Buổi thảo luận chuyên đề này nhằm giúp diễn giả và cử tọa trình bày và trao đổi những vấn đề then chốt mà toàn cầu hóa đang đặt ra cho các quốc gia nghèo như Việt Nam và vai trò của báo chí trong việc phát huy những lợi ích cũng như hạn chế tác động tiêu cực từ tiến trình này. Toàn cầu hóa là gì và vì sao nó không phải là một cái gì đó to lớn, vĩ mô và trừu tượng mà đang ảnh hưởng đến từng bữa ăn VN? Chúng ta đang ở đâu trong tiến trình toàn cầu hóa và đang đối diện với những cơ hội và thách thức nào? Trong bối cảnh đó, báo chí Việt Nam cần một tâm thế như thế nào để đón nhận các làn sóng kinh tế, văn hóa và chính trị toàn cầu và đóng góp cho một Việt Nam phát triển bền vững? Những tồn tại trong nền báo chí nước nhà cũng được trình bày thẳng thắn với mong muốn cùng nhau nhận thức vấn đề rõ ràng hơn.

1. Xây dựng tư duy toàn cầu hóa
cho làng báo Việt Nam
Trao đổi chuyên đề với đồng nghiệp Đài Tiếng nói VN
TS. Nguyễn Đức An
Giảng viên chủ chốt
Trường Truyền thông, ĐH Bournemouth
Bournemouth, England, 21/11/2014

2. "Người ta bảo rằng nói ngược với toàn cầu
hóa giống như nói ngược với các nguyên lý
về trọng lực"
(Kofi Annan, nguyên Tổng thư ký LHQ)

3. Nội dung
n Nhận diện toàn cầu hoá
n Toàn cầu hóa là gì?
n Vài ví dụ VN
n Cơ hội và thách thức cho các nước nghèo như VN
n Báo chí với các vấn đề TCH ở VN
n Vài gợi ý hành động
n Trao đổi và thảo luận

4. Vài câu hỏi gợi mở
n TCH ở ngay trong lòng bàn tay chúng ta hằng ngày?
n Vì sao một ký thịt heo ở một nước nghèo như VN
gần như bằng giá ở Anh?
n Vì sao nhiều thứ đồ giày da, may mặc tại các nước
phương Tây rẻ hơn ở VN?
n Người Việt đang góp phần làm nhiều người phương
Tây thất nghiệp?

5. Một cách ngắn gọn,
TCH là một tiến trình trong đó các hoạt động kinh tế,
văn hóa và chính trị:
n diễn ra trong một không gian toàn cầu;
n được tổ chức trên phạm vi toàn cầu một cách có
chủ đích; và
n phụ thuộc lẫn nhau ở cấp độ toàn cầu.

6. Cái gì là "toàn cầu" trong "toàn
cầu hoá"?
n Một tiến trình phá bỏ lãnh thổ (deterritorialisation),
để tái cơ cấu không gian xã hội
n lãnh thổ truyền thống và khoảng cách ngày càng trở nên ít
quan trọng
n thế giới trở thành một không gian siêu biên giới duy nhất
n Nói đến tính toàn cầu là nói đến các quan hệ siêu
biên giới bất kể khoảng cách địa lý; khác với tính
quốc tế (quan hệ xuyên biên giới qua các khoảng
cách địa lý).

7. Toàn cầu hóa kinh tế
n Các nền kinh tế ngày càng thẩm thấu và phụ thuộc
lẫn nhau trong một thể thống nhất thông qua
n dòng chảy xuyên lục địa của tư bản, dữ liệu, hoạt động
sản xuất, hàng hóa, dịch vụ
n dòng chảy lao động và làn sóng nhập cư siêu biên giới;
n các hiệp ước thương mại toàn cầu;
n các công ty đa quốc gia (MNC) và xuyên quốc gia (TNC)
n Đo lường qua
n FDI toàn cầu (tăng từ 23 tỷ USD năm 1975 lên 1538 tỷ
năm 2007)
n Tổng giá trị giao thương hàng hóa toàn cầu (từ 10.120 tỷ
lên 15.575 tỷ USD trong 2005-08).

