1. ‫ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‬
‫)ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭼﺎپ دوم آن67 رﺣﯿﻢ ﺷﺒﺎﻧﻪ(‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺸﮑﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮﮐﺖ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﻬﺮان در 431 ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ.‬
‫• ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﻠﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه )اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ(‬
‫در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪاي 42 ﺻﻔﺤﻪاي ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ،آﺛﺎر و اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎب او ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ. اﺑﻮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ از ﺛﻘﺎت ﻋﻠﻤﺎي ﺷﯿﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ،ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او را ﺗﺎ 44 ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ. ﻇﺎﻫﺮا ﻓﻘﻂ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ از دﺳﺘﺒﺮد روزﮔﺎر ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ.1 دوران ﺣﯿﺎت ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ را در ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎي 003‬
‫ﻫﺠﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ.2‬
‫• ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻒ- اﺑﻮاب و ﻓﺼﻮل ﮐﺘﺎب و ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ‬
‫١‬

2. ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ در 551 ﺑﻨﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﺘﺮﺟﻢ در زﯾﺮﻧﻮﯾﺲﻫﺎي ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت اﺿﺎﻓﯽ‬
‫درﺑﺎرهء رﺟﺎل،ﺣﻮادث و اﻣﺎﮐﻦ آورده اﺳﺖ.‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﺑﻨﺪ اول،ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و دوران رﺳﺎﻟﺖ آن ﺣﻀﺮت را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ.او ﺗﺎرﯾﺦ رﺣﻠﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل دﻫﻢ ذﮐﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ.3ﺑﺎ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ،ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،اﺻﺤﺎب‬
‫ﺳﻘﯿﻔﻪ)ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ(و اﻧﺼﺎر و ﻧﻈﺮات آﻧﻬﺎ را در دو ﻓﺮﻗﻪ و ﻓﺮﻗﻪ ﺳﻮم را ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ.‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ دﯾﺪي اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ، ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺘﻞ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﻨﯿﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ، ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:»...در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺟﺎي اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ و‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ،زﯾﺮا ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻌﻤﻮل،ﻫﺮﮔﺰ دﯾﺪه ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺟﻨﯿﺎن آدﻣﯿﺰادﮔﺎن را ﺑﻪ ﺗﯿﺮ زده ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪ«.4‬
‫در ﺑﻨﺪ 8 ﻣﺆﻟﻒ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ)ع(،ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺎﻣﮥ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﮐﻠﺒﯽ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫وﻗﺎص از اﻣﺎم ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ،او اﯾﻦ دﺳﺘﻪ را «ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ«ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭘﯿﺸﺮوان ﻓﺮﻗﻪء ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآورد.ﻣﺘﺮﺟﻢ در زﯾﺮﻧﻮﯾﺲ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻗﻪء ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در اﺳﻼم ﭘﯿﺪا‬
‫ﺷﺪه و ﻣﮑﺘﺒﯽ ﮐﻼﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ،ﺗﻔﺎوت دارد.5اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ.6‬
‫در ﺑﻨﺪ 11 ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺳﯿﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪء ﺧﻮارج را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ.7ﮐﺘﺎب،ﻣﺮﺟﺌﻪ را ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ8و ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ.درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ درﺑﺎرهء ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺮﺟﺌﻪ و ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺮﻋﺮبﻫﺎ در ﺑﻮﺟﻮد‬
‫آﻣﺪن آن، اﺷﺎرات زﯾﺎدي در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد.9‬
‫٢‬

