SlideShare a Scribd company logo

Zabawy i zabawki_2009

•
•
Muzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
Muzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play

Kwartalnik poświęcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności. Numer wydany w roku jubileuszowym, w którym Muzeum Zabawek i Zabawy obchodziło jubileusz 30-lecia.

Education
1 of 224
Download to read offline
30 lat Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach 1979-2009
Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach Kwartalnik poświęcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności Kielce ROK VII • NR 1-4/2009
Rada programowa: Irena Bukowska-Floreńska - Cieszyn, Zbigniew Jasiewicz - Poznań, Zenon Jasiński - Opole, Iwona Kabzińska - Warszawa, Ryszard Kantor - Kraków, Wojciech Lipoński - Poznań, Jerzy Litwin - Gdańsk, Tadeusz Paleczny - Kraków, Stefan Pastuszka - Kielce Redakcja naukowa: prof. dr hab. Ryszard Kantor dr Jolanta Podsiadło Recenzja naukowa: dr Jan Główka Redakcja techniczna: Monika Cybulska, Agnieszka Kozłowska-Piasta Tłumaczenia: Iwona Plucner, Magdalena Socha Projekt graficzny, skład: Monika Cybulska Projekt winiety: Łukasz Kosela Na okładce kwartalnika: Przytulanka PTAH, wykonana przez firmę Kalimba z Warszawy w oparciu o projekt rysunkowy Oliwii Chabowskiej (lat 8) z pracowni plastycznej kieleckiego MDK. I nagroda w konkursie Mały projektant, czyli przytulanka dla Kalimby, ogłoszonym przez Muzeum Zabawek i Zabawy oraz firmę Kalimba w roku 2009. PTAH w zbiorach Muzeum Zabawek i Zabawy jest jednym z trzech egzemplarzy przytulanki, drugi trafił do autorki projektu, trzeci pozostał w firmie Kalimba. Wydawca: © Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach, pl. Wolności 2 www.muzeumzabawek.eu ISSN 1428-2259 Druk: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu www.wds.pl
Spis treści Od redakcji 7 ARTYKUŁY I ROZPRAWY Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii w świetle Międzynarodowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów UNESCO 11 Grant Jarvie Highland Games [szkockie gry], starożytne tradycje sportowe oraz kapitał społeczny we współczesnych społecznościach międzynarodowych 21 Pierre Parlebas Przyszłość dziedzictwa i rodowodu zabawy 39 Stefan Józef Pastuszka Teatr lalek w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej 55 Iwona Kabzińska Jak pogodzić wodę z ogniem? Miłośnicy ciszy kontra wielbiciele hałasu 75 MATERIAŁY Z BADAŃ Jerzy Strzelec Produkcja zabawek w Polsce w XX wieku 101 Marek Letkiewicz Duch magicznej latarni 129 Juraj Hamar Anton Anderle – ostatni lalkarz na Słowacji 141 REFERATY Magdalena Górecka Wzornictwo zabawek polskich w ostatnich latach PRL. Wizje, produkcja, codzienność 161 Elena Reprincewa Transformacja rosyjskiej matrioszki: od historii do współczesności 173
KOMUNIKATY Jolanta Podsiadło Muzeum miejscem organizacji interaktywnych ekspozycji 187 ŹRÓDŁA I INFORMACJE Marta Sysoł Muzeum Dobranocek w Rzeszowie ze zbiorów Wojciecha Jamy 195 ZAPOWIEDŹ WYDAWNICZA 201
Od redakcji D zięki coraz liczniejszym kon- taktom z naukowcami w Polsce i na świecie z dumą oddajemy do rąk my dostrzec matematyczno-ekonomiczne przyczyny takiego, a nie innego rozwoju zabawkarstwa w czasach Polski Ludowej. czytelników kolejny numer kwartalnika W tekście Magdaleny Góreckiej anali- „Zabawy i Zabawki”, w dużym stopniu za poparta została głosami dzieci, które wypełniony tekstami autorów z zagrani- w nadziei na zdobycie nagrody, pisały cy. Wszystkie zajmują się dziedzictwem listy o zabawkach do Telewizji Polskiej. i rodowodem zabaw, zabawek, a nawet PRL i zabawkarstwo nie pojawia się ludycznych zachowań i lalkowych spek- przypadkowo właśnie w tym numerze. takli nie tylko dla dzieci. Wielbicieli To rok, w którym świętujemy 30-lecie Szkocji z pewnością zachwyci opis szko- istnienia naszego muzeum, a idea za- ckich tradycyjnych turniejów gier, zwa- łożenia muzeum jest ściśle związana nych Highland Games, stworzony przez z Krajowym Związkiem Spółdzielni profesora Granta Jarviego z Uniwersytetu Zabawkarskich, który działał właśnie of Stirling. Antropologowie powinni po- w Kielcach. chylić się nad analizą sposobów opisu ro- Całość dopełniają: napisana przez dowodu zabaw i gier dokonaną przez pro- Iwonę Kabzińską analiza kulturowego fesora Pierre’a Parlebasa z Uniwersytetu zjawiska zakłócania ciszy nocnej przez Sorbony. Na wielbicieli kultury wschod- powstające w dużych miastach samo- niej czeka analiza transformacji, jakim zwańcze strefy rozrywki pełne lokali – z przyczyn kulturowych, rynkowych, i knajpek, obejmujące głównie centrum, społecznych – poddana została rosyjska opis powstałego niedawno Muzeum matrioszka. Na teatromanów – szcze- Dobranocek w Rzeszowie oraz krót- gółowy, pogłębiony portret zmarłego ka historia teatrów lalkowych dzia- w 2008 roku słowackiego lalkarza łających podczas II wojny światowej Antona Anderle. Doskonały opis parku w Polskich Siłach Zbrojnych autorstwa gier tradycyjnych w Gerlev pokazuje Stefana Józefa Pastuszki. Wielbiciele nie tylko duńską dbałość o przywracanie kina i iluzji kłamliwego oka powinni i propagowanie kulturowego dziedzi- pochylić się nad historią latarni magicz- ctwa. Tekst prof. Wojciecha Lipońskiego nej, napisaną przez Marka Letkiewicza i Małgorzaty Bronikowskiej pokazuje z Lublina. również możliwości przeniesienia tej do- brej praktyki na grunt polski. W dwóch Życzymy przyjemnej lektury i zaprasza- tekstach analizowane jest zabawkarstwo my do współpracy przy tworzeniu kolejnych z czasów PRL-u. W tekście Jerzego numerów naszego czasopisma. Strzelca, pełnego tabel i zestawień może- Redakcja
Recenzja K olejny numer kwartalnika po- święcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności przynosi szereg niezwykle naukowców wywodzących się z kręgu osób piszących o zagadnieniach ludyzmu w pol- skich opracowaniach naukowych. Wśród interesujących artykułów zawierających autorów opracowań znaleźli się bowiem opracowania naukowe dotyczące zacho- naukowcy z ośrodków zagranicznych. To wań ludycznych, tradycji zabaw, dziejów bardzo cenny rys tego wydawnictwa, dla- przemysłu zabawkarskiego, zagadnień tego, że nieczęsto zdarza się w niszowych z zakresu muzealnictwa. periodykach muzealnych, aby sięgano poza Materiały poprzedzono słowem od swoje lokalne środowisko. Znajdujemy tu- redakcji, w którym scharakteryzowano taj opisy tradycyjnych szkockich turniejów zawartość „Zabaw i Zabawek”. W dziale gier autorstwa Granta Jarviego z Uniwer- „Artykuły i Rozprawy” umieszczono pięć sytetu of Stirling. Artykuł Pierre Parleba rozpraw autorów zajmujących się tematy- z Uniwersytetu Sorbony dokonuje analizy ką na pograniczu zachowań społecznych rodowodu zabaw i gier, Elena Reprincewa łączących tradycyjne pojmowanie zabawy, zajmuje się transformacją rosyjskiej ma- historię lalkarstwa oraz współczesne prze- trioszki, a Juraj Hamar opisuje dzieje ostat- jawy ludyzmu i spędzania wolnego czasu. niego lalkarza na Słowacji. W kolejnym dziale „Materiały z badań” Małgorzata Bronikowska i Wojciech Li- można zapoznać się z trzema opracowania- poński w artykule „Parki gier tradycyjnych mi dotyczącymi: dziejów produkcji zaba- w Gerlev w Danii w świetle Międzynaro- wek, dawnych spektakli medialnych oraz dowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów przedstawień wędrownych lalkarzy. „Refe- UNESCO” opisując tzw. „dziedzictwo za- raty” wnoszą dwa opracowania dotyczące: bawowe” w Danii słusznie zwracają uwagę wzornictwa zabawek w PRL oraz przemian na fakt niszczenia lokalnych tradycji i zanik w wizerunku rosyjskiej matrioszki. Działy tradycyjnych gier w Polsce. „Komunikaty” oraz „Źródła i informacje” Wśród materiałów związanych z kie- poświęcono aspektom współczesnego mu- leckim środowiskiem naukowym pojawia zealnictwa. Ostatnim akcentem kwartalni- się artykuł Stefana Józefa Pastuszki, za- ka jest „Zapowiedź wydawnicza”.Każde wierający niezwykle interesujące informa- z opracowań opatrzono wyczerpującym cje dotyczące funkcjonowania teatru lalek streszczeniem w języku angielskim. Całość w Polskich Siłach Zbrojnych. Opracowa- uzupełniono wkładką zawierającą ilustracje nie powstało w wyniku badań źródłowych, do artykułów. autor korzystał ze zbiorów Instytutu Sikor- Podkreślić należy, że wydawca kwartal- skiego, w tym dokumentów i prasy wyda- nika nie poprzestał na publikowaniu mate- wanej w PSZ na Zachodzie. Autor podjął riałów „swoich”, muzealnych autorów, lub się próby nakreślenia charakterystycznych
cech polskich lalkowych teatrzyków żoł- spółdzielnie pracy w Krakowie, Gostyniu, nierskich we Francji, Anglii, na Bliskim Mrągowie. Autor zwraca uwagę na powsta- Wschodzie, w oddziałach gen. Władysła- nie Zespołu Przemysłu Zabawkarskiego wowa Andersa w Związku Sowieckim oraz w Centralnym Związku Spółdzielczości w jednostkach polskich powstających pod Pracy i konsekwencji związanych z cen- egidą komunistów. tralnym planowaniem produkcji. Istotnym Iwona Kabzińska w artykule pt. „Jak rysem wytwórczości zabawkarskiej było pogodzić wodę z ogniem? Miłośnicy ci- powołanie w Kielcach Krajowego Związ- szy kontra wielbiciele hałasu” opisuje ku Spółdzielni Zabawkarskich i utworzenie zmagania zwolenników głośnych zabaw w 1979 r. Muzeum Zabawkarstwa w Kiel- i zachowań ludycznych przeciwstawione cach. dążeniom do zachowania spokoju, umia- W swym niezwykle interesującym ar- ru, ciszy i równowagi. Zachowania, które tykule pt. „Duch magicznej latarni” Marek są charakterystyczne dla społeczeństwa Letkiewicz zajmuje się problematyką „Ma- konsumpcyjnego zdają się dominować gicznej Latarni” śledząc to zjawisko od w naszej rzeczywistości, stają się nieod- czasów prehistorycznych aż po wiek XIX łącznym elementem codzienności, stają się i problematyką występowania rozbudo- ekspansywne. Autorka zwraca uwagę na to wanych spektakli medialnych, zaistnienia co właściwie jest wszechobecne i kształtu- mediów wizualnych, pojawienia się kon- je międzyludzkie odniesienia, ale przy tym tynuacji w postaci projektorów filmowych, niezauważalne jako cząstka naszej codzien- a wreszcie projektorów multimedialnych nej egzystencji. Wartość tego materiału i zaawansowanych technologii. polega m.in. na odkrywaniu ukrytego zna- Do tematyki opisanej przez J. Strzel- czenia w codzienności, z czego nie zawsze ca nawiązała Magdalena Górecka w arty- zdajemy sobie sprawę. kule pt. „Wzornictwo zabawek polskich Artykuł Jerzego Strzelca omawia dzieje w ostatnich latach PRL. Wizja produkcja, produkcji zabawkarskiej w Polsce Ludo- codzienność.” Zwracając uwagę na niepo- wej. Zwrócić należy uwagę na to, że tekst kojące, monopolistyczne trendy związane powstał w latach 80-tych XX w. i do tej z sytuacją na polskim rynku zabawkarskim pory nie był publikowany. Autor wskazu- autorka podkreśla, że najbogatszą kolek- je na genezę produkcji zabawek, zwraca cję Muzeum Zabawek i Zabawy stanowią uwagę na pierwsze ośrodki wytwarzania właśnie zabawki z okresu PRL, które już drewnianych zabawek ludowych w Polsce, jako eksponaty zaczynają pełnić funkcję porusza zagadnienia związane z wytwór- nośnika wartości ponadczasowych. czością okresu międzywojennego. Zasad- Jolanta Podsiadło w opracowaniu „Mu- nicza część opracowania dotyczy produk- zeum miejscem organizacji interaktywnych cji zabawkarskiej w Polsce po II wojnie ekspozycji” zajmuje się wszechogarnia- światowej. Omawiane są m.in. losy mniej- jącymi muzealnictwo trendami łączącymi szych zakładów oraz takich potentatów jak pokaz tradycyjny z zastosowaniem najnow-
