Materiały na zajęcia z metodologii nauk społecznych, Instytut Socjologii UwB

1. Co to znaczy „wyjaśnić” i co
ma do tego wolna wola?
Metodologia nauk społecznych
14 kwietnia 2014

2. Zdarzenie I Zdarzenie II
Przyczyna Skutek
?
Przyczynowość - relacja między jednym
zdarzeniem (przyczyną) i drugim zdarzeniem
(skutkiem), gdzie drugie zdarzenie jest
konsekwencją wystąpienia pierwszego.

3. Wyjaśnić – uczynić zrozumiałym
coś, czego się przedtem nie rozumiało.
Wyjaśnić to wskazać w naszej wiedzy
teoretycznej i opisowej taki zbiór twierdzeń, z
których wynika twierdzenie orzekające, iż zaszło
zdarzenie, które wyjaśniamy.
Co to znaczy: wyjaśnić?

4. To na pewno
Polak

5. Prawdopodobnie
nie mył Pan
dostatecznie
często
uzębienia…

6. To na pewno
wina zużytych
świec…

7. Dlaczego
zegarek, który
zostawiłem na
stole, zniknął?
• Widzieliśmy, jak Nowak wszedł do pokoju i
go zabrał
• Jeżeli ktoś zabierze zegarek ze stołu, to
zegarek przestanie leżeć na stole
Wyjaśnianie –
fakt a prawo

8. Dlaczego zwolniono Hannę Lis?
• Ponieważ nie przeczytała dokładnie
przygotowanego materiału
• Ponieważ nie zgadzała się z linią programową
Wiadomości
• Ponieważ zarządzający instytucjami
publicznymi dążą do jednolitości
światopoglądowej swoich uczestników, zgodnej
z ich światopoglądem
Wyjaśnianie – fakt a prawo

9. Wyjaśnianie a dowodzenie
Wyjaśnianie - wskazanie racji dla
stwierdzonego przez nas zdania
Dlaczego tak jest jak stwierdziliśmy?
Dowodzenie - orzekamy o wartości logicznej
stwierdzenia
Czy to, co stwierdziliśmy, jest prawdą?

10. Czy ona to
zrobiła?
(dowód)
Dlaczego
ona to
zrobiła?
(wyjaśnienie)

11. Wyjaśnianie a dowodzenie
Dlaczego mieszkańcy
Białegostoku wstydzą się
„afery z logo”?
Czy logo Białegostoku jest
plagiatem?
Dlaczego Leszek Miller
został prezesem SLD?
Czy SLD wejdzie do
przyszłego parlamentu RP?
Dlaczego Polacy całują
kobiety w dłonie?
Czy całowanie kobiet w dłonie
jest higieniczne?

12. Dwa sposoby wyjaśniania
Dedukcyjne
Indukcyjne

13. Na czym polega wyjaśnianie
dedukcyjne?
Metale rozszerzają się pod
wpływem temperatury
Te tory kolejowe są zrobione z
metalu
Te tory kolejowe zmienią kształt
pod wpływem gorąca
Wszystkie książki filozoficzne są
nudne
Ta książka jest książką filozoficzną
Ta książka jest nudna

14. Woda wrze w temperaturze 100 stopni
Celsjusza
Chłodnica mojego samochodu zawiera czystą
wodę
Jeśli temperatura wody w chłodnicy wzrośnie
powyżej 100 stopni celsjusza, woda wyparuje
Prawa i teorie
Warunki początkowe
Przewidywania i wyjaśnienia

15. ZASADA PRZYCZYNOWOŚCI
MAX BORN (1949)
Przyczynowość
zaistnienie określonego bytu
B zależy od zaistnienia
innego bytu A,
Zasada uprzedniości
(antecedence)
Zasada sąsiedztwa
(contiguity)
Pan Bóg nie gra
w kości
A. Einstein w liście do
Maxa Borna

16. O północy 1 stycznia 1975 roku Mars
pojawił się w pewnym punkcie nieba
Planety poruszają się po
elipsach wokół Słońca

17. Ta częściowo
zanurzona w
wodzie słomka
wydaje się złamana
Promień
światła, przechod
ząc z jednego
ośrodka do
drugiego, zmienia
swój kierunek