3. ‫در ﺑﻨﺪ 03 ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﮔﺮ در ﯾﮏ زﻣﺎن دو اﻣﺎم ﮐﻪ ﻫﻤﻪء ﺷﺮاﯾﻂ را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ،ﯾﮑﯽ ﻗﺮﯾﺸﯽ و ﯾﮑﯽ ﻧﺒﻄﯽ)ﻏﯿﺮﻗﺮﯾﺸﯽ(،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻣﺎم ﻗﺮﯾﺸﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ.01اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ،اﻣﺎم ﻏﯿﺮﻗﺮﯾﺸﯽ و ﺣﺘﯽ ﻏﯿﺮﻋﺮب ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛زﯾﺮا اﮔﺮ او اﻣﺎم ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ راﺣﺖﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان او را ﺑﺮداﺷﺖ.از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﻮر ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻓﺮق ﺷﯿﻌﻪ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻋﻘﯿﺪه وﺟﻮد دارد.11 ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺨﺼﻮص در دورهء ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻨﮑﺮ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪ و اﺷﺘﺮاﮐﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ.21‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﺑﻨﺪ 84 ﻗﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪاﻧﺪ:ﺷﯿﻌﻪ،ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ،ﻣﺮﺟﺌﻪ و ﺧﻮارج ﮐﻪ «ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﻣﺎﻣﺖ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮع و ﻓﺘﻮاﻫﺎ و ﻫﻤﻪء اﻣﻮر دﯾﻦ«ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ.31ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه درﺑﺎره ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع(ﺑﺪﺳﺖ اﯾﺎدي ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺷﻬﺎدت اﯾﺸﺎن را‬
‫درﮔﺬﺷﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺪ.41ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم رﺿﺎ)ع(را ﻧﯿﺰ درﮔﺬﺷﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارد.‬
‫ﺑﻨﺪ 46 ﮐﺘﺎب در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ.ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:»ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫ﺧﺪاﯾﮕﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد و اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ او را در ﺳﭙﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﺸﺖ.«51در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻗﺘﻞ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ.61در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮگ او ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻋﻮت ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎي ﺷﮑﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ،دﻟﯿﻞ آن ﻫﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ رﻗﯿﺐ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن و اﻣﺎم آﻧﻬﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﺴﺐ او‬
‫و ﺷﻌﺎر»اﻟﺮﺿﺎ ﻣﻦ آل ﻣﺤﻤﺪ«ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮدم را ﺑﻪ او ﻣﺠﺬوب ﮐﻨﺪ.‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدن اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﻌﻪ،اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻧﻈﺮات آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪودي ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺷﺨﺎص ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ دارد.اﻣﺎ ﻧﮑﺘﻪء ﺟﺎﻟﺐ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب،ﺳﯿﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﺎص ﺑﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص در ﻣﯿﺎن ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺳﺖ.ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ درﺑﺎرهء ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ»ﺑﺪاء«ﮐﻪ در ﺷﯿﻌﻪ وﺟﻮد دارد ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺴﺮ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق)ع )را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ...«:ﭘﺲ از ﻣﻦ‬
‫٣‬

4. ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﻣﺎم اﺳﺖ...«اﻣﺎ ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﭘﺪر»...درﺑﺎرهء اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺪاء روي داده و ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﺪا دﯾﮕﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ...«71‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي زﯾﺎدي از ﺑﺤﺚ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﯿﻌﻪ و ﺷﻌﺐ آن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺻﺎدق)ع )ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮق زﯾﺎدي در ﺷﯿﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ ﺷﺶ ﻓﺮﻗﻪ را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(ﭘﯿﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ.81 ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ)ع(اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ ﻧﯿﺰ اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ و ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ.‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﻼف و اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ اﺋﻤﻪ ﺑﻌﺪي ﻫﻢ روي داد و ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮔﺮوهﻫﺎي زﯾﺎدي در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺷﺪ.ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ در اﻧﺸﻌﺎب و اﺧﺘﻼف و ﻓﺎﺻﻠﻪء ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﻧﻘﺶ داﺷﺖ،رواج‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮﯾﮋه ﻣﻮاﻟﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد.ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ،ﻣﻮرﺧﺎن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻫﻤﻪء ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ را ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ.91ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ از ﻓﺮﻗﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺸﯿﺮﯾﻪ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‬
‫ﮐﻮﻓﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ اﺳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ.آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ)ع(ﻧﻤﺮده و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ زﻧﺪان ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻬﺪي ﻗﺎﺋﻢ‬
‫اﺳﺖ.02‬
‫ب- روش ﺑﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﻌﻪ را ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ اﻣﺎم ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺧﺘﻼﻓﺎت آﻧﻬﺎ را‬
‫ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ.ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻌﺪ از اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﮕﺮي)ع )ﭘﯿﺮوان او ﺑﻪ 41 دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ.12‬
‫ﮐﺘﺎب در واﻗﻊ ﯾﮏ ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را از ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﯿﺎن ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ،ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺤﺾ،از ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﺎص ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮق‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺪه ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﻮر ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﺸﯿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.‬
‫۴‬

