1. Unibertsoa
eta Eguzki
Sistema
Antzinako
astronomia
Eredu
geozentrikoa
Azalpena
• Lurra unibertsoaren erdigunean finko eta mugiezin
• Lurraren inguruan: ortzia, Eguzkia, Ilargia, planetak eta izar finkoak
Ereduaren
proposatzaileak
Aristoteles
•2 elementu: zerua (mug zirkularra) eta lurra
• Arazoa zergatik distantziak aldatu?
Ptolomeo
•Eguzkia, Ilargia eta planetak epiziklotan mugitu
• Eragina gizartean
• Arazoa Tycho Brahe
Eredu
heliozentrikoa
Azalpena: Eguzkia unibertsoaren erdigunean
Ereduaren
proposatzaileak
Aristarko
Samoskoa
•Lurra eta gainerako planetak Eguzkiaren inguruan
mugitu, errotazio mugimendua eginez.
• Ilargia Lurraren inguruan
Koperniko
•Lurra bere ardatzearen inguruan biraka (1 egun)
• Planetak Eguzkiaren inguruan biraka
• Planetek orbita zirkularrak egin
Beste
• Galileo: teleskopioa eraiki eta Artizarraren faseak behatu
Sistema Beste
batzuk • Kepler: Kopernikoren eredua orbita eliptikoetara egokitu
• Newton: lege unibertsalen bilduma zehatza (grabitazio legea)
Garaiko gizartean eragina: Koperniko, Galileo, Giordano Bruno.. herejeak
Eguzki
sistema
Azalpena eta
Kontzeptuak
• Eguzkiaren inguruan biraka 8 planeta. Eguzki sistema Esne Bidean (espiral formakoa).
• Eguzki sistemako gorputzak: Planeta; Planeta nanoak; Gorputz txikiak. (Ikasi ezberdintzen)
Eguzkia
• Duela 5.000 miloi urte sortutako izar ertaina
• Eguzki energia: Eguzkian gertatzen diren fusio nuklearren emaitza
• Energia espaziora askatu erradiazioz
Planetak
• Barneko planeta harritsuak (lehenengo laurak)
• Kanpoko planeta gaseosoak (azkenengo laurak)
Gorputz
txikiak
• Asteroideak: gorputz harritsuak. Asteroide gerrikoa Marte eta Jupiter artean.
• Meteoroideak: asteroide gerrikotik kanporatutako gorputz solidoak. Lurraren orbita ebaki.
• Kometak: harriz eta izotzez eratuak. Kuiperren gerrikotik eta Oorten lanotik datoz.

2. Unibertsoa
eta Eguzki
Sistema
Unibertsoaren
jatorria
Unibertsoaren
hedapena
• Unibertsoa hedatzen ar da, beraz noizbait oso bilduta, trinko egon zen, Tª
altuan.
• Galaxiak urruntzen edo aldentzen den jakiteko: Doppler efektua.
Big Bang-a
• Glaxien hedapenari so eginda, duela ~10.000- 15.000 miloi urte, eztanda
handi bat.
• Leherketa ondoren, unibertsoa hedatzen hasi eta erradiazioaren tenperatura
hoztu.
• Azalpena
• Big Bang-aren froga: zenbait elementuren ugaritasun azalduezina eta
• Leherketatik 0,01’’: Tª oso altua, fotoi, elektroi eta neutrinoak
eta horien antipartikulak. ~100.000 milioi K
• Leherketatik 3’’: partikulen erradiazioa. ~10.000 milioi K
• Leherketatik 3’: protoiak eta neutroiak konbinatzen hasi, H eta
He nukleoak sortuz. ~1.000 milioi K.
• Leherketatik 300.000 urtez: unibertsoa erradiazioaren mende,
materia ionizatuta.
• Leherketatik 300.000 urte eta gero: nukleo arinek e- aurkitu
eta atomoak eratu H eta He. ~1.000 K
Sistema
jatorria • Big Bang-aren froga: zenbait elementuren ugaritasun azalduezina eta
hondoko erradiazioa.