szych osiągnięć techniki i słusznie zadaje jącymi muzeami, trzeba poczekać na wy- pytanie: czy muzeum ma być „… wyrazem krystalizowanie się koncepcji programowej przeżyć duchowych czy punktem na tury- i profilu jednostki. stycznej mapie, miejscem kontaktu z nie- Podsumowując należy stwierdzić, że skończonością czy tłem do pamiątkowych kolejny numer kwartalnika zawiera niezwy- zdjęć, sanktuarium poznania, czy targowi- kle ciekawe opracowania, które przybliżają skiem?” zarówno fachowcom jak i laikom skompli- Marta Sysoł pisze o nowo utworzo- kowany świat przeszłości i teraźniejszości nym Muzeum Dobranocek w Rzeszowie, zabaw i zabawek, polskiego i światowego najmłodszym dziecku muzealnictwa zwią- muzealnictwa, codziennych zachowań, nie- zanego z zabawkarstwem i szeroko pojętą codziennych obyczajów, zwykłej rzeczywi- ludycznością. Jak to bywa z nowo powsta- stości. dr Jan Główka
ARTYKUŁY I ROZPRAWY Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii w świetle Międzynarodowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów UNESCO Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński Pracownia Olimpizmu i Etnologii Sportu AWF Poznań Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu W połowie lat 80. ubiegłego stulecia zaczęto obserwować wzrost zainteresowania odmiennoś- i wręcz niszczące jakąkolwiek więź z lokalną kulturą i tradycjami. W sporcie wielkie dyscypliny o cha- cią kulturową w poszczególnych re- rakterze międzynarodowym, jak piłka jonach Europy. Coraz częściej orga- nożna czy koszykówka, poczęły do- nizowano festiwale muzyki dawnej, minować, niszcząc zainteresowanie tańców ludowych, starych gier i za- sportami i grami tradycyjnymi, które baw ruchowych. Wszystko to poma- w wielu krajach po prostu zaczęły gało w procesie odnajdywania poczu- zanikać. Fascynacja sportami typu cia własnej tożsamości kulturowej, anglosaskiego i dalekowschodniego, tak ważnej w sytuacji społeczeństw wzmacniana wielkimi imprezami skali regionalnej. W odniesieniu do i przekazem medialnym, zwłaszcza gier i zabaw tradycyjnych proces ten telewizyjnym, przyczyniła się w spo- okazał się szczególnie ważny, gdyż sób oczywisty do uniformizacji zain- w ciągu XX w. nastąpiła swoista glo- teresowań sportowych, uniformizacji balizacja i elektronizacja gier i zabaw ograniczonej do kilkunastu „wiel- widoczna na różnych poziomach. kich” dyscyplin o zasięgu między- Z gospód i barów poczęły znikać narodowym. Powodowało to coraz dawne obiekty i urządzenia, stare bardziej widoczną zatratę wielkiego tory z lokalnymi odmianami kręgli, bogactwa kulturowego tkwiącego stanowiska do gier stołowych, rzu- w grach tradycyjnych różnych krajów tów zręcznościowych, itd. Wypierały i regionów, zachowanych w dawnych je urządzenia elektroniczne, wizu- opisach etnograficznych, ale coraz alnie bardziej atrakcyjne, gubiące rzadziej widocznych w praktyce spo-
14 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński łecznej, na poziomie wsi czy małych Górny, dzięki lokalnym regionalistom miasteczek, bo z wielkich miast zo- kontynuują swoje tradycje. stały wymiecione już dawno. Ale Tymczasem nadchodziło europej- nie we wszystkich rejonach Europy skie odrodzenie gier tradycyjnych. proces degradacji tego typu tradycji W wielu krajach, mimo wszelkich przebiegał jednakowo. Polska nale- modernistycznych tendencji, potra- ży, niestety, do krajów, które prawie fiono zachować, a nawet rozwinąć kompletnie zniszczyły swe gry trady- swe dziedzictwo gier i zabaw. Do cyjne. Jest paradoksem, że nastąpiło krajów tych należy przede wszystkim to w kraju, który wydał jednego z naj- Hiszpania, gdzie wiele gier, jak dzie- większych etnografów w skali świa- siątki lokalnych odmian kręgli i pelo- towej – Oskara Kolberga z jego wiel- ty, takich gier i zabaw, jak aragońskie kim, liczącym ponad 70 tomów dzie- lanzamiento de barra czy baskijskie łem, gdzie znajdują się opisy blisko aizkolaris, wciąż wykazuje żywot- 200 gier i sportów staropolskich. Po ność, a tam, gdzie z jakichś powodów II wojnie światowej Ludowe Zespoły słabną czy zanikają, są świadomie Sportowe, zamiast troszczyć się rewitalizowane przez lokalne wła- o zachowanie tradycyjnego ludowe- dze. Co więcej, w Walencji istnieje go dziedzictwa wsi polskiej, wpro- nawet szkoła kształcąca instruktorów wadzały nowoczesne gry świetlicowe i organizatorów regionalnych gier i sporty, eliminując jednocześnie ta- i zabaw: Autonomiczna Szkoła Gier kie jak kulotko, chwytka czy biegi Tradycyjnych – Escola Autonomica z kołatkami, a wprowadzając na to Jocs Tradionals 1. Bretania na tery- miejsce gry miejskie, nie związane torium francuskim stała się miej- z lokalną tradycją. Z dawnych gier scem kontynuacji i rewitalizacji sta- sportowych zanikł sztekiel i palant, rych gier i zabaw do tego stopnia, za to na siłę wprowadzano podno- że właśnie tu powstało Europejskie szenie ciężarów, kolarstwo czy piłkę Stowarzyszenie Sportów i Gier nożną. Nikt przy zdrowych zmysłach Tradycyjnych (AEJST), kierowane nie powinien uważać tak rozumianej i rozwijane skutecznie od lat przez nowoczesności za zjawisko złe, pod prezydenta Guya Jaouena. W Wielkiej warunkiem wszakże, że jednocześ- Brytanii, szczególnie w Szkocji, gry nie zachowano by i rozwijano daw- i sporty tradycyjne nie tylko utrzy- ne formy kultury. Jednostronne ich mały swe dawne znaczenie, ale zo- zaniedbywanie i przesadna presja stały dodatkowo wykorzystane do na wszystko co nowe spowodowały kulturowej promocji turystycznej zanik staropolskich gier i zabaw do i budowania poczucia etnicznej toż- tego stopnia, że dziś tylko pojedyn- samości, zagrożonej pospołu domina- cze wsie, jak Grabów czy Bukówiec cją kultury angielskiej i współczesną
Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 15 subkulturą medialną. Stąd niebywały Paradoksalnie sytuacja ta stała się rozkwit takich imprez jak Highland przyczynkiem do ożywionego po- Games and Gatherings, świąt lokal- szukiwania i ponownego odkrywania nych, w toku których odbywają się zanikających bądź nieistniejących już pokazy i formy współzawodnictwa zabaw i gier szczególnie duńskich, ale w regionalnych tańcach, pokazach i bardziej znanych europejskich. Na artystycznych, grach i sportach trady- nowo odkryto, że ta forma tradycyj- cyjnych, takich jak tatooing (parady nej aktywności fizycznej i ludycznej orkiestr dudziarzy), tossing the caber zawiera w sobie duży ładunek edu- (rzut długim pniem drzewa na odle- kacyjny pomocny w wychowywa- głość) czy backhold (specyficzna for- niu kolejnych pokoleń. Decydującą ma lokalnych zapasów). rolę w tym zakresie odegrała wów- Do krajów wiodących w zachowa- czas Ludowa Akademia Sportowa niu swego dziedzictwa zabawowego z Gerlev, która bezpośrednio zaję- należy obecnie bez wątpienia Dania. ła się odtwarzaniem starych gier na To tu narodził się pomysł wykorzy- potrzeby dydaktyczne. Zaczęto po- stania zabaw i gier ludowych do edu- szukiwać źródeł starych zabaw i gier kacji dzieci i młodzieży. I to tu został wśród społeczeństwa, ale wiedza zrealizowany niejeden projekt zacho- w tym zakresie była niewielka. wujący dziedzictwo gier i zabaw tra- Podobny stan wiedzy na ten temat dycyjnych tego kraju. Tu też dzięki prezentowało Narodowe Muzeum szerokim horyzontom i entuzjazmowi Badań Etnologicznych w Danii. takich ludzi jak Jørn Møller (ur. 1942, W tamtejszych archiwach można zm. 2009) z Wyższej Szkoły Sportu było znaleźć wszystko na temat co- [Idrættshögskola] w Gerlev, został dziennego życia Duńczyków, a na zrealizowany wielki plenerowy Park temat zabaw i gier tradycyjnych po Europejskich Gier i Zabaw, znany prostu nic! Dopiero kolejna wizyta dziś szeroko jako Legepark. Jak do zainicjowana przez dopiero co wspo- tego doszło? mnianego Jørna Møllera w tymże Jedną z inspiracji dla twórców tej muzeum i przedarcie się do zapo- idei stała się napływająca do Europy mnianych i zakurzonych pomiesz- Zachodniej, jeszcze w latach 70. fala czeń piwnicznych przyniosła plon „nowych gier kalifornijskich”, jak je w postaci pozostawionych w 1934 nazywano w Danii, a mówiąc krótko roku zapisów gier tradycyjnych okre- rozmaitych amerykańskich zabaw su między 1896 a 1932. Jej autorem i urządzeń, prostych w założeniach okazał się Frederik Knutsen – duński i szybko zyskujących popularność, nauczyciel wychowania fizyczne- co w znacznym stopniu zagłuszyło go 3. Później znaleziono jeszcze kilka ludowe tradycje zabaw duńskich 2. źródeł, które obudziły w naukow-
16 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński cach z Idrættshögskola potrzebę za- towanej przez niego szkoły w Gerlev. jęcia się tym rodzajem narodowego Tu należy podkreślić, że powstały spadku. W ten sposób powstały po- jako efekt tej inicjatywy Legepark nie czątkowo Warsztaty Historii Sportu tylko promuje narodowe tradycje gier [Idætshistorisk Værksted], którymi Danii, ale jest także miejscem badań w niedługim czasie żywo zaintere- naukowych prowadzonych w ramach sowały się duńskie narodowe federa- działalności Wyższej Szkoły Sportu cje sportu i gimnastyki. Instytucje te w Gerlev, (fot. 1, patrz wkładka). szybko stały się wielkimi zwolenni- Jeden ze współtwórców tego pro- kami, a za razem propagatorami idei jektu Henning Eichberg twierdził rewitalizowania starych gier. Dzięki nawet, że aby można było myśleć poparciu i pozytywnemu klimatowi, o zabawie na poważnie, w kategoriach jaki zapanował w środowisku zaj- naukowych, potrzebne jest właśnie mującym się sportem, można było stworzenie takiego „experimenta- myśleć o dalszym rozwoju działal- rium”, miejsca z którego korzyści są ności w tym kierunku, szczególnie obopólne – społeczne i naukowe 4. zaś w odniesieniu do idei zbudowa- Podejmowano tam zatem wiele badań nia parku gier i zabaw tradycyjnych. naukowych, jednym z nich był projekt Zanim jednak do tego doszło, szkoła pod nazwą European Play Culture, w Gerlev zainicjowała projekt nauko- w którym skoncentrowano się na po- wy, którego owocem stały się cztery szukiwaniu i zbieraniu danych doty- tomy zawierające opis historyczny czących europejskich gier tradycyj- jak i edukacyjny blisko 400 starych nych. Celem tych badań miała być gier w 1600 odmianach. Jedynym au- promocja i zwiększenie poziomu świa- torem tego monumentalnego dzieła domości oraz wrażliwości społeczeń- stał się przytaczany już wyżej Jørn stwa europejskiego na dziedzictwo Møller, z wykształcenia ... filolog pozostawione w zabawach i grach klasyczny, specjalista dawnej greki ich przodków. W ramach tutejszych i łaciny. Stał się żywym dowodem, Warsztatów Historycznych prowadzi że nawet pracując na polu innym, niż się również około stu kursów rocz- wynikało by to z własnego wykształ- nie przygotowujących instruktorów cenia, można swym entuzjazmem po- i nauczycieli do prowadzenia zajęć konać wszelkie przeszkody i uzyskać w oparciu o gry tradycyjne. Ponadto znaczące efekty na poziomie profe- warsztaty te bezustannie współpra- sjonalnym. Pracą tą zainteresowały cują ze szkołami, biurami turystycz- się wówczas organizacje państwowe: nymi, instytucjami zajmującymi się Ministerstwo Kultury i Ministerstwo wolontariatem, organizacją harcer- Edukacji w Danii wspierając odtąd ską, klubami sportowymi itp. Jednak inicjatywę tak Møllera jak i reprezen- najpotężniejszym partnerem pomaga-
Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 17 jącym przede wszystkim finansowo Tam znajdziemy wyasfaltowany plac w utrzymywaniu parku jest De Dan- nadający się do jazdy na rolkach i ske Gymnastik – og Idrætsforeningen, innych gier podwórkowych, a także organizacja wspierająca wszelkie ściankę wspinaczkową i urządzenia działania na rzecz sportu rekreacyjne- niezbędne do uprawiania „street mo- go i kultury 5. Wspomniany Legepark vement”. Drewniane pawilony usytu- począł powstawać z początkiem lat owane dookoła tworzą kolejną strefę 90. ubiegłego stulecia. Miał on stać zabaw – wiejskich [ang. village site]. się centrum zabaw i gier tradycyj- W tym miejscu odnajdziemy różne nych dającym przykład praktycznego przybory i urządzenia charaktery- wdrażania elementów kulturowych styczne dla tradycyjnych zabaw i gier poprzez zorganizowane formy eduka- duńskich, bretońskich i flamandzkich cyjne w oparciu o aktywność rucho- oraz wielu innych narodowości 7 (fot. wą [learning by doing] pochodzącą 3-12, patrz wkładka). głównie z terenów Europy, ale rów- Na chwilę obecną w Parku Gier nież z innych rejonów kulturowych. można znaleźć ponad 130 różnych Przeprowadzenie pomysłu powiodło zabaw i gier wywodzących się się, czego ukoronowaniem było ot- z przeszłości, a cieszących i uczą- warcie Legeparku w Gerlev wiosną cych współczesne pokolenia. Park 1999 roku. Stał się on „żywym muze- oferuje również wiele innych atrak- um” zawierającym elementy historii cji, takich jak chociażby spędzenie kultury, edukacji i turystyki 6. nocy w wiejskich chatach w prymi- Wybudowany na obszarze o po- tywnych warunkach, charakterysty- wierzchni 3 hektarów obecnie mieści cznych dla dawnego stylu życia wiej- specjalnie zaprojektowane trzy strefy skiego. Obecnie możliwe jest również (fot. 2, patrz wkładka). Każda z nich zakupienie kompletu gier tradycyj- jest przygotowana do innych form ru- nych do zastosowania we własnym chowych. Strefa zabaw naturalnych ogrodzie. [ang. natural site] wykorzystująca Celem tego miejsca jest przede proste formy gier siłowych uprawia- wszystkim przyciągnięcie zaintere- nych jeszcze w czasach Wikingów, sowanych odkrywaniem zabaw, ale zlokalizowana jest w bardzo natural- równocześnie czerpanie z gier przy- nych warunkach: jeziorko, dopływa- jemności i poszukiwania inspiracji jący do niego potok otoczony zarośla- chociażby do alternatywnych projek- mi. Natomiast strefa zabaw miejskich tów edukacyjnych. Park Gier spełnia [ang. urban site] urządzona jest w taki zatem wymagania zarówno turystycz- sposób, aby ułatwiała realizację róż- ne jak i edukacyjno-poznawcze. Tutaj nych form aktywności ruchowej do- nie liczą się aktualne umiejętności stępnych w obszarach zabudowanych. uczestników, ale ich chęć uczenia
18 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński się, podejmowania kolejnych zadań dzający uczestniczą w tradycyjnym w proponowanych zabawach i grach. wypiekaniu chleba, wiosłowaniu ło- W tym celu organizowane są cyklicz- dziami wykonanymi z pnia drzewa, nie specjalne warsztaty i zajęcia skie- tańcu w labiryncie i w końcu bawią rowane do różnych grup społecznych się w stare gry. i wiekowych (spotkania integracyjne, Od początku swojej działalności edukacyjne). Program zajęć oparty Park przyjął już kilkadziesiąt tysięcy jest przede wszystkim na wcześniej- turystów krajowych jak i zagranicz- szych badaniach starych, popularnych nych. Mimo że początkowo nasta- gier oraz na praktycznych, edukacyj- wiony był na indywidualnego turystę, nych kursach aranżowanych głównie dziś przyjmuje na swoich terenach przez duńskich naukowców zajmują- zorganizowane grupy dzieci, mło- cych się fenomenem zabawy. dzieży i dorosłych, dla których przy- Swój wkład w powstanie i funk- gotowuje odpowiednie programy do- cjonowanie Parku mieli również stosowane do wieku odwiedzających. pracownicy duńskiego muzeum Swą działalność rozszerzył również sportu, którzy wyszli z założenia, że o zajęcia „terenowe” polegające na poznawanie historii sportu powinno różnego rodzaju pokazach i festi- odbywać się przede wszystkim po- walach oraz warsztatach organizo- przez bezpośrednie wykorzystanie wanych poza terenem parku. Każdy aktywności fizycznej znamionującej kto odwiedzi park, jak pisał J. Møller konkretną epokę. Choć wiele starych może nie tylko się w nim dobrze ba- gier uległo zapomnieniu, formy ich wić, grać, uczyć, czy nawet rywalizo- przypominania, ponownego zetknię- wać, ale również może spędzić miło cia się z nimi, jakie proponuje Gerlev czas na spacerze z psem i opalaniu 8. Legepark sprawia, że miejsce to staje Od wielu lat szkołą w Gerlev się „żywym muzeum”. Oprócz zajęć i jej Legeparkiem kieruje nadzwyczaj opartych jedynie na zabawie rucho- sprawnie dyrektor Finn Bergren. To wej w ostatniej dekadzie swej dzia- z jego inicjatywy, co roku od 2005 łalności Park Gier rozwinął również roku, od kilku do kilkunastu studen- działalność praktyczną pod nazwą tów z Polski korzysta z całoseme- „ekomuzeum” i „archeologia eks- stralnego stypendium, opłacanego perymentalna”, dając tym samym tylko symbolicznie w wysokości ok. szansę odwiedzającym na nowe do- 20 procent. Dzięki temu powiększa świadczenia poznawcze związane się w Polsce grupa ludzi znających z możliwością samodzielnego odkry- zasady rewitalizacji dawnych gier wania. Takie praktyczne zajęcia są i zabaw. Istnieją obecnie w Polsce prowadzone pod nazwą „życie w erze co najmniej dwa miasta, gdzie przy- żelaza”. Podczas tych spotkań odwie- szły polski park gier i zabaw trady-
Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 19 cyjnych może powstać: Kielce, gdzie Zjednoczonych i do zawartych tam za- można zorganizować go pod auspi- sad, i mówi, że każdy jest uprawnio- cjami Muzeum Zabawek i Zabawy, ny do wszelkich praw i swobód dotąd oraz Poznań, gdzie inicjatywa, która ustanowionych bez rozróżniania rasy, wyszła z Pracowni Etnologii Sportu koloru skóry, płci, języka, religii, bez i Olimpizmu przy tutejszej Akademii względu na wyrażane opinie politycz- Wychowania Fizycznego, została ne bądź inne, bez względu na pocho- ostatnio przedstawiona poznańskim dzenie narodowe lub społeczne, skalę władzom samorządowym. posiadania, urodzenie lub inne wzglę- Podobne przedsięwzięcia mogą dy 9. Dalej dokument ten przywołu- też liczyć na poparcie dzięki założe- je Zasady Międzynarodowej Karty niom polityki kulturalnej UNESCO. Wychowania Fizycznego i Sportu Przed kilku bowiem laty UNESCO przyjęte przez Generalną Konferencję uznało, że kulturowe dziedzictwo UNESCO w listopadzie 1978, a tak- gier i zabaw tradycyjnych różnych że odwołuje się do Deklaracji z Punta narodów powinno być tak samo del Este z grudnia 1999, uchwalo- chronione i obejmowane listą dzie- nej w toku III Międzynarodowej dzictwa światowej kultury jak np. Konferencji Ministrów i Starszych zabytki architektury, sztuki czy – jak Funkcjonariuszy Wychowania od 2008 – ginące języki regionalne Fizycznego i Sportu. Deklaracja i narodowe. Związany z grami i za- z Punta del Este mówi o popieraniu bawami tradycyjnymi folklor, stro- polityki zachowywania i podnoszenia je, często towarzysząca im muzyka rangi tradycyjnych sportów i ludo- i literatura, ich związek z obyczajo- wych sportów i gier opartych na kul- wością, itd. należy uznać za ważną turowym dziedzictwie poszczególnych część dziedzictwa kulturowego ludz- regionów i narodów 10. kości na takich samych zasadach, jak Po przywołaniu międzynaro- każdy inny dział zabytków kultury. dowych ustaleń i dokumentów za- Założenia tej polityki zostały sformu- bezpieczających, uzasadniających łowane w uchwalonej, lecz z różnych odpowiednie poczynania w zakre- powodów jeszcze ostatecznie nie za- sie sportów i gier tradycyjnych, akceptowanej przez Zgromadzenie Międzynarodowa Karta Sportów Ogólne UNESCO Międzynarodowej i Gier Tradycyjnych apeluje o ich Karcie Gier i Sportów Tradycyjnych ochronę i rewitalizację, co wynika [International Charter of Traditional z sytuacji, że większość z nich jest Sports and Games]. już zatracona i że pozostałe znajdują Preambuła tego dokumentu od- się w bezpośrednim zagrożeniu wy- wołuje się bardzo wysoko, bo aż do marcia na skutek różnych tendencji Deklaracji Praw Człowieka Narodów globalizacji i standaryzacji bogatego
20 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński dziedzictwa światowych sportów 11. Postulat ten został szybko zrealizo- Celowość działań ochronnych wany w Polsce w postaci kilku wersji i rewitalizacyjnych Karta uzasadnia językowych Encyklopedii sportów następująco: tradycyjne sporty i gry świata, obejmującej ponad trzy tysiące oferują swe możliwości w zakresie sportów i gier tradycyjnych z wszyst- edukacyjnym kulturowym i komunika- kich kręgów kulturowych naszego cyjnym oraz w zakresie promocji zdro- globu, autorstwa jednego z autorów wia w całościowym rozwoju ludzkich niniejszego artykułu, a powstałej pod osobowości oraz ich społeczeństw. wysokimi auspicjami UNESCO, ze Co więcej są ekspresją kultur rodzi- wstępem ówczesnego dyrektora ge- mych i dróg życia przyczyniających neralnego Koichiro Matsuury. Polska się do społecznej tożsamości ludzkich wyszła tym wydawnictwem na świa- istot 12. towego lidera w tworzeniu rezerwuaru Karta zawiera siedem artykułów, i swoistej listy sportów, gier i zabaw z których każdy ma kilka podpunk- tradycyjnych wymagających ochrony tów, mówiących szczegółowo, co i rewitalizacji. Chyba nadszedł już należy uczynić, tak w skali między- czas, by z tego rezerwuaru korzystać narodowej, jak i w zakresie polityki praktycznie także w naszym kraju. kulturalnej i sportowej poszczegól- nych krajów, by nie doprowadzić Przypisy do zatraty zachowanych dotąd gier i zabaw tradycyjnych, oraz co przed- 1 Zob. Angel Gomes, Traditional sięwziąć, by doprowadzić do ich Sports and games in Valencia, w: rewitalizacji, ale jednocześnie mo- Juegos Tradicionales y Sociedad en dernizacji uwzględniającej aktualne Europa, ed. Pierre Lavega Burgues, warunki cywilizacyjne. Nie jest ce- projekt pod auspicjami Unii Euro- lem niniejszego artykułu szczegóło- pejskiej w ramach programu Cultura we omawianie Karty. Naszym celem 2000, s. 219-231. jest jednak zwrócenie uwagi na rangę 2 H. Eichberg, K. Nørgaard, Educa- ørgaard, rgaard, tego dokumentu i związanych z nim tion through Play and Game – Danish przedsięwzięć międzynarodowych. Experiences, w: Education through Przykład duńskiego Legeparku Sport: Towards an International w Gerlev dowodzi, że Dania wie- Academy of Sport for All. A Report to dzie światowy prym w realizacji the International Sport and Culture idei UNESCO. Najwyższy czas by Association (ISCA) and the European i w Polsce pójść tym śladem. Commission, Gerlev, International Pierwotna wersja Karty zawierała Movement Studies 2004, internet: postulat by stworzyć i opublikować http://www.iasfa.org/literature.htm Encyklopedię sportów i gier świata. 3 J. Møller, Traditional Games – Pre- øller, ller,
Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 21 sentation of a Danish Project, Idræts- forsk/Idrætshistorisk Værksted, Ger- lev 1996. 4 H. Eichberg, Three Dimensions of Pull and Tug Towards a Philosophy of Popular Games, w: Special Issue on Etnology of Sport, eds. W. Lipoński, G. Jaouen, “Studies in Physical Cul- ture and Tourism” 2003, vol. 10, no. 1, s. 53. 5 J. Møller, Traditional Games, op. øller, ller, cit. 6 H. Eichberg, K. Nørgaard, op.cit. ørgaard, rgaard, 7 Ibidem. 8 J. Møller, The Symbolic Significance øller, ller, of Traditional Sports and Games. Preor Postmodernism? – A Cross- Cultural Perspective, referat prezen- towany na III Międzynarodowej Kon- ferencji Historyków Wychowania Fizycznego i Kongresie Sportowym, Capetown (Południowa Afryka), 2-8 VII. 1995; kopia w posiadaniu autorów niniejszego artykułu. 9 UNESCO. International Charter of Traditional Sports and Games, druk wewnętrzny UNESCO w posiadaniu autorów niniejszego artykułu, s. 1. 10 Ibidem. 11 Ibidem. 12 Ibidem.