5. ‫ﮐﺘﺎب ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص(،ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آن ﺣﻀﺮت،‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ زﻣﺎن آراء و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺎخ و ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺪا ﮐﺮد.از آن ﭘﺲ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺳﺎدهء ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻻت ﭘﯿﭽﯿﺪهء‬
‫ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ.ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ اﺳﺖ،اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺧﻮارج و ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت درون آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪي ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ.‬
‫• ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﺣﻮادث و اﯾﺠﺎد اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاﺳﺎس زﻣﺎن ﻫﺮﯾﮏ از اﺋﻤﻪ)ع(ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ.ﮐﺘﺎب در‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ و اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﺑﻐﺪادي ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهاي ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺗﺸﯿﻊ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آن ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺘﺐ ﻣﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ،در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد.ﺣﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﺑﻮده و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻮر در ﺑﻬﺘﺮ ﻓﻬﻤﯿﺪن ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ.ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺪون ﻫﺘﺎﮐﯽ ﺑﻪ ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ.روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﯿﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در‬
‫ﻣﻮرد ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ.ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺸﮑﻮر داراي ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎر در‬
‫ﻓﺮق ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.‬
‫• ﻣﻠﺤﻘﺎت ﮐﺘﺎب‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب اﻧﻮاع ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ آﻣﺪه، از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ آﯾﺎت، اﺣﺎدﯾﺚ، ﻓﺮق و ﻃﻮاﯾﻒ، اﺷﻌﺎر،ﮐﺘﺐ و ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫اﻋﻼم، اﻣﮑﻨﻪ و اﺻﻄﻼﺣﺎت.ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﮐﻢ ﮐﺘﺎب، ﺣﺠﻢ ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ ﺧﯿﻠﯽ زﯾﺎد ﺑﻮده و 53 ﺻﻔﺤﻪء آﺧﺮ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه اﺳﺖ.‬
‫۵‬

6. ‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ:77‬
‫-)1(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ:ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ.ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺸﮑﻮر،ﺗﻬﺮان، اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، ﭼﺎپ دوم،1831،ص8‬
‫-)2(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص ده.‬
‫-)3(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 1.‬
‫-)4(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 5.‬
‫-)5(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 6 و 7.‬
‫-)6(زرﮔﺮيﻧﮋاد،ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ،»ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻧﻈﺮات و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ«ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ،ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ 2،ص 912.‬
‫-)7(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ،ص 8.‬
‫-)8(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 9.‬
‫-)9(ﺑﻐﺪادي،اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﻫﺮ:اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼم.ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪ و اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺸﮑﻮر.ﺗﻬﺮان، اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ،ﭼﺎپ دوم،4431،ص 01-9‬
‫و اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ،ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻟﻨﺪﯾﻢ:ﮐﺘﺎب اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ.ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺗﺠﺪد ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﻬﯿﻦ ﺟﻬﺎنﺑﮕﻠﻮ،ﺗﻬﺮان،اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ،6631،ص .092و اﻟﮑﻠﯿﻨﯽ‬
‫رازي،اﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﺴﺤﻖ :اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ.ﺟﻠﺪ اول،ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﺣﺎج ﺳﯿﺪ ﺟﻮاد ﻣﺼﻄﻔﻮي، ﺗﻬﺮان،اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯿﻪ اﺳﻼﻣﯿﻪ،ﺑﯽﺗﺎ،ص 612.‬
‫-)01(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ،ص 41.‬
‫-)11(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 71.‬
‫-)21(ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي،ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد:ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ،ﺗﻬﺮان، ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮔﻨﺞ داﻧﺶ،ﭼﺎپ اول،8631،ص 09.‬
‫-)31(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ،ص 02.‬
‫-)41(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 72.‬
‫-)51(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 43.‬
‫-)61(اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ،اﺑﻮ اﻟﻔﺮج:ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﻦ،ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤﻼﺗﯽ،ﺗﻬﺮان،ﻧﺸﺮ ﺻﺪوق،ﭼﺎپ دوم،ﺑﯽﺗﺎ،ص 961.‬
‫-)71(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ،ص 95.‬
‫-)81(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 06 ﺗﺎ 07.‬
‫-)91(ﺑﻐﺪادي،اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق،ص 87.‬
‫-)02(ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ،ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ،ص 47.‬
‫-)12(ﭘﯿﺸﯿﻦ،ص 48.‬
‫۶‬