8. Toàn cầu hóa kinh tế ở VN

9. Toàn cầu hóa về chính trị (1)
n Sự gia tăng các tổ chức quản trị toàn cầu
n Từ 37 tổ chức liên chính phủ vào năm 1909 lên đến gần 300
vào năm 1999 (WTO, IMF, World Bank, WHO, ILO, IPCC…)
n Mỗi tổ chức thực hiện chức năng tương tự như một bộ/
ngành trong các chính phủ quốc gia, mang quyền lực nhất
định lên từng quốc gia (vd: WTO chi phối 95% hoạt động
giao thương toàn cầu)
n Sự gia tăng các cuộc gặp cấp cao đa phương để giải
quyết các vấn đề toàn cầu
n từ chỗ hiếm thấy cách đây một thế kỷ đến hơn 4.000 hội
nghị thượng đỉnh mỗi năm hiện nay

10. Toàn cầu hóa về chính trị (2)
n Các tổ chức/chiến dịch dân sự toàn cầutrong
n Từ vài trăm tổ chức phi chính phủ được công nhận vào đầu
thế kỷ 20 đến trên 5.000 vào đầu thế kỷ 21.
n Đại diện cho quyền lực thường dân, thúc đẩy sự hợp tác
siêu biên giới và tìm cách ảnh hưởng và định hướng chính
sách trong các vấn đề toàn cầu
n Khi mỗi quốc gia trở thành một mắt xích một chuỗi
thiết chế toàn cầu, phải chăng quyền lực chính thể
quốc gia-nhà nước truyền thống đang ngày càng
suy giảm?

11. Toàn cầu hóa văn hóa
n Sự tiêu thụ toàn cầu các sản phẩm văn hóa vật thể
và phi vật thể, nhất là
n các sản phẩm mang thương hiệu toàn cầu (vd. thức ăn
nhanh MacDonald’s, tin tức BBC, vịt Donald, chuột Mickey,
format truyền hình, chương trình thể thao)
n các sản phẩm đưọc phân phối qua các mạng lưới truyền
thông toàn cầu ngày càng được "cởi trói"
n Sự xuất hiện ngày càng rõ nét của một nền văn hóa
toàn cầu, cho một nền công dân toàn cầu
n một "ngôi làng toàn cầu" (Marshall McLuhan) đang thực sự
thành hình?

12. Thế giới như một "ngôi làng toàn
cầu"?
n Hệ thống truyền thông toàn cầu như một lực lượng
giái phóng, xóa bỏ dần mọi khoảng cách về không
gian và thời gian
n Cả thế giới cùng kết nối thành một cộng đồng, cùng
chia sẻ hình ảnh, thông tin, giá trị văn hoá và mối
quan tâm qua truyền hình, Internet…
n Kết quả, theo McLuhan và những người ủng hộ, là sự
xoá bỏ các mâu thuẫn/xung đột văn hoá và sự thông
hiểu lẫn nhau giữa các dân tộc, làm nên một thế giới
hòa đồng, cùng hành động vì lợi ích/giá trị chung

13. Cái gì tạo nên toàn cầu hóa?
n Chủ nghĩa tân tự do trong kinh tế (neo-liberalism)
n thị trường tự do (không rào cản) sẽ điều tiết để đưa nền
kinh tế đến hiệu quả tốt nhất
n Sự gia tăng năng lực ngành vận tải quốc tế
n đường không, đường bộ, đường biển
n Sự phát triển chưa từng thấy của công nghệ TTTT
n Máy tính, vệ tinh, truyền hình cáp và Internet làm không
gian và thời gian không còn là rào cản với nhiều hoạt động
kinh tế-xã hội

14. Cơ hội cho nước nghèo (1)
n Thu hút đầu tư cần thiết cho phát triển từ các nước
giàu bằng nguồn tài nguyên sẵn có
n vd: lao động rẻ, tài nguyên
n Tiếp thu công nghệ/tri thức hiện đại, nhân lực
chuyên môn cao, các giá trị văn hóa-tư tưởng từ
nước mạnh
n Đưa sản phẩm có lợi thế cạnh tranh đến các thị
trường rộng lớn do ít rào cản thương mại
n cd. hàng dệt may, giày dép, cà phê

15. Cơ hội cho nước nghèo (2)
n Có động lực để tự đánh giá, điều chỉnh và cải cách
đường hướng/phương thức phát triển kinh tế, chính
trị, văn hóa, giáo dục...
n Giao lưu, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại dễ dàng
và nhanh chóng hơn
n Tham gia "thế giới phẳng" (Thomas Friedman)
n mỗi cá thể/cộng đồng đều có cơ hội thành công như nhau
trên một sân chơi toàn cầu, bất luận họ đang ở đâu, nhờ sự
hội tụ của cáp quang, máy tính và phần mềm xử lý công việc

16. Lời quan chức ngân hàng TQ về
quan hệ Mỹ-Trung
"Thoạt tiên chúng tôi sợ sói, rồi chúng tôi muốn
nhảy với sói, và bây giờ chúng tôi muốn trở
thành sói"

17. Nhưng cùng lúc...
"Thế giới phẳng ngày nay cũng có nhiều cái lõm, có
cái lõm đầy oan trái; đứng ở đáy của nó ngửa mặt
lên mà hôm nay vẫn còn thấy thời đại mặt trời quay
chung quanh quả đất" (Nguyễn Trung)