22 Małgorzata Bronikowska Wojciech Lipoński Traditional Legepark in Gerlev in Denmark in the Light of UNESCO International Charter on Traditio- nal Games and Sports Authors present a Danish traditio- tertainment, and also lifestyles of the nal Legepark in Gerlev as the idea inhabitants of previous epochs. Park of preservation and revitalization of fulfills principles of UNESCO cultu- the old national sports and games. ral policy which recognizes the heri- Legepark is not only a tourist at- tage of traditional games and sports traction, but also an important edu- an important part of the cultural he- cational center, offering lectures and ritage of mankind, which ought to be workshops for various target groups: preserved, protected and passed on tourists, adults, children and students. to posterity. The authors of the artic- It covers several fields embracing le claim that a similar project could outdoor activities: natural, urban and be carried out in Poland: in Poznan, rural. A unique games centre expands where the Department of Ethnology its activities becoming a live museum, of Sport and Olympism at the Aca- an ecomuseum that offers to visitors demy of Physical Education, or the more interesting practical activities, Museum of Toys and Play in Kielce that help to understand games and would be responsible for. plays as well as historical crafts, en-
Highland Games [szkockie gry], starożytne tradycje sportowe oraz kapitał społeczny we współczesnych społecznościach międzynarodowych1 Grant Jarvie Sports Studies Department Stirling University of Stirling, Szkocja P ojęcia kluczowe: Highland Games, globalny sport, an- tyglobalizacja, starożytne tradycje się kultury celtyckiej] 3, słusznie lub nie twierdziłem, że Scottish Highland Gatherings and Games [Szko- sportowe ckie Wysokogórskie Zgromadzenia i Igrzyska] i wiele form sportu w obrę- Wprowadzenie bie kultur celtyckiej Europy, mogłoby Nie jest ważne, skąd wywodzi- być niewłaściwie zrozumianych bez my swe korzenie, a wbrew wielu na- rygorystycznych i systematycznych szym różnicom, kolokwium takie jak wysiłków [badawczych] wyjaśnia- niniejsze jasno dowodzi, że można jących, jak następował rozwój tego podtrzymywać i rozwijać społeczny typu aktywności pod wpływem hi- kapitał poprzez społeczne zaintereso- storycznych i społecznych warunków wanie i zaangażowanie w sporty i gry danego czasu. Jeślibym miał pisać tradycyjne. Zwykle niewinne pytania dziś Highland Games. The Making dotyczące tradycyjnych gier i spor- of the Myth, z pewnością powstałaby tów mogą szybko doprowadzić nas książka lepsza, jeślibym tylko jako do wcale gorących debat o kulturze, autor był bardziej krytyczny wobec historii, w nieustannym poszukiwaniu rosnącej obsesji Ameryki pozostają- autentyczności i wartości związanych cej w emigracyjnych związkach ze z uprawianiem sportu. W mojej pracy Szkocją, co w sposób jakże oczy- Highland Games. The Making of the wisty objawia się podczas sezonu Myth [Igrzyska Highlandu. Kreowanie Północnoamerykańskich Highland mitu,]2, a także Sport in the Making Games; albo gdybym wziął pod uwa- of Celtic Culture [Sport a tworzenie gę różnorodne tradycje tych igrzysk,
24 Grant Jarvie które [w międzyczasie] przybrały riami rządowymi [jak w Polsce przez inne znaczenia, w miarę jak szerzyły totolotka – przyp. MS], przynajmniej się w świecie i stawały się coraz bar- w Szkocji jest tendencja do marginali- dziej międzynarodowe. zowania sportów i gier tradycyjnych. Cokolwiek powiemy o zmiennej Wagę tych czynników mam nadzieję naturze tradycyjnych gier i sportów w przyznanym mi czasie zilustrować w różnych częściach globu, obro- choćby powierzchownie. Tak więc na tradycji wymaga, by zachować pytania znajdujące się w centrum wrażliwość na diagnozy ilustrujące uwagi niniejszego wystąpienia są re- potrzebę ukierunkowania społeczne- latywnie proste: (I) Czy nowoczesne go poparcia i zainteresowania poli- sporty są rzeczywiście globalne? (II) tycznego na różnorodne tradycyjne Jaki wkład do kapitału ekonomicz- gry i sporty w Europie. Nie będzie nego, kulturowego i społecznego to zadanie łatwe, bo europejskie sto- mogą wnieść tradycyjne szkockie gry sunki społeczne są wysoce zróżnico- i sporty, oraz (III) jak można obronić wane. To, czym się tu chcę z wami tradycyjne gry i sporty przed potęż- podzielić, to nie tylko komentarz nym oddziaływaniem sportu global- broniący Szkockich Wysokogórskich nego w XXI wieku? W celu uzyskania Zgromadzeń i Igrzysk [Scottish odpowiedzi na te pytania podzieliłem Highland Games and Gatherings] moje wystąpienie na następujące trzy i tak dawnych sportów jak shinty 4, sekcje: [A] krytykę sportu globalne- ale raczej krytyka tych racji, które go; [B] przegląd Scottish Highland bezkrytycznie akceptują postrzeganie Gatherings oraz starodawnych szko- lub trend globalnego sportu w jego ckich sportów, i [C] obronę tego, co aktualnej postaci lub postaci, do ja- w tradycyjnych grach i sportach war- kiej zmierza. Są to racje odrzucające tościowe społecznie. postrzeganie globalizacji jako efektu wolnego rynku, na korzyść idei inter- Globalny sport, kapitał oraz ruchy nacjonalizacji, a równocześnie wy- antyglobalizacyjne jaśniam, że szczątkowe wartości spo- Jest rzeczą niemożliwą, aby spo- łeczne wielu tradycyjnych szkockich rządzić dokładny opis współczesnego gier i sportów utrzymują wciąż swe życia bez uwzględnienia wpływu gier wcale ważne miejsce. Trzecim tere- i sportów w świecie. Przykładowo, nem [zagrożenia] obok warunków przez całe lato 2002 roku gazety bez- wolnego rynku połączonego z wy- krytycznie powielały nagłówki doty- soko skomercjalizowanymi sportami czące tego, co zostało równie bezkry- i sportami sponsorowanymi przez tycznie nazwane globalnym sportem państwo, a wspieranymi również i było utożsamiane z Mistrzostwami przez lokalne samorządy, albo lote- Świata 2002 sponsorowanymi przez
Highland Games [szkockie gry]... 25 FIFA. FIFA jest organizacją, która czy poszczególne regiony będą miały lubi o sobie myśleć jako o zarządcy kluby piłkarskie, czy nie. globalnego futbolu. Duża ilość badań Krytycy globalizacji upierają się, dotyczących globalizacji i sportu kon- że proces i rozwój sportu globalnego centruje się na procesie rozprzestrze- nie został ani całkowicie ukończony, niania się sportu w świecie i analizu- ani też nie zapoczątkował rzeczywi- je aspekty ekonomiczne, kulturowe stości, którą można by definiować i polityczne. Szczególnym aspektem za pomocą szerzącego się wolnego tego procesu jest argumentacja, iż to, rynku, czy bezradnych państw naro- co jednonarodowe, jednopaństwowe dowych. Mimo iż globalizacja może czy też w szerszych konfiguracjach funkcjonować jako proces, nie osiąg- etnicznych, np. celtyckie, nie jest już nęła jeszcze stanu końcowego. Ruch tak istotne, jak to, co globalne czy eu- na rzecz globalnych przemian jest ropejskie. Istnieją dwa konkurujące często nazywany ruchem antygloba- ze sobą koncepty globalizacji. Jeden lizacyjnym lub antykapitalistycznym. obejmuje społeczeństwo obywatel- Istnieją dwa odmienne typy antyglo- skie i funkcjonuje, przykładowo, balizacji, jeden określany jako rady- w kręgu ekologów, którzy opierają kalny, a drugi umiarkowany. Jego się na zasadach globalnego myślenia radykalna odmiana postrzega globa- i lokalnego działania. Kolejny dotyczy lizację jako proces w większości tak nieuregulowanego wolnego rynku, skonstruowany, by zapewnić boga- gdzie króluje kapitał, i gdzie biedni tym elitom więcej bogactwa kosztem muszą stawiać czoła konsekwencjom państw biedniejszych. Trudniejsza deregulacji [de-regulation], prywa- jest do zdefiniowania umiarkowana tyzacji i międzynarodowej grabieży odmiana, która ogólnie rzecz bio- dokonywanej przez międzynarodowe rąc zakłada, iż globalizacja zawiera korporacje. Orędownicy globalizacji w sobie potencjał tak dobra jak i zła. zazwyczaj sugerują, iż żyjemy w wie- Według nich globalizacja ma w sobie ku, w którym pojawił się nowy rodzaj potencjał sprzyjający temu, by zadbać umiędzynarodowionej rzeczywistości o formy uczestnictwa w kulturze fi- światowej, która charakteryzuje się nansowane z przyrostu ekonomiczne- globalną konkurencją o rynki, o kon- go, zapewnianego przez wolny han- sumentów i o kulturę. Cechą wolno- del. Jednak [jej zwolennicy] zauwa- rynkowo nakręcanej formy globaliza- żają też, że skoro instytucje i reguły cji jest to, iż to rynki decydują o tym, rządzące światem są obecnie kontrolo- czy m.in. dostaniemy emeryturę na wane przez bogate elity, nierówność, starość, czy chorzy ludzie w Afryce niestabilność i niesprawiedliwość, będą leczeni oraz jakie formy gier są nieuniknione. Skutkiem tego, np. i sportów będą wspierane, lub nawet w kontekście już sportowym, może
26 Grant Jarvie pojawić się argumentacja, iż proces Tradycje Scothish Highland dziedziczenia i tradycyjne prawa Gatherings & Games oraz innych kulturowe muszą być przynajmniej starodawnych sportów równorzędnie uznawane i tak samo Mówienie o szkockim futbolu ważne, jak wspierane przez rynek w kontekście międzynarodowym jesz- formy skomercjalizowanego sportu, cze 30 lat temu wydawałoby się ku- zarówno pod względem społecznym, szące. Obecnie jednak drużyna skla- kulturowym, jak i ekonomicznym. syfikowana na 60. miejscu w rankingu Innymi rozwiązaniami mogą być: od- światowym nie zdołała zakwalifiko- danie realnej władzy ekonomicznej wać się do Mistrzostw Świata 2002. i być może politycznej oraz kulturo- Z pewnością zjawisko to stanowi do- wej mniejszym ośrodkom lokalnym. bre studium problemów wywoływa- Niektórzy badacze problemu su- nych przez wolnorynkowy, między- gerują, iż ważne jest, aby rozróżniać narodowy handel zawodnikami oraz internacjonalizację od globalizacji. jego wpływ na młodzieżowy futbol W badaniach P. McGoverna dotyczą- w Szkocji. Jednak równie ważną, jeśli cych migracji piłkarzy z ligi angiel- nie ważniejszą, sprawą dla wielu lo- skiej między rokiem 1946 a 1995, kalnych szkockich społeczności jest widzimy, że preferuje on używanie kolejny sezon tradycyjnych Scottish terminów „celtycki” i „międzynaro- Highland Gatherings and Games dowy” zamiast pojęcia globalizacji, [dosł. Szkockich Wysokogórskich gdy pisze on o migracjach piłkarzy za Zgromadzeń i Igrzysk]. W ich skład pracą do Wielkiej Brytanii lub w jej wchodzą konkurencje siłowe i spraw- obrębie 4. Ogólnie można wniosko- nościowe, które wciąż są uprawiane wać, iż migracja zawodowych piłka- w całej Szkocji, jednak ich formalna rzy z natury staje się coraz wyraźniej organizacja oraz doroczny charakter międzynarodowa, i że jest to tenden- zaczęły zyskiwać znaczenie dopiero cja rozwijająca się bardziej w regio- po roku 1820. Poczucie tożsamości nalnym, niż globalnym kierunku. [etnicznej], którego źródłem są trady- Stąd sugestia, że na tyle, na ile rzecz cyjne szkockie gry i sporty, dotyczy dotyczy pojedynczego sportu, okre- wielu aspektów i podobnie jak inne ślanie go mianem globalizacji jest tradycyjne formy rekreacji sporto- w sposób oczywisty błędne. Wydaje wej może pomagać w kształtowaniu się, że biorąc pod uwagę zasięg tra- poczucia własnej osobowości, lecz dycyjnych gier i sportów, terminy ta- również tworzyć powiązania z da- kie jak międzynarodowy, lokalny, czy nym miejscem na mapie, poczucie też, przykładowo, celtycki mogłyby przynależności lub wykluczenia, ro- być bardziej odpowiednie, niż uogól- zumienie własnej geografii i historii. niające pojęcie globalizacji. Gry i sporty mogą również przyczy-