Elementuen
genesia
• Hasierako unibertsoan H eta He sortu, energia handiegiagatik ezin zen
beste elementurik sortu
• Tª hoztean, nukleoak fusionatzen ziren elementu berria sortuz
Izarren
bilakaera
Sorkuntza
• Nebulosen masa kontzentratu egiten da (g erakarpenagatik)
• Barneko Tªk gora egiten du
• H-a He bihurtzen da fusio erreakzioengatik (fusio termonuklearra)
• Energia asko askatzen da
Desagertzea
•Izar txikiak (Eguzkia) erregaiak (H) agortzean hozten dira, hasieran
erraldoi gorri bihurtuko dira (elementu guztiak erregai izango dira),
gero hoztu eta nano zuria bihurtuko da.
• Masa handiagoko izarrak supernobak, neutroi izarrak ala zulo
beltz bihur daitezke.

3. Unibertsoa
eta Eguzki
Sistema
Lurraren
jatorria
Planetesimalen
teoria
• Duela 4.500 m.u. Esne Bidearen ertzean fusio erreakzio handien artean
protoeguzki bat sortu.
• Prootoeguzkiaren inguruan gasak eta hautsak zeuden, hauek elkartu eta
planetesimalak sortu zituzten.
• Talken ondorioz plantesimalen tamaina handituz joan zen.
Lurraren
bilakaera
• Hasieran Tª altuaren ondorioz planeta harri urtuez osatuta zegoen.
• Denborarekin Tª jeitsi eta azala solido bihurtzen joan zen, baina sumendi jardueraren
ondorioz, laba kantitate handia azaleratzen zen.
• Sumendiek gas ugari jaurti jatorrizko atmosfera. Ur lurruna sortu zen sumendietako
oxigenoa eta hidrogenoaren elkarketaz.
• Ur lurruna kondentsatzean euria, hidrosfera sortu.
• Hidrosferan algak agertu, CO2 kontsumitu eta O2 kanporatu, gaurko atmosfera sortuz.
• P eta S uhin sismikoen jokaeran oinarritzen da, etenunetan.
• P uhinak: azkarrak eta edozein ingurunean zehar dabiltza
• S uhinak: mantsoak, ingurune likidoetan dabiltza
Metodo
sismikoa
Sistema Lurra
Lurraren
barne
egitura
• S uhinak: mantsoak, ingurune likidoetan dabiltza
Etenuneak
•Mohorovicic: Lurrazala – Mantua. ~35-70 km artean
• Gutenberg: Mantua – Nukleoa. ~2.900 km (S uhinek ez dute zeharkatzen)
• Lehman-Jeffreysen: Barne nukleoa – Kanpo nukleoa. ~4.980 km
Ereduak: estatikoa (lurrazala, mantua eta nukleoa) eta dinamikoa (litosfera, astenosfera,
mesosfera, endosfera)
Lurraren
dinamika
• Wegenerrek proposatu zuen.
• Duela ~250 m.u. Pangea izeneko kontinente bakarra. Pantalassa ozeanoa.
• Kontinenteak banatu bitan: Laurasia eta Gondwana
• Teoria hau froga ezberdinetan oinarritzen da.
Kontinenteen
jitoa
Itsas
hondoaren
hedapena
•Dortsal ozeanoetan plakak banatzen ari dira (rift) mantuko material urtua ateraz arro
ozeanikoak handituz.
• Dortsaletan litosfera eratzen denez, plakak bultzatzen ditu subdukzio eremuak sortuz.
Plaken
tektonika
• Litosfera mugitzen diren plaka litosferikotan zatituta dago (8 plaka nagusi).
• Litosfera dortsal ozeanikoetan sortu eta subdukzio eremuetan suntsitzen da.
• Eremu aktiboenak (lurrikarak, sumendiak): elkar ukitze eremuak.