18. Thách thức với nước nghèo (1)
n Năng lực cạnh tranh của nền kinh tế bản địa quá
yếu trước sự xâm nhập của các tập đoàn toàn cầu
n Vd: Coca Cola/Pepsi thôn tính thị trường nước giải khát VN
n Xã hội rủi ro với những nguy cơ khó lường
n khủng hoảng kinh tế có thể xảy ra đột ngột; nguy cơ thất
nghiệp cao khi nhiều doanh nghiệp cạnh tranh kém, sự lan
nhanh dịch bệnh toàn cầu (e.g. Ebola, SARS)
n Rủi ro càng cao khi năng lực quản trị quốc gia/tổ
chức/doanh nghiệp chưa phù hợp với xu hướng
toàn cầu

19. Thách thức với nước nghèo (2)
n Hố ngăn giàu nghèo ngày càng sâu
n Tội phạm xuyên quốc gia (buôn người, ma túy...)
n Nguy cơ trở thành "bãi rác công nghiệp"
n Các thảm hoạ môi trường
n Nguy cơ mất dần chủ quyền một cách tinh vi
n Nguy cơ "đô hộ văn hóa"

20. "Ngôi làng toàn cầu" hay "đế
quốc văn hóa"?
n Ai có thể tiếp cận “ngôi làng toàn cầu”?
n Cái gì đang được trao đổi và sẻ chia trong “ngôi làng
toàn cầu”?
n Ai đang kiểm soát “ngôi làng toàn cầu”?

21. Ai có thể tiếp cận "ngôi làng toàn
cầu"? (1)
n 75% số điện thoại vào
đầu TK21 tập trung
vào chín quốc gia.
n Nay là khoảng cách số
n sự thâm nhập rất bất
cân xứng của Internet
và các công nghệ kỹ
thuật số

22. Ai có thể tiếp cận "ngôi làng toàn
cầu"? (2)
"Toàn cầu hóa, theo cách định nghĩa của những kẻ
giàu chúng ta, là một điều rất đẹp... Bạn nói về
Internet, bạn nói về điện thoại di động, bạn nói về
máy tính... Những thứ này không ảnh hưởng gì đến
hai phần ba nhân loại" (Jimmy Carter)

23. Cái gì đang được trao đổi trong
"ngôi làng toàn cầu"? (1)
n Dòng chảy sản phẩm văn hóa gần như một chiều
n từ phương Tây sang các nước khác
n và, trong phương Tây, từ Mỹ sang các nước khác
n Ví dụ, vào đầu thế kỷ 21
n Châu Âu: 71% các chương trình hư cấu trên truyền hình
đến từ Mỹ (2000)
n Úc: 81% các phim chiếu tại các rạp đến từ Mỹ (2001)
n Toàn cầu: 75% các chương trình truyền hình xuất khẩu
trong thập niên 1990 đến từ Mỹ

24. Cái gì đang được trao đổi trong
"ngôi làng toàn cầu"? (2)
n Nghĩa là, "ngôi làng toàn cầu" không phải là nơi để
các nền văn hóa đối thoại, chia sẻ để thông hiểu
nhau hơn mà là nơi để các giá trị phương Tây (nhất
là giá trị Mỹ) thống trị qua hệ thống truyền thông
siêu biên giới hùng mạnh
n Một kiểu đế quốc văn hóa?
n Giá trị phương Tây xâm nhập khắp nơi, làm mất đi sự
nguyên dạng và khả năng tự chủ về văn hóa
n "Ngôi làng toàn cầu" hay "ngôi làng phương Tây" hay thậm
chí là "ngôi làng Mỹ"?

27. Ai kiểm soát ngôi làng toàn
cầu?
n Vài tập đoàn truyền thông đa quốc gia thống trị dòng
chảy văn hóa toàn cầu
n vd. News Corp (http://www.bbc.co.uk/news/world-14104349)
n Mục tiêu lợi nhuận trên hết
n chú trọng phục vụ nhóm "dân làng" giàu có hơn là số đông
(nước nghèo như VN không phải là đối tượng chính)
n Thường song hành với các lợi ích chính trị-kinh tế của
các nước lớn

28. Hệ thống tin tức toàn cầu
n Nguồn tin quốc tế mà chúng ta tiếp nhận hằng ngày
chủ yếu đến từ
n Vài hãng thông tấn toàn cầu (AP, UPI, Reuters, AFP) hoặc
gần như toàn cầu (Deutsche Press Agentur, Kyodo News...)
n Các kênh truyền hình/tờ báo có tầm với toàn cầu (BBC, CNN,
New York Times...)
n Tạo ra một cấu trúc lệ thuộc: chúng ta phải nhìn thế
giới chủ yếu vẫn qua con mắt nhà giàu.
n Dù muốn hay không, báo chí các quốc gia nghèo như VN
cũng đã đóng vai trò chính trong việc củng cố nhãn quan này
qua thời gian