18. Pani Kowalska uderzyła męża
Wszystkie zwierzęta posiadają potrzebę
wyładowania uczuć agresji

19. Warunki uogólnień
indukcjonistycznych
1. Duża ilość zdań obserwacyjnych
składających się na podstawę
uogólnienia
2. Powtarzalność obserwacji w
różnych warunkach
3. Żadne zdanie obserwacyjne nie
może przeczyć
wyprowadzonemu prawu
ogólnemu

20. Indukcjonizm
• Nauka rozpoczyna się od obserwacji
• Uzyskane w ten sposób wypowiedzi
(zdania obserwacyjne) stanowią
podstawę, z których można wyprowadzać
prawa i teorie
Jeśli duża ilość przedmiotów A została
zaobserwowana w różnorodnych
okolicznościach i jeżeli wszystkie bez
wyjątku zaobserwowane A posiadały
własność B, to wszystkie A mają

21. Fakty uzyskane
dzięki obserwacji
Przewidywania i
wyjaśnienia
Prawa i teorie
Tak wygląda indukcjonistyczny
model nauki

22. Przyczynowość
nie ma podstaw
logicznych!

23. To, co wiemy na temat
przyczyny i skutku, to
tylko ich występowanie
i następstwo czasowe.

25. Logiczne uzasadnienie indukcji
Wszystkie zaobserwowane kruki są
czarne
Wszystkie kruki są czarne
=

26. Probabilistyczne
uzasadnienie teorii
indukcji
Jeśli duża ilość przedmiotów A została
zaobserwowana w różnorodnych
okolicznościach i jeżeli wszystkie bez
wyjątku zaobserwowane A posiadały
własność B, to wszystkie A
prawdopodobnie mają własność B.

27. Możliwe reakcje na problem indukcji
Indukcji nie można uzasadnić za
pomocą logiki ani doświadczenia, więc
nauka nie może być racjonalnie
uzasadniona. Wiara w prawa i teorie jest
tylko nawykiem psychicznym
Metoda indukcyjna jest elementem
paradygmatów naukowych, stanowi
część kultury
Ale nauka wcale nie opiera się na
indukcji!

28. Czy to jest dobre
wyjaśnienie
Po gruntownych
badaniach nad tym
zagadnieniem
odkryliśmy, że niektórzy
ludzie są uprzedzeni, a
powodem tego jest fakt, że
wolą być uprzedzeni. Inni
znowu ludzie nie są
uprzedzeni, a powodem
tego jest fakt, że wolą być
nieuprzedzeni.

29. Problem wolnej woli

30. • Wyobraźmy sobie, że
podejmujemy decyzję, czy
ponieść lewą, czy prawą
rękę.
• Czy istnieje Istota zdolna
do przewidzenia, którą rękę
podnieśliśmy?
• Czy – jeśli nasza wolna
wola jest wolna – to czy
możemy wywrócić
przewidywania tej Istoty?
Problem Newcombe’a i wolna wola

31. Jak byś postąpił/a?
1 000 000 złotych albo nic
Możesz:
A. Wziąć oba pudełka
B. Wziąć tylko pudełko brązowe
Istota dzień wcześniej
przewidziała, co wybierzesz.
Jeżeli weźmiesz oba pudełka, to
pudełko 2 będzie puste. Jeśli
wybierzesz tylko pudełko 2, istota
włoży do niego milion złotych

32. Robert Nozick
Dla prawie
wszystkich jest
całkowicie jasne i
oczywiste jak należy
wybrać. Problem tkwi
w tym, że pytani o
rozwiązanie dzielą
się na dwie prawie
równe grupy mające
przeciwne zdanie na
ten temat, a duża
liczba pytanych osób
sądzi, że ci
wybierający drugie
rozwiązanie są po

33. Argument 1. Istota dokonała swojego
przewidywania wczoraj, teraz zaś w
pudełku 2 jest albo milion złotych, albo
nic. Jeśli tak, to pieniądze te nie znikną
tylko dlatego, że wezmę oba pudełka, a
uzyskam w ten sposób o tysiąc złotych
więcej. Nie jestem chciwy, ale tysiąc
złotych piechotą nie chodzi. Jeżeli
natomiast pudełko 2 jest puste, to z
pewnością lepiej wziąć oba pudełka i
dostać chociaż tysiąc złotych. W obu
przypadkach lepiej jest wziąć oba
pudełka.