Highland Games [szkockie gry]... 27 niać się do powstania zmitologizo- czesnym [szkockim] społeczeństwie. wanego lub rzeczywistego poczucia Według raportu, istnieje silny zwią- wspólnoty, poczucia utrzymującego zek między atrakcjami, jakie dany się często przez całe życie. Scottish obszar może zaoferować, i stopniem, Highland Gatherings oraz związane w jakim dany obszar postrzegany jest z tą imprezą gry występują w róż- jako Europejska Stolica Kultury. Do nych kształtach i odmianach, a ich atutów Szkocji raport zaliczył środo- wspólny potencjał i istnienie jako ob- wisko naturalne, historię oraz obiekty szaru [uprawiania] tradycyjnych gier kulturalne, tradycyjną i współczes- i sportów nie polega na ich wolnoryn- ną sztukę, język gaelicki, tradycyjne kowym, globalnym charakterze, lecz i charakterystyczne imprezy, takie jak na ich historycznym, kulturowym, Celtycki Festiwal Folkowy, starodaw- a także międzynarodowym znacze- ne sporty, takie jak shinty, oraz trady- niu. Lecz nawet te wartości wydają cyjne szkockie Highland Gatherings się być drugorzędne, gdy uświado- & Games. mimy sobie, jak wielki kapitał spo- Szkockich Gatherings and Games łeczny stanowią Scottish Highland nie należy rozpatrywać jedynie przez Gatherings and Games. Rozważmy pryzmat historii tradycyjnych spor- następujące aspekty Highland Games tów Szkocji. Ten swoisty zbiór kon- i dawnych szkockich sportów, a także kurencji o charakterze atletycznym ich wpływ na współczesne społecz- zawiera w sobie i ukazuje nam znacz- ności lokalne, krajowe oraz między- nie więcej aspektów, obrazów prze- narodowe. szłości i związanych z nimi tradycji. Wymieniamy tu tylko kilka z nich. I. Highland Gatherings and Games Określiły one i ukazały reszcie świata jako kultura tartanu [tartantry] swoisty obraz Szkocji - obraz blisko oraz kapitał turystyczny i ekono- związany z tradycyjnie organizowa- miczny nymi Highland Gatherings, takimi We wrześniu roku 2002 przypo- jak te stworzone w St. Fillans (1819), mniano mi o wpływie, jaki tradycyj- Lonach (1823), Ballater (1866), ne gry i sporty wywierają współcześ- Aboyne (1867), Argyllshire (1871) nie na szkockie pogórze Highland i Cowal (1871). Jest to wizerunek i [pobliskie] wyspy. Gdy niektóre mia- kojarzący się z zawodnikami i tance- sta szkockiego Highlandu zaczęły się rzami noszącymi szkockie spódnice starać o miano Europejskiej Stolicy – [kilts], charakterystycznym popi- Kultury, przygotowano raport, który skiwaniem szkockich dudów – [bag- pokazał, jak wielką rolę odgrywa tra- pipes], w niektórych przypadkach dycja w rozwijaniu i podtrzymywaniu z królewskim patronatem, z odrębną ekonomicznego kapitału we współ- subkulturą siłaczy biorących udział
28 Grant Jarvie w konkurencjach atletycznych oraz zaniechania części tradycyjnych tre- z poczuciem szkockiej dobrodusz- ści tej imprezy, nadających jej cha- ności [bonhomie]. Właśnie taki wi- rakter ludowego zgromadzenia. Wraz zerunek szkockich Highland Games, ze spadkiem znaczenia monarchii funkcjonujący zresztą na wiele moż- w ciągu XIX wieku, rola królewskich liwych sposobów, dominuje wśród gier zyskiwała [paradoksalnie] do- turystów. Jest to wizerunek przez tu- datkowo na ważności. Wydarzenia rystów rozpoznawalny i preferowany takie jak Braemar Royal Highland ponad inne, słabiej ukształtowane wi- Society Gathering dały początek po- zerunki szkockich Highland Games, rządkowi, który określił na trwałe które jednak mają takie samo prawo sportowy kalendarz Brytanii, Szkocji do określania ich mianem tradycyj- oraz jej Highglandu, obejmujące- nych. mu obecnie także pozostałe impre- zy brytyjskie, jak angielskie: Derby II. Szkockie Highland Gatherings (Epsom), tydzień wyścigów o Złoty and Games – ich królewskość, kla- Puchar w Ascot, oraz różne imprezy sa kulturowa i status strzeleckie. W tym sensie tradycyjne Oczywiście szkockie gry mają szkockie Highland Gatherings and także wizerunek imprez pod patro- Games w Braemar są wyznacznikiem natem królewskim, silnie kojarzony pozycji towarzyskiej, statusu i klasy z Braemar Royal Highland Gatherings społecznej. and Games. Przywiązanie królo- wej Wiktorii do imprez w Balmoral, III. Highland Gatherings and Braemar i Royal Deeside często jest Games: społeczne cechy, zbiorowa uznawane za najważniejszy czyn- pamięć i wspólna powinność nik, który przyczynił się do roz- Odbywające się w części Szkocji woju Scottish Highland Games. zwanej Fife, Highland Games Zawdzięczają one wiele także kró- w Ceres wciąż kwitną, odkąd prawie lewskiemu patronatowi roztoczone- 700 lat temu król Szkocji nadał tej mu przez obecną rodzinę królewską, wiosce prawa do organizowania tar- która odwiedza Braemar podczas co- gów w podziękowaniu za wsparcie, rocznych letnich wakacji spędzanych jakiego udzielili mu lokalni chłopi, na terenie szkockiego Highlandu. wyrobnicy, rzemieślnicy i inni pro- Przejaw królewskiego uznania udzie- ści ludzie, którzy przystąpili [do jego lonego pierwszy raz przez królową armii] w randze „pomniejszych po- Wiktorię, która przybyła na Braemar siłków wiejskich” [the small folks] Gathering w roku 1848, przyczynił i przypuszczalnie walczyli w bitwie się do wzrostu poważania Highland pod Bannockburn w 1314 6. Na py- Games, odbyło się to jednak kosztem tanie, co sprawia, że owe gry są tak
Highland Games [szkockie gry]... 29 ważne, miejscowy mieszkaniec, któ- związanym z określonym miejscem, ry uczestniczy w Ceres Highland które z kolei tworzą poczucie cią- Games od ponad 40 lat odpowiedział: głości w życiorysach ludzi żyjących podczas gier spotykasz się tu z ludź- na co dzień w różnych miastach lub mi, których nie widujesz przez resztę wioskach, imających się różnych za- roku, co daje szansę nadrobienia ta- trudnień. Szkockie Highland Games kich zaległości. Zabawne jest też to, & Gatherings dają tym ludziom chwi- w jaki sposób kontynuuje się rozmowę le poczucia wspólnej tożsamości, z daną osobą dokładnie od punktu, których wartość trudno przecenić. w którym skończyło się ją rok temu; to Tradycyjne gry same w sobie nie są dzięki temu impreza ma tak specjalny w stanie utworzyć społeczności, mogą charakter. W tym znaczeniu jest rze- jednak do jej tworzenia się przyczy- czą oczywistą, że należy uznać wagę nić. To pojęcie tworzenia się społecz- Highland Gatherings and Games ności rozwiniemy zresztą dalej. w rozwijaniu poczucia wspólnoty Nieraz już sugerowano, że wiele i pamięci społecznej. z mniej formalnych Highland Games Uczestniczenie w tradycyjnych o lokalnym charakterze (zarówno na grach i sportach może przywołać terenach Highlandu jak i Lowlandu) obrazy i ciepło dawnych, wspomi- ma tę sama wagę, jak pełne prze- nanych miejsc i czasów, przyjaciół pychu, komercyjne przeznaczo- i rodzin oraz znajomości, które two- ne dla turystów Scottish Highland rzyły nie tylko konkretne środowiska Gatherings and Games gdziekolwiek sportowe lecz również w szerszej indziej. Pisząc w 1923 swą pracę perspektywie miały wpływ na kształt folklorystyczną Hebridean Memories wspólnot lokalnych oraz narodowych. [Wspomnienia z Hybrydów] Seaton Wpływ wspomnień na kształtowanie Gordon napisał, że najważniejsze wy- się ludzkiego życia został dokładnie darzenie w życiu drobnych dzierżaw- zbadany w odniesieniu do tego, jak ców ziemi [crofters] z Uist i Barra ma ludzie rozumieją różne miejsca oraz miejsce w lipcu, podczas dorocznych istotę społeczności, szczególnie spo- Highland Gatherings. Pomimo iż łeczności narodowej. Poczucie wspól- jedną z najbardziej rozpoznawanych nej historii i doświadczeń wydaje cech Uist Gatherings jest gra na du- się niezwykle ważne. Wspomnienia dach, poszczególne konkurencje skła- i opowieści o tradycyjnych grach dające się na Highland Games wyda- i sportach, tak specyficznych jak ją się mieć drugorzędne znaczenie Highland Gatherings & Games, także w zderzeniu ze społeczną funkcją, jaką mecze shinty, dają początek pokole- mają tu spotkania starych przyjaciół. niowym opowieściom, wspomnie- W tym sensie właściwe pojedynki niom z dzieciństwa, wspomnieniom pełniły bardziej funkcje spektaklu niż
30 Grant Jarvie raison d’etre [rację bytu] czy głów- 2002 to bardzo szybko zdołamy prze- ny powód odbywania się Highland nieść się na strony dotyczące Scottish Games. Atmosfera mniej formalnych Highland Games w Waipu w Nowej zawodów w Glenelg, Skye i Uist jest Zelandii (1871); The Auckland tak samo tradycyjna jak ta w królew- Highland Games and Gatherings skim Braemar czy Lonach, jednak pod (1980); Turakina Highland Games innymi względami oddziela je prze- (1856); Highland Games w Sychrov paść od silnie skomercjalizowanego blisko Pragi (2001); odbywające się cyklu Highland Games XXI wieku. 3 razy do roku Highland Gatherings Należy tu podkreślić możliwości, Leeuwarden (1998); The Hengelo- jakie stwarzają lokalne i tradycyjne Scottish Games w Holandii (2002) społeczeństwa, aby podtrzymać więzi oraz Związku Highland Games grup społecznych, które przyczyniają Zachodniej Australii 7, żeby wspo- się do wspólnych działań i zbiorowe- mnieć tylko niektóre z nich. Język go dobrobytu [co-operative working i urok tych imprez szerzy się obecnie and community well-being]. Dobra szybko na całym świecie. Strona in- organizacja Highland Games wyma- ternetowa Związku Highland Games ga od poszczególnych zbiorowości Zachodniej Australii jest odwiedza- i innych grup społecznych wzajem- na każdego dnia przez ludzi z wielu nego zaufania, tak potrzebnego do różnych części świata, co jeszcze 20 podołania obowiązkom, jakiego wy- czy 30 lat temu było przecież nie do maga to zadanie. pomyślenia. Wszystkie powyższe fakty, świadczą, iż Highland Games IV. Wkład Scottish Highland są międzynarodową, lecz wciąż nie Gatherings and Games w kulturę globalną formą kultury. międzynarodową To samo można powiedzieć staro- Istnieje też międzynarodowy, nie- dawnej grze shinty lub jej irlandzkim co odmienny, bo północnoamerykań- odpowiedniku – hurlingu 8. Strony in- ski, obraz Scottish Highland Games, ternetowe Camanachd Association 9 rozpowszechniany przez takie maga- oraz Gaelickiego Związku zyny jak „Celtic World”, który wciąż Atletycznego [Gaelic Athletic propaguje idee tych igrzysk nawet Association, GAA] są codziennie w najodleglejszych zakątkach cel- odwiedzane przez wielu internautów tyckiego świata. W wielu aspektach z różnych zakątków globu. Wejścia ten obraz przyczynia się do powsta- na stronę Camanachd Association nia międzynarodowego lub też celty- dokonywane z Vancouver, Florydy, ckiego wizerunku Scottish Highland Ontario, Oklahoma City, Cypru, Games. Jeśli zajrzymy na stronę in- Brisbane, Windang, Wirginii, Dubaju ternetową Scottish Highland Games świadczą o tym, jak ważne miejsce
Highland Games [szkockie gry]... 31 zajmuje shinty w życiu [szkockich] takich jak te uformowane w Filadelfii emigrantów. Odwiedziny na stronie (1974), Savannah w stanie Georgia GAA, pozwalają zapoznać się nie (1750), w Nowym Jorku (1756), tylko z obszarami administrowany- Halifax Nova Scotia (1768), St. John mi przez ten związek, lecz również New Brunswick (1798), Albany umożliwiają poznanie dalszych klu- (1803), Buffalo (1843), ponownie bów należących do takich stowarzy- w Nowym Jorku (1847), Detroit szeń, jak Pittsburgh Celtics Gaelic (1849) i San Francisco (1866). Do Football Club, The Washington DC czasu, kiedy wydana w 1903 księga Gaels, The Paris Gaels GAA Club, opisowo-statystyczna miasta i okrę- czy też do tajwańskiej lub nawet ja- gu Kingussie (Kingussie Record) do- pońskiej sekcji GAA10. Strona główna niosła o działaniach klubu New York GAA zaliczyła ponad 99.000 odwie- Highlanders Shinty Club [Klub Shinty dzin od marca 1998 roku. Powyższe Nowojorskich Górali], tradycyjne fakty niezaprzeczalnie świadczą zwyczaje sportowe stały się częś- o ważnej roli, jaką gaelickie gry peł- cią społecznej i kulturowej struktury nią w życiu irlandzkiej diaspory. wielu społeczności emigracyjnych. Nie ma chyba potrzeby, aby podawać V. Szkockie Highland Games and tu przykład za przykładem i by ilu- Gatherings jako północnoamery- strować to, iż już w momencie, gdy kańska forma kultury szkockiej pod koniec XIX wieku zostało ufor- Szczególną cechą tego swoistego mowane North American Caledonian internacjonalizmu jest rozwój szko- Association [Północnoamerykańskie ckich Highland Games oraz rola, jaką Stowarzyszenie Kaledońskie], szko- odgrywają w północnoamerykańskiej ckie Highland Games wraz z innymi kulturze emigracyjnej. Niemożliwe pradawnymi tradycjami sportowymi jest oddzielenie rozwoju rozgrywa- stały się centralnymi punktami emi- nych za granicą Highland Games granckich zjazdów. od różnorodnych warunków, które Szkockie korzenie tychże społecz- w przeszłości wywoływały wzrost ności zdają się być nad wyraz istot- [szkockiej] emigracji. Wyłaniały ne, lecz co tak naprawdę jest świę- się wówczas liczne szkockie spo- towane podczas Highland Games łeczności kultywujące, aczkolwiek w Glengarry, czy w toku innych w odmiennej formie, szkockie zwy- podobnych festiwali, takich jak te czaje - wliczając w to zanotowane w Glasgow Kentucky? Zaginiona w rejestrze szkockich stowarzyszeń przeszłość, romantyczna historia, z roku 1903 narodowe gry sportowe. rozproszona diaspora szkocka, au- Highland Games zostały włączone do tentyczne, wolne od anglicyzacji działalności szkockich społeczności, Highland Games, pradawna tradycja