29. Cấu trúc dòng tin tức toàn cầu

30. Quốc gia nguồn trên Google
News (2008)

31. Không chỉ là số lượng...
n Các nước nghèo vẫn
chủ yếu được thể hiện
qua những tin không
tốt lành
n Chiến tranh, xung đột, tai
họa, khủng bố…
n Thường với rất ít sự
giải thích và thông tin
nền để công chúng hiểu
được thế giới bên ngoài

32. Vai trò báo chí trước các làn sóng
toàn cầu tại VN
n Nâng cao dân trí và quan trí về TCH để chúng ta
n không tiếp nhận TCH một cách vô thức như hiện nay
n ứng phó hiệu quả với các làn sóng toàn cầu
n có thể ham gia giải quyết các vấn đề toàn cầu
n Đẩy lùi tâm lý "sợ sói", chuẩn bị tư thế để tự tin
"nhảy với sói", thúc đẩy khát vọng "trở thành sói"
n bình tĩnh theo dõi, nhận ra cơ hội cũng như thách thức để
hiểu rõ ta đang ở đâu, có gì trong "thế giới phẳng"

33. Hai nguyên lý cơ bản
n Toàn cầu hóa cái bản địa
n đặt những gì đang diễn ra trên VN trong xu thế toàn cầu
n vd: vụ Vedan giết sông Thị Vải, Coca Cola lách thuế,
McDonald vào VN…
n Bản địa hóa cái toàn cầu
n dẫn luận từ các sự kiện/vấn đề mang tính toàn cầu ở nơi
khác đến những gì đang diễn ra trên đất VN
n vd: làm sao để "mang trái đất về sau vườn nhà" trong vấn
đề biến đổi khí hậu; vụ toà nhà Rana sập đổ ở Bangladesh
có ý nghĩa gì với VN?

34. Vài gợi ý hành động (1)
n Tôn vinh cái tích cực nhưng không quên theo dõi sát
sao và cảnh báo những hệ quả tiêu cực mà TCH có
thể mang lại.
n Theo sát để chủ động dự báo các xu thế toàn cầu,
thúc đẩy/phản biện chính sách
n Đón nhận mặt sáng cùng lúc cảnh giác với những
mặt tối trong hành vi/phương thức làm ăn của các
tập đoàn/tổ chức xuyên quốc gia
n Nhất là trong các vấn đề môi trường, đạo đức kinh doanh

35. Vài gợi ý hành động (2)
n Chuẩn bị tư thế để công chúng Việt chuyển từ "tư
duy tiểu nông" sang "tâm thế toàn cầu"
n vd. xoá tâm lý "vọng ngoại", bỏ tư duy "nhập gia tuỳ tục"
n Tránh kiểu làm báo "tự sướng"
n dũng cảm "tự xét tật mình" để nhận biết và cảnh báo
những "cái lõm oan trái" trên thế giới phẳng
n Theo dõi và giúp đỡ những thành phần dễ bị tổn
thương vì TCH nhất
n tác động vào các chính sách xã hội về y tế, giáo dục và các
dịch vụ xã hội cơ yếu khác vì lợi ích người nghèo

36. Vài gợi ý hành động (3)
n Giảm việc "dịch chay" tin tức từ báo chí phương Tây
n Đưa tiếng nói VN ra thế giới bằng nhãn quan toàn
cầu ("đóng khung" vấn đề VN trong cái toàn cầu)
n Tận dụng công nghệ TTTT một cách thông minh và hợp lý
n Tận dụng các kênh thông tin quốc tế phi chính thống, nhất
là các trào lưu dân sự toàn cầu (vd. NGO)
n Sẵn sàng tư thế không gian tin tức toàn cầu hoá
n vừa tận dụng vừa cạnh tranh các nguồn thông tin chính
thống và phi chính thống từ khắp nơi trên thế giới qua các
hệ thống truyền thông số

37. Vài gợi ý hành động (4)
n Chuyên nghiệp hóa báo chí
n toàn cầu hóa cho phép nhà báo dễ dàng tiếp cận, học hỏi
và rút kinh nghiệm từ báo chí quốc tế
n Nếu không nâng cao kỹ năng và thái độ làm báo chuyên
nghiệp, thì ta chưa kịp tiếp thu mặt mạnh, đã bị nhiễm
những kiểu làm báo không lành mạnh từ bên ngoài
n Tăng cường hợp tác với giới học thuật, tổ chức dân
sự trong và ngoài nước
n Đọc, đọc và đọc!

38. Xin cảm ơn. Mời thảo luận.