34. Argument 2. Załóżmy, że wezmę
oba pudełka. W takim razie, Istota
prawie na pewno przewidziała to i
zostawiła 2 pudełko puste – prawie
na pewno dostanę 1000 zł. Z drugiej
strony, jeśli wezmę tylko pudełko
2, Istota prawie na pewno wsadziła
w nie milion złotych. Wolę dostać
milion złotych niż tysiąc –
powinienem więc wziąć pudełko 2…

35. `
Istota
Przewiduje, że
weźmiesz oba
pudełka
Przewiduje, że
weźmiesz tylko pudełko
2
Ty
Bierzesz
oba pudełka
1 000 zł 1 001 000 zł
Bierzesz
tylko
pudełko 2 0 1 000 000 zł

36. Kryterium wartości
oczekiwanej
Przy założeniu, że przewidywania Istoty są w
60% prawidłowe:
– Wziąć oba pudełka:
0,6*1000+0,4*1001000=401000
– Wziąć jedno pudełko:
0,4*0+0,6*1000000=6000000
Należy więc wziąć pudełko 2.
Należy wziąć pudełko 2 wtedy, gdy
prawdopodobieństwo, że Istota przewidzi Twój
ruch poprawnie będzie wynosiło co najmniej
0,5005.

37. Problem Newcomba - wnioski
• Jeśli wierzymy w wolną
wolę, wybierzemy oba pudełka
• Wystarczy, że dopuścimy możliwość
przewidzenia naszych decyzji w
51%, by opłacało się branie tylko
pudełka 2

38. Jak wyjaśniamy w naukach
społecznych? Modele
wyjaśniania
Wyjaśnianie nomologiczno-dedukcyjne
Wyjaśnienia wieloczynnikowe
Wyjaśnienia statystyczne
Wyjaśnienia genetyczne
Wyjaśnienia teleologiczne

39. Wyjaśnianie nomologiczno-dedukcyjne
Explanans 1. Zdanie ogólne stwierdzające stały związek między B i Z
2. Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście B
Eksplanandum Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście Z
Wyjaśniamy, dlaczego Jan wbrew oczywistości jest
przekonany, iż jego zakład pracy funkcjonuje świetnie:
1. powołując się na znane prawo, w myśl którego zajmowanie
wysokiej pozycji w strukturze organizacji sprzyja
optymistycznemu widzeniu jej funkcjonowania
2. stwierdzając, iż Jan zajmuje w strukturze danej organizacji
wysoką pozycję.

40. Im więcej
wozów
strażackich, tym
większe straty
spowodowane
pożarem…

41. Im więcej sprzedanych
lodów, tym więcej utonięć

42. 1. Przyczyna poprzedza skutek
2. Empiryczna korelacja między zmiennymi
3. Skutek nie może być wyjaśniany w
kategoriach trzeciej zmiennej
Kryteria wyjaśniania nomotetycznego

43. Korelacja a związek
przyczynowy
Badania wykazały, że
uczniowie zażywający
marihuany otrzymują
wyższe oceny w szkole

44. Wyjaśnianie wieloczynnikowe
ZWBA ...
Przyczyny rewolucji na Majdanie
to:
- kryzys gospodarczy Ukrainy
- korupcja
- wewnętrzne spory liderów
poszczególnych partii
- tendencje separatystyczne
-…
-…
W sytuacji tej zjawiska A, B, C,…, W pozostają wobec siebie w
stosunku interakcji ze względu na wywołanie zjawiska Z. Koniunkcja
tych zjawisk stanowi poprzednik prawa wyjaśniającego zajście Z.

45. Wyjaśnianie statystyczne
Rozważmy wyjaśnienie zdobycia przez kogoś
dyplomu wyższych studiów faktem, iż wcześniej
podejmował on te studia oraz twierdzeniem
statystycznym, iż prawdopodobieństwo
ukończenia studiów dla ogółu je rozpoczynających
wynosi 0,7.
Prawa probabilistyczne mówią jedynie o
pewnych możliwościach, o szansach – a nie
o konieczności.