32 Grant Jarvie sportowa, która rozkwitła w auten- VI. Szkockie konkursy tradycyj- tycznej kulturze gaelickiej? Nie są- nych tańców i gier sprawnościo- dzę. Z pewnością Glengarry Highland wych oraz dawne sporty jako kapi- Games, podobnie jak dudziarze, tan- tał edukacyjny i kulturowy cerze, miotacze oraz współzawod- Tradycyjne gry i sporty mogą być nictwo w rzucaniu ciężarów, dają również postrzegane jako formy ka- powody, by poczuć w jakiś sposób pitału edukacyjnego i kulturowego. związki z częścią szkocko-góralskiej Język i słownictwo tradycyjnych gier kultury, która sama w sobie jest pra- i sportów są tak szeroko rozumiane, wie niemożliwa do zdefiniowania. iż wielu komentatorów posługuje A może to wszystko nie ma w ogó- się ich metaforyką, ażeby przebić le nic wspólnego ze Szkocją i jest się przez zawiłości innych dziedzin. po prostu świętowaniem odmienne- Firmy reklamujące whisky regularnie go poczucia społecznego, którego wychwalają zalety swojego produktu esencja nie ma nic wspólnego z kul- nawiązując do starodawnej odmiany turą emigrantów i której zwyczaje, gry podobnej do hokeja na trawie, a także tradycje, wolne są od poczu- shinty. Slogan Zaangażowanie, umie- cia nostalgicznej dumy? Czy poczu- jętność i wytrzymałość – to cechy, któ- cie tożsamości z Glengarry jest inne re doceniamy [Commitment, skill and w XXI wieku niż było w XIX stule- endurance-qualities we appreciate] ciu? A może chodzi o sposób świę- stał się symbolem, lub też piętnem, towania, który zawdzięcza tyle i tak które tak długo cementowało zwią- wielu doświadczeniom, które two- zek między shinty a Glenmorangie rzą hrabstwo Glengarry i Highland - sławnym gatunkiem szkockiej whi- Games w tejże miejscowości taki- sky. Doroczna księga shinty regular- mi, jakimi one są dziś, czyli coś, co nie potwierdza, że zarówno gaelicki wogóle nie jest szkockie sport, shinty, jak i ulubiona w Szkocji l u b n a we t ni e j e s t z w i ą z a- whisky słodowa, Glenmorangie, sta- n e z H i g h l a n d e m 11. Być może nowią uosobienie powyższych przy- wreszcie chodzi o to, by celebrować miotów 13. to, iż się jest północnoamerykańskim Ponadto, zarówno shinty, jak szkockim góralem [a North American i irlandzka odmiana hokeja na trawie Scottish Highlander] lub po prostu - hurling, pomagają też rozpalać arty- Szkotem12. Rozróżnienie tych dwóch styczną wyobraźnię, gdyż artyści uży- kontekstów jest niezwykle istotne. wają tych sportów do przedstawiania różnych aspektów kondycji ludzkiej. Dramatopisarze, malarze, poeci, fo- tografowie, tacy jak Sorley MacLean, Neil Gunn, Gordon Gillespie, Flann
Highland Games [szkockie gry]... 33 O’Brien oraz Art O’Maolfabhal ko- Komentując jedno szczególne wy- rzystali ze sportów celtyckich ce- darzenie, Gunn wspomina sytuację, lem zgłębienia zależności między- w której [przed publiczność] zostali ludzkich, a nawet kwestii wolności. wywołani tancerze wspólnie z nagro- Każdy, kto zetknął się ze wspaniałym dzonym dudziarzem, który zgarnął zbiorem pierwszorzędnych tekstów tego dnia wszystkie możliwe nagrody znajdujących się w książce Not an pieniężne, ale stawił się nie w trady- Orchid [Byle nie orchidea] 14, nie cyjnym stroju szkockiego Highlandu, będzie miał wątpliwości co do histo- lecz w niebieskim garniturze i w me- rycznego i kulturalnego znaczenia loniku. Sędzia, najwyraźniej zasko- shinty i hurlingu wśród tak dawnych, czony, wezwał do siebie dudziarza jak i współczesnych społeczności i poprosił go o wyjaśnienie znaczenia celtyckich. tego melonika. Ignorując znaczenie To samo można odnieść do szko- tradycji błękitnej wstęgi dla najlep- ckich konkursów tradycyjnych tań- szego dudziarza, który ma zaszczyt ców i gier sprawnościowych, jeśli grać dla tancerzy podczas ich ostat- weźmie się pod uwagę miejsce, jakie niej konkurencji, dudziarz wyjaśnił, te wydarzenia zajmują w szkockim iż chciał złapać wcześniejszy pociąg piśmiennictwie i kulturze literackiej. i dlatego też pozbył się pożyczonego Przykładowo, podczas lat 30. i 40. kiltu [spódniczki szkockiej], aby móc XIX wieku, pisarz, nowelista i szkocki się jak najwcześniej odjechać 17. nacjonalista Neil Gunn (1891-1973) Z jednej strony humorystyczne nieustannie starał się zgłębić zwią- potraktowanie tego incydentu może zek między symbolizmem, tradycją, wydawać się nieistotne, jednak z dru- nacjonalizmem i kulturą15. Uwadze giej strony, kwestia poruszona przez Gunna nie umknęło znaczenie sportu autora jest sama w sobie poważna, w zmieniającym się stylu życia, stąd gdyż komentarz Gunna dotyczył tak pisarz ten kwestionował nie tylko po- naprawdę upadku szkockiego sty- jęcie wyżynnych regionów północnej lu życia lat 30. XX w. i wtargnięcia Szkocji jako sportowego placu zabaw kultury coraz bardziej miejskiej, sko- dla bogatych, w szczególności nowo- mercjalizowanej i czasami zanglizo- bogackich z południa, ale również wanej, która w dużej mierze nie zwa- komercjalizację szkockich Highland żała na celtycką tradycję i zwyczaje Games oraz popisy profesjonalnych miejscowej ludności. To, co zdaje się atletów, podróżujących z wioski do jasno wynikać z opisów Gunna doty- wioski i otrzymujących składkowe czących tradycji, łącznie z tradycjami wynagrodzenia pieniężne od miej- sportowymi i [szkockim] nacjonali- scowych robotników i ich przełożo- zmem, to pogląd, iż były one nieroze- nych 16. rwalnie połączone, a żywotność czy
34 Grant Jarvie upadek jednego z tych elementów sowym. stanowiły o żywotności i upadku dru- giego 18. Uwagi końcowe. W obronie kapitału W szczególnym kontekście cza- społecznego oraz tradycyjnych gier su i miejsca musimy postrzegać i sportów udział literatury. Powyższy przykład Szkockie konkursy tradycyjnych pozwolił pokazać, iż szkockie tańców i gier sprawnościowych, konkursy tradycyjnych tańców i gier którymi tak gardzono w XVIII sprawnościowych, takich jak shinty, wieku ze względu na ich powiązanie maja swój wkład w szkocką kulturę z kulturą gaelicką, stały się obecnie literacką i mogą być postrzegane w znacznym stopniu cenną wartością jako kapitał edukacyjny i kulturowy. poszczególnych miast, zabiegających Nie należy lekceważyć kulturowego o to, aby już na początku XXI wieku, i społecznego znaczenia tradycyjnych stać się europejską stolicą kultury. gier i sportów, ponieważ grupy To fascynujące, a czasem trochę społeczne i pojedyncze jednostki dezorientujące zjawisko, gdy coś uczą się więcej, gdy mogą czerpać dawno zarzuconego wyłania się z zasobów kulturowych będących z zapomnienia, zyskując świeżą, silną w posiadaniu ludzi żyjących wokół popularność w teraźniejszości lub, nich. Uczą się bezpośrednio od gdy coś, jak tradycyjne gry i sporty, siebie, ale uczą się także ufać, iż odsunięte na dalszy plan od głównego porządek społeczny wciąż trwa na finansowania w Zjednoczonym tyle, by zapewnić wzajemną naukę Królestwie, nagle staje się czymś i wymianę doświadczeń, czerpanie ważnym pod względem kapitału kul- wiedzy z wielu źródeł, włączając turowego. Co ważniejsze, może to w to oczywiście tradycyjne gry służyć przykładem dla innych kra- i sporty. To [Ta wymiana] niesie jów Europy, przykładem mówiącym, korzyści jednocześnie kulturalne że składowe starego świata są wciąż i społeczne. Wkład, jaki tradycyjne obecne w świecie nowym, i że co szkockie Highland Gatherings and klasyczne, starodawne i tradycyjne Games oraz inne starodawne sporty, nigdy nie staje się martwe, ale po jak shinty, wniosły do innych form prostu szczątkowe. W takim samym kulturowych, takich jak sztuka, znaczeniu szczątkowe kultury sportu, poezja i literatura, wskazuje, że były choć mogą nigdy nie dominować one wykorzystywane jako medium w tym stale komercjalizującym się, informujące o ludzkiej kondycji globalnym i umiędzynarodowionym i porządku społecznym, który eg- świecie sportu, są zawsze obecne zystuje w danym społeczeństwie i mają wiele do powiedzenia nie tyl- w każdym danym momencie cza- ko o współczesnej rzeczywistości
Highland Games [szkockie gry]... 35 sportowej, ale także o drodze, jaką patterns of consumption], wpływając pokonujemy, kim jesteśmy i dokąd tym samym na lokalną tożsamość zmierzamy. sportową i gusty społeczne. Wygląda na to, iż w rzekomej W gruncie rzeczy to, co tradycyjne erze globalnego sportu kilka, bądź i czasami międzynarodowe, stanowi wszystkie spośród następujących naturalną obronę przed tym, co glo- argumentów są równie ważne na balne lub wynika z wszechobecnej początku XXI wieku. Wydaje się, amerykanizacji życia, albo stanowi że tradycyjne gry i sporty mogą: (a) obronę przed innymi dominującymi poprzez swoją zrzeszeniową naturę kulturowymi i ekonomicznymi siłami pomóc w tworzeniu i odnawianiu się naszych czasów. kapitału społecznego; (b) przyczynić Na zakończenie chciałbym się do poczucia obywatelskiej dumy, podkreślić trzy punkty. Po pierwsze, dumy lokalnej a także patriotyzmu; słusznie czy niesłusznie, próbowałem (c) grać istotną rolę w regeneracji zasugerować, iż tradycyjne gry i podtrzymywaniu [struktury] danej i sporty z wielu względów mogą społeczności; (d) w niektórych przy- zapewnić alternatywę w stosunku padkach, przyczyniać się do [rozwoju] do tak szybko zaakceptowanego fizycznej infrastruktury społeczności, pojęcia globalnego sportu, albo, co zapewniać ludziom cele społeczne ważniejsze, wartości związanych do osiągania i w konsekwencji z globalnym sportem. Wiele spośród wpływać na postrzeganie i poczucie tradycyjnych konkursów szkoc- lokalności, a nawet narodowości i kul- kich tańców i gier sprawnościowych tury; (e) pokazać, iż często wartości posiada korzenie w XIX-wiecznym społeczne, związane z tradycyjny- pojęciu przyjaznego społeczeństwa mi grami i sportami w dzisiejszych [friendly socjety], które służyło for- czasach są coraz ważniejsze, biorąc mami opieki społecznej dla miejs- pod uwagę przypuszczalny upadek cowych zbiorowości i pojedyn- społeczności obywatelskiej oraz czych osób w trudnych czasach czy kapitału społecznego; (f) zapewnić chwilach ubóstwa. Czasami warto silne poczucie zbiorowej tożsamości, pomyśleć o tych wartościach w rze- ale również tworzyć jej różnorodność; komo globalnym świecie, który pro- (g) nie mogą same w sobie utrzymać muje ideologiczne pojęcie wolno- tętniących życiem wspólnot, mogą rynkowej formy globalnego sportu, się jednak się do tego przyczyniać; czego konsekwencjami wydaje się a na koniec: (h) mogą oferować być obywatelskie wycofanie się [ze wkład w międzynarodowe rynki społecznej aktywności], liberalny sportowe oraz modele konsumpcyjne indywidualizm oraz brak zaufania, [international storting markets and nie tylko do formy rządów lecz
36 Grant Jarvie i formy samego życia. Można odnawiać i cementować stosunki założyć, iż pojęcie globalnego sportu, społeczne i kulturowe. Również a w rzeczy samej i globalizacji, zawiera tradycyjne gry i sporty w pozostałych w pewnym stopniu błędy, natomiast częściach Europy, jeśli w jakimkol- pojęcie międzynarodowości może wiek stopniu przypominają szkockie stanowić bardziej właściwy termin Highland Gatherings and Games opisujący rzeczywistość. Jednakże lub inne pradawne szkockie sporty, odnosząc się szczególnie do trady- to stanowią one część społecznego cyjnych gier i sportów jako formy spoiwa, które utrzymuje zwartość i płaszczyzny porozumienia między społeczeństwa. Gdy ekonomiczna globalnym sportem wolnorynkowym zdolność życia w poszczególnych re- oraz sportem sponsorowanym przez gionach, czy też w społecznościach państwo, przynajmniej w Szkocji, “a”, “b”, lub “c” jest zagrożona, gdzie finansowanie tradycyjnych być może nierealnym jest ocze- sportów jest znikome, wydawałoby kiwanie, by sporty dostarczały się, że jedną z silniejszych form ich znaczeń większych niż symboliczne. obrony byłby fakt, iż tego rodzaju Oczywiście, że istnieją ograniczenia działalność pomaga w podtrzymywa- tego, co tradycyjne gry i sporty są niu form społecznego i kulturowego w stanie z siebie dać, aby przyczynić kapitału, który jest czymś więcej się do odnowy, przetrwania niż formą edukacji. Odnosi się on i stabilności społeczeństwa. Niemniej do sieci grup społecznych [network jednak, rola tradycyjnych gier of social groups] i relacji, które i sportów w cementowaniu nowych, sprzyjają współpracy i dobrobytowi jak i dawnych związków społecznych społeczeństwa [community well- nie powinna być lekceważona. being]. Obejmuje ona zbiorowości Na koniec, w ciągle zmieniającym oraz inne grupy społeczne, się, zindywidualizowanym i bardziej wykazujące pewien poziom zau- opartym na poczuciu rodzimości fania, podejmujące się wzajem- świecie [home based world], trady- nych zobowiązań. Tradycyjne cyjne obyczaje oraz formy pracy, konkursy szkockich tańców i gier które często utrzymywały posz- sprawnościowych czynią to od stu- czególne społeczności razem, są leci. coraz częściej zagrożone. Z tego po- Po drugie, przetrwanie społe- wodu rola tradycyjnych gier i sportów czności często wymaga zbiorowego w dzisiejszych społeczeństwach staje poczucia tożsamości i publicznego się coraz ważniejsza. Różne eu- ducha, co z kolei wymaga zachow- ropejskie środowiska, uczestniczące ania innych rodzajów organizacji w kolokwiach i seminariach, ta- i stowarzyszeń, które pomagają kich jak niniejsze, są po części
Highland Games [szkockie gry]... 37 świadectwem tego, iż tradycyjne gry Przypisy i sporty nie stanowią jedynie kultury. Są też one instrumentem społecznego 1 Referat wygłoszony podczas kon- i kulturowego włączenia [social and ferencji Europejskiego Stowarzy- cultural inclusion], które zbliża do szenia Gier i Sportów Tradycyjnych siebie ludzi i kultury, gdy występują (FALSAB) pt. Recontres Interna- odpowiednie ku temu warunki. tionales de Nantes. Jeux Tradionels Są, podobnie jak nieprzemijający, 2002 (Międzynarodowe Spotkania tkwiący głęboko społeczny aspekt w Nantes. Gry Tradycyjne ���� ����). Highland Games, świadectwem Tłumaczenie polskie za osobistą zgo- roli, jaką tradycyjne gry i sporty są dą Autora wydaną dla Muzeum Za- w stanie odgrywać przy tworzeniu bawek i Zabawy w Kielcach. Opusz- społecznego i kulturowego kapitału czono garść podziękowań pod adre- we współczesnych społecznościach sem organizatorów konferencji oraz międzynarodowych. uwag wstępnych profesora G. Jarvie, odnoszących się do poprzednich kon- Tłum. z oryginału angielskiego: ferencji, których przebieg jest Czy- Magdalena Socha telnikowi polskiemu nieznany, i które Wojciech Lipoński nie byłyby w pełni zrozumiałe. 2 G. Jarvie, Highland Games: The Making of the Myth, Edinburgh 1991. 3 G. Jarvie, ed., Sport in the Making of Celtic Cultures, London 1999. 4 Szkocka gra ludowa podobna do ho- keja na trawie, przyp. tłum. MS. 5 P. McGovern, Globalization or In- ternationalization? Footballers in the English League, “Sociology”, vol. 36, 1, s. 28. 6 Bitwa, w której Szkoci pod przy- wództwem Roberta Bruce’a pokonali angielską armię Edwarda II i zdobyli zamek w Stirling – przyp. tłum. MS. 7 Highland Games Association of We- stern Australia. 8 Hurling – irlandzko-celtycka gra na- rodowa polegająca na przenoszeniu piłki za pomocą drewnianych pałek
38 Grant Jarvie zakończonych wklęsłością na piłkę. Press, London 1999. 9 Camanachd – gaelicko-irlandzka na- Palm Ch., Traditional Sport in zwa hurlingu – przyp. tłum. MS. Industrial Countries, “Journal of 10 Taiwan GAA Site; Japan GAA Comparative Physical Education and Site. Sport” 1997, XIX (2), ss. 72-78. 11 Podkreślenie Granta Jarvie. Renson R., The Reinvention of 12 G. Jarvie, Sport, the Émigré and Tradition in Sports and Games, the Dance Called America, “Journal “Journal of Comparative Physical of Sport History” 2000, vol. 31, 1, Education and Sport” 1997, XIX (2), s. 28-42. ss. 46-54. 13 Shinty Yearbook 1995-96, s. 70. Salter M., Traditional Leisure Time 14 H. D. MacLennan, Not an Orchid, Activities in Developing Societies, Inverness 1995. “Journal of Comparative Physical 15 N. Gunn, Neil Gunn’s Country, Education and Sport” 1997, XIX (2), Edinburgh 1991. ss. 65-71. 16 N. Gunn, Highland Games, “Scots Seaton-Gordon H., Hebridean Magazine” 1931, XV (6), s. 412-416. Memories, New Wilson Glasgow 17 Ibidem, s. 413. Publishing, 1923. 18 Ibidem. Bibliografia Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Traditionales en Europe, FALSAB, Morlaix, 1999. Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Populaires: Eclipse ET Renaissance, FALSAB, Morlaix 1998. Eichberg H., A Revolution of Body Culture w: Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Populaires: Eclipse ET Renaissance, FALSAB, and Morlaix, 1998, ss. 191-213. Hague E., Mercer J., Geographical Memory and Urban Identity in Scotland, “Geography” 1998, 83 (2), ss. 105-116. Jarvie G., red., Sport in the Making of Celtic Cultures, Leicester University
39 Grant Jarvie Highland Games, Ancient Sporting Traditions and Social Capital in Modern International Communities The paper draws upon the his- 3) The contemporary social, cul- tory and contemporary significance tural and economic significance of of the Scottish Highland Games and Highland Games and ancient sport- Gatherings in order to explain the ing traditions, and finally: 4) A cri- relevance of ancient sporting tra- tique of global sport which involves ditions within to-days world. The a defense of the value of ancient sport- article is divided into four themes: ing traditions for the development of 1) A discussion of global sport and social capital. The article concludes the place of sport in the process of with a suggestion that the local, tra- globalization including a distinction ditional and at times international between process of globalization and character of traditional games should internationalization as well as inter- be the natural defense against the pretation of changes in sport as phe- cultural and economic forces of both nomena belonging rather to the latter globalization and Americanization category; �) A history of the Scottish in today’s world. Highland Games and Gatherings;
Przyszłość dziedzictwa i rodowodu zabawy Pierre Parlebas Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytet Sorbona – Paryż K luczowe zagadnienia: gry dziecięce; uniwersalizm kultu- rowy; etnomotoryczność [ethnomo- w Rzymie, Memfis, Atenach i Persepolis. Do identyczności gier w przestrzeni dołącza się ich identycz- tricité]; pochodzenie gier, szerzenie ność w czasie, co składa się na ich się gier; gry tradycyjne. podwójną tożsamość, z jednej strony synchroniczną, z drugiej diachronicz- Przed dwoma wiekami, w 1807 ną, innymi słowy tożsamość uniwer- roku, we wstępie do Dictionnaire salną. des jeux de l’enfance et de la jeunes- Owa idea pojawia się w pracach se chez tous les peuples [Słownika wielu autorów. Bardziej współcześ- Gier Dziecięcych i Młodzieżowych nie na przykład, bo w 1964 roku, pani Wszystkich Narodów] jego słyn- Rabeq-Maillard, kurator Muzeum ny autor Jean Adry zapewniał, że Historii i Edukacji w Paryżu, po- gry dziecięce, a przede wszyst- wszechnie ogłosiła uniwersalność kim gry ludzkie, są takie same kulturową. Przywołując pracę wspo- w Paryżu, Londynie, Petersburgu, mnianego Jeana Adry’ego [Rabeq- Kairze, Konstantynopolu, Esfahanie Maillard] zauważa, iż zarówno i Pekinie 1. Jest to stwierdzenie wy- w Szanghaju jak i w Paryżu dzieci jątkowe: gry są identyczne na całej bawią się w chowanego czy kotka planecie. Autor dodaje: tym bardziej i myszkę. Fakt ten powinien uzmy- zdumiewa, że owe gry są dokładnie słowić ludziom bezzasadność granic takie same jak te, które cieszyły dzieci i jednocześnie pokazać, że na całym na ulicach Cuzco w czasach Inków, świecie istnieją głęboko zakorzenio- w Bagdadzie, w epoce Kalifatu, ne tendencje kulturowe wspólne dla
42 Pierre Parlebas wszystkich ludzi. Do jakiego zatem buzkashi są tak różne jak miejsca ich stopnia powinniśmy uznać uniwer- pochodzenia oraz struktura ich ge- salność gier i zabaw ludzkich? Czy netycznego dziedzictwa. Wszystko naprawdę dzieci bawią się tak samo to zmusza nas, by dostrzec coś, co w Chile, Mali, Chinach i Holandii? można określić etnologią ruchu mo- Co sądzą antropolodzy o tym uniwer- torycznego, i co ogólnie można by salnym pojęciu? określić mianem etnomotoryczności Marcel Mauss w swoim nowa- [fr. ethnomotricité]. Przez etnomo- torskim tekście z 1934 roku głosił, toryczność rozumieć należy naturę że każde społeczeństwo ma swoje i zakres ruchu motorycznego, powią- własne obyczaje 2. To, co określa jako zanego ze środowiskiem kulturalnym techniki cielesne [body techniques] i społecznym, w którym się rozwi- odpowiada jego zdaniem nie natu- nął. ralnym, lecz nabytym zachowaniom Zabawa fizyczna nie wydaje się i symbolicznym kreacjom [symbolic być jedynie powszechnym i frywol- creations], które tworzą nawyki [ha- nym zachowaniem. Czerpie przecież bits], ściśle powiązane z normami swoje korzenie z tożsamości kulturo- i wartościami danego społeczeństwa. wej każdej wspólnoty, która powołuje Zgodnie z rozważaniami Maussa, do życia oryginalne scenariusze gier nawyki powstają na drodze serii indy- związane z jej stylem życia, wierze- widualnych aktywności rodzących się niami i pasjami. nie tylko z inicjatywy jednostki, lecz Jej źródło zatem zdaje się być także pod wpływem wychowania i (od- zrozumiałe: gry są zróżnicowanymi działywania) społeczności, w której zwierciadłami społeczeństw, z któ- ona żyje, jak również roli, którą w tej rych biorą swój początek. Jeśli więc społeczności pełni 3. Chodzenie, ma- gry są odbiciami społeczności, z któ- szerowanie, kopanie czy zabawa nie rych pochodzą i zasadniczo różnią są spontanicznymi, lecz wyuczonymi się między sobą, to w jaki sposób są umiejętnościami motorycznymi, któ- do siebie podobne i w jaki sposób re różnią się między społeczeństwa- nabierają uniwersalnego charakteru? mi, a nawet między poszczególnymi Jak można wytłumaczyć takie po- klasami społecznymi. dobieństwa? Gry często są uważane Grupy społeczne i ludzie w ogó- za dziedzictwo przekazywane przez le wyróżniają się za pośrednictwem wiele pokoleń. Czy pozostają takie gier tak samo jak za pomocą języka: same w trakcie ich przekazywania? szkocki rzut kłodą [tossing the ca- Jeśli w odległych częściach świata ber], amerykański baseball, angielski pojawia się ta sama gra, czy dzieje krykiet, baskijska pelota, afrykańskie się to wskutek dyfuzji penetrującej wyścigi łodzi-dłubanek czy afgańskie ze szczególną siłą, czy może jest to
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009
Zabawy i zabawki_2009

Recommended

Dzieje pewnych zabawek
Dzieje pewnych zabawekDzieje pewnych zabawek
Dzieje pewnych zabawekMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Cudoki cacka trzeszczydła
Cudoki cacka trzeszczydłaCudoki cacka trzeszczydła
Cudoki cacka trzeszczydłaMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Made in poland
Made in polandMade in poland
Made in polandMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Lalki świata strojnisie ikony fetysze
Lalki świata strojnisie ikony fetyszeLalki świata strojnisie ikony fetysze
Lalki świata strojnisie ikony fetyszeMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010Muzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Splot szewska program ogolny 10
Splot szewska program ogolny 10Splot szewska program ogolny 10
Splot szewska program ogolny 10Przemysław Filar
 
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłów
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłówPlastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłów
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłówMiMamo
 
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"Małopolski Instytut Kultury
 

Recommended

Dzieje pewnych zabawek
Dzieje pewnych zabawekDzieje pewnych zabawek
Dzieje pewnych zabawekMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Cudoki cacka trzeszczydła
Cudoki cacka trzeszczydłaCudoki cacka trzeszczydła
Cudoki cacka trzeszczydłaMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Made in poland
Made in polandMade in poland
Made in polandMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Lalki świata strojnisie ikony fetysze
Lalki świata strojnisie ikony fetyszeLalki świata strojnisie ikony fetysze
Lalki świata strojnisie ikony fetyszeMuzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010
Katalog VI edycji konkursu zabawka przyjazna dziecku 2010Muzeum Zabawek i Zabawy/ Museum of Toys and Play
 
Splot szewska program ogolny 10
Splot szewska program ogolny 10Splot szewska program ogolny 10
Splot szewska program ogolny 10Przemysław Filar
 
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłów
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłówPlastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłów
Plastyka świat pełen inspiracji - księga pomysłówMiMamo
 
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"
Katalog VI konkursu plastycznego i stron www "Skarby Małopolski"Małopolski Instytut Kultury
 
Ścieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - GrodziskŚcieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - Grodziskmivent
 
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracjiKsięga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracjiMiMamo
 
Ścieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy SączŚcieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy Sączmivent
 
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...Piotr Witek
 
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2Nie święci garnki lepią, 2011, część 2
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2Fundacja Ziemi Krobskiej im. prof. Rajmunda Teofila Hałasa
 
Biblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-BialekBiblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-BialekEwaB
 
Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37B G
 
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1Nie święci garnki lepią, 2011, część 1
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1Fundacja Ziemi Krobskiej im. prof. Rajmunda Teofila Hałasa
 
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa WolaŚcieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wolamivent
 
Nie święci garnki lepią, 2010
Nie święci garnki lepią, 2010Nie święci garnki lepią, 2010
Nie święci garnki lepią, 2010Fundacja Ziemi Krobskiej im. prof. Rajmunda Teofila Hałasa
 
Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23GaleriaDomow
 
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa KulturowegoAnkieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa KulturowegoMałopolski Instytut Kultury
 
PCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy SwidwinPCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy SwidwinEwaB
 
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieli
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieliJak to jest zrobione? Dla nauczycieli
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieliZACHĘTA NATIONAL GALLERY OF ART
 
Ano 1312 nocgal_flyer_web
Ano 1312 nocgal_flyer_webAno 1312 nocgal_flyer_web
Ano 1312 nocgal_flyer_webŁokietka 5 - Infopunkt Nadodrze
 
Zabawy plastyką
Zabawy plastykąZabawy plastyką
Zabawy plastykąAleksandra Schoen-Kamińska
 
Muzeobranie dla szkół - katalog
Muzeobranie dla szkół - katalogMuzeobranie dla szkół - katalog
Muzeobranie dla szkół - katalogMałopolski Instytut Kultury
 
Tygodniówka 30
Tygodniówka 30Tygodniówka 30
Tygodniówka 30B G
 
Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27B G
 
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...Małopolski Instytut Kultury
 
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdfbiuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdfWroclaw
 
Pazdziernik 12
Pazdziernik 12Pazdziernik 12
Pazdziernik 12lamelli
 

More Related Content

What's hot

Ścieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - GrodziskŚcieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - Grodziskmivent
 
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracjiKsięga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracjiMiMamo
 
Ścieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy SączŚcieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy Sączmivent
 
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...Piotr Witek
 
Biblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-BialekBiblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-BialekEwaB
 
Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37B G
 
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa WolaŚcieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wolamivent
 
Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23GaleriaDomow
 
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa KulturowegoAnkieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa KulturowegoMałopolski Instytut Kultury
 
PCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy SwidwinPCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy SwidwinEwaB
 
Tygodniówka 30
Tygodniówka 30Tygodniówka 30
Tygodniówka 30B G
 
Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27B G
 
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...Małopolski Instytut Kultury
 

What's hot (20)

Ścieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - GrodziskŚcieżki Opowieści - Grodzisk
Ścieżki Opowieści - Grodzisk
 
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracjiKsięga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
Księga pomysłów - Plastyka świat Pełen inspiracji
 
Ścieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy SączŚcieżki Opowieści - Nowy Sącz
Ścieżki Opowieści - Nowy Sącz
 
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze współczesnej. Nieko...
 
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2Nie święci garnki lepią, 2011, część 2
Nie święci garnki lepią, 2011, część 2
 
Biblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-BialekBiblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
Biblioteka-Slupsk-Ewa-Bialek
 
Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37Tygodniówka Senioralna nr 37
Tygodniówka Senioralna nr 37
 
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1Nie święci garnki lepią, 2011, część 1
Nie święci garnki lepią, 2011, część 1
 
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa WolaŚcieżki Opowieści - Stalowa Wola
Ścieżki Opowieści - Stalowa Wola
 
Nie święci garnki lepią, 2010
Nie święci garnki lepią, 2010Nie święci garnki lepią, 2010
Nie święci garnki lepią, 2010
 
Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23Galeria Domów - katalog projektów nr 23
Galeria Domów - katalog projektów nr 23
 
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa KulturowegoAnkieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
Ankieta Twarze Małopolski XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego
 
PCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy SwidwinPCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
PCRS Ewa Bialek Sybiracy Swidwin
 
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieli
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieliJak to jest zrobione? Dla nauczycieli
Jak to jest zrobione? Dla nauczycieli
 
Ano 1312 nocgal_flyer_web
Ano 1312 nocgal_flyer_webAno 1312 nocgal_flyer_web
Ano 1312 nocgal_flyer_web
 
Zabawy plastyką
Zabawy plastykąZabawy plastyką
Zabawy plastyką
 
Muzeobranie dla szkół - katalog
Muzeobranie dla szkół - katalogMuzeobranie dla szkół - katalog
Muzeobranie dla szkół - katalog
 
Tygodniówka 30
Tygodniówka 30Tygodniówka 30
Tygodniówka 30
 
Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27Tygodniówka nr 27
Tygodniówka nr 27
 
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
XIV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego (2012). Prezentacja dla wolontari...
 

Similar to Zabawy i zabawki_2009

biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdfbiuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdfWroclaw
 
Pazdziernik 12
Pazdziernik 12Pazdziernik 12
Pazdziernik 12lamelli
 
Pismo Lamelli - Listopad 12
Pismo Lamelli - Listopad 12Pismo Lamelli - Listopad 12
Pismo Lamelli - Listopad 12lamelli
 
Styczen 13
Styczen 13Styczen 13
Styczen 13lamelli
 
Tygodniówka Senioralna nr 32
Tygodniówka Senioralna nr 32Tygodniówka Senioralna nr 32
Tygodniówka Senioralna nr 32Iwona Przybyła
 
Prezentacja biblioteki
Prezentacja bibliotekiPrezentacja biblioteki
Prezentacja bibliotekiSP114
 
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...VI Forum Młodych Bibliotekarzy
 
Lamelli - Grudzien 12
Lamelli - Grudzien 12Lamelli - Grudzien 12
Lamelli - Grudzien 12lamelli
 
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenie
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenieWystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenie
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszeniesuwalki24.pl
 
Tygodniówka Senioralna nr 41
Tygodniówka Senioralna nr 41Tygodniówka Senioralna nr 41
Tygodniówka Senioralna nr 41B G
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)Małopolski Instytut Kultury
 
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010JacekKupras
 
Tygodniówka Senioralna
Tygodniówka SenioralnaTygodniówka Senioralna
Tygodniówka SenioralnaB G
 
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień Miesiecznik_ZNAK
 
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676Księgarnia Grzbiet
 

Similar to Zabawy i zabawki_2009 (20)

biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdfbiuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
biuletyn-wroclaw-pl-Nr 43-156-2023.pdf
 
Pazdziernik 12
Pazdziernik 12Pazdziernik 12
Pazdziernik 12
 
Pismo Lamelli - Listopad 12
Pismo Lamelli - Listopad 12Pismo Lamelli - Listopad 12
Pismo Lamelli - Listopad 12
 
Styczen 13
Styczen 13Styczen 13
Styczen 13
 
Tygodniówka Senioralna nr 32
Tygodniówka Senioralna nr 32Tygodniówka Senioralna nr 32
Tygodniówka Senioralna nr 32
 
Program Instytutu Slowackiego
Program Instytutu SlowackiegoProgram Instytutu Slowackiego
Program Instytutu Slowackiego
 
02.11 08.11 02.11 kalendarium historyczne
02.11 08.11 02.11 kalendarium historyczne 02.11 08.11 02.11 kalendarium historyczne
02.11 08.11 02.11 kalendarium historyczne
 
RCNiK, program na grudzien 2010
RCNiK, program na grudzien 2010RCNiK, program na grudzien 2010
RCNiK, program na grudzien 2010
 
Prezentacja biblioteki
Prezentacja bibliotekiPrezentacja biblioteki
Prezentacja biblioteki
 
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...
Magia w bibliotece na przykładzie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Jaroci...
 
Lamelli - Grudzien 12
Lamelli - Grudzien 12Lamelli - Grudzien 12
Lamelli - Grudzien 12
 
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenie
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenieWystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenie
Wystawa suwalczanki. historie opowiedziane szeptem zachwytu... zaproszenie
 
Luty 13
Luty 13Luty 13
Luty 13
 
37 tygodniowka
37 tygodniowka37 tygodniowka
37 tygodniowka
 
Tygodniówka Senioralna nr 41
Tygodniówka Senioralna nr 41Tygodniówka Senioralna nr 41
Tygodniówka Senioralna nr 41
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
 
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010
Informator Muzeum Górnośląskiego wrzesień - grudzień 2010
 
Tygodniówka Senioralna
Tygodniówka SenioralnaTygodniówka Senioralna
Tygodniówka Senioralna
 
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień
Miesięcznik Znak - W sieci uzależnień
 
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676
Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676
 

Zabawy i zabawki_2009

  • 1.
  • 2.
  • 3. 30 lat Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach 1979-2009
  • 4.
  • 5. Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach Kwartalnik poświęcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności Kielce ROK VII • NR 1-4/2009
  • 6. Rada programowa: Irena Bukowska-Floreńska - Cieszyn, Zbigniew Jasiewicz - Poznań, Zