuchongkhaprayatachan

1. ภุชงคประยาตฉันท ๑๒
ภุชงคประยาตฉันท (อานวา พุ-ชง-คะ-ปฺระ-ยา-ตะ-ฉัน หรือ พุ-ชง-คะ-ปฺระ-
ยาด-ฉัน) แปลความตามความหมายในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ภุชงค
หมายถึง งู หรือ นาค โดยรวมใหความหมายวา ชื่อฉันทแบบหนึ่งมี ๑๒ คํา แบงเปน
๒ วรรค มีลหุ ตนวรรคและกลางวรรค หากฟงลีลาจากการอานภุชงคประยาตฉันท
แลวจะพบวาฉันทชนิดนี้มีลีลาเหมือนอาการของงูกําลังเลื้อย
คณะและพยางค
ภุชงคประยาตฉันท ๑ บท ประกอบดวยคณะและพยางค ดังนี้
มี ๒ บาท วรรคหนามีจํานวน ๖ คํา/พยางค และวรรคหลังมีจํานวน ๖ คํา/
พยางค
๑ บาท นับจํานวนคําได ๑๒ คํา/พยางค ดังนั้น จึงเขียนเลข ๑๒ หลังชื่อ
ภุชงคประยาตฉันท นี่เองครับ
ทั้งบทมีจํานวนคําทั้งสิ้น ๒๔ คํา
สัมผัส
พบวา ภุชงคประยาตฉันท มีสัมผัสนอก (ที่เปนสัมผัสภายในบท) จํานวน ๒
แหง ไดแก
๑. คําสุดทายของวรรคหนา บาทที่ ๑ สงสัมผัสกับคําที่ ๓ ของ
วรรคหลังในบาทเดียวกัน
๒. คําสุดทายของวรรคหลัง บาทที่ ๑ สงสัมผัสกับคําสุดทายของ
วรรคหนาในบาทที่ ๒
สัมผัสระหวางบท พบวา คําสุดทายของบท สงสัมผัสกับคําสุดทายของวรรคที่
วรรคหลังของบาทที่ ๑ ในบทตอไป
คําครุ ลหุ ภุชงคประยาตฉันท ๑ บท มีคําครุทั้งหมด ๑๖ และมีคําลหุ
ทั้งหมด ๘ คํา รวมทั้งบทมีจํานวนคําบังคับ ๒๔ คํา ใหนักเรียนสังเกตสัมผัสบังคับ
(สัมผัสนอก) และบังคับครุ-ลหุ ภุชงคประยาตฉันท ๑๒ ตามผังภาพ
คําครุ สัญลักษณแทนดวย ั
คําลหุ สัญลักษณแทนดวย ุ ใหนักเรียนดูตัวอยางตามผังภาพ ครับ

2. ๏ ทิชงคชาติฉลาดยล คะเนกลคะนึงการ
กษัตริยลิจฉวีวาร ระวังเหือดระแวงหาย
๏ เหมาะแกการณจะเสกสรร ปวัตนวัญจโนบาย
มลางเหตุพิเฉทสาย สมัครสนธิสโมสร
์
(จาก สามัคคีเภทคําฉันท ของ ชิต บุรทัต)

3. ที่มา/อางอิง
กระทรวงศึกษาธิการ. สํานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน. หนังสือเรียน
สาระการเรียนรูพื้นฐาน วรรณคดีวิจักษ ชั้นมัธยมศึกษาปที่ ๖ กลุมสาระ
การเรียนรูภาษาไทย หลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช
๒๕๔๔. กรุงเทพฯ : โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, ๒๕๔๘.
กําชัย ทองหลอ. หลักภาษาไทย. กรุงเทพฯ : รวมสาสน, ๒๕๔๐.
แจมจันทร สุวรรณรงค. ลักษณะคําประพันธไทย. สกลนคร : วิทยาลัยครูสกลนคร,
๒๕๓๑.
ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ :
นานมีบุคสพับลิเคชั่นส, ๒๕๔๖.
วิเชียร เกษประทุม. ลักษณะคําประพันธไทย. กรุงเทพฯ : พัฒนาศึกษา, ๒๕๔๖.
สิทธา พินิจภูวดล และประทีป วาทิกทินกร. รอยกรอง. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัย
รามคําแหง, ๒๕๑๘.

4. ครุ ลหุ คือ
ครุ และ ลหุ หมายถึงลักษณะของเสียงคําหรือพยางค อยางไรละครับนักเรียน มี
ประโยชนอยางยิ่งในการแตงคําประพันธประเภทฉันท เนื่องจากคําประพันธประเภทฉันท
นั้นบังคับครุ ลหุ
สรุป ครุ ลหุ คือ
ครุ (อานวา คะ-รุ) หมายถึง เสียงหนัก หนักอยางไร
เปนคําหรือพยางคที่ประสมดวยสระเสียงยาวไมมีตัวสะกดก็ได หรือเปนคําหรือ
พยางคที่มีเสียงตัวสะกดทุกมาตรา (ไดแก แม กก กด กบ กง กน กม เกย และ
เกอว) เชนคําวา ฟา นั่ง พริก ไหม พรม นนท เชษฐ เปนตน
ลหุ (อานวา ละ-หุ) หมายถึง เสียงเบา เบาอยางไร
เปนคําหรือพยางคที่ประสมดวยสระเสียงสั้นและไมมีตัวสะกด หรือเปนคําหรือ
พยางคที่มีเสียงสระเสียงสั้นและไมมีเสียงตัวสะกด เชนคําวา ณ ธ บ ก็ พิ ผิ ลุ เจาะ
เหาะ ทะ เละ แพะ และ เลอะ เปนตน
โดย ครูปยะฤกษ บุญโกศล
โรงเรียนโพนทันเจริญวิทย เผยแพรเมื่อวันที่ ๔ ตุลาคม ๒๕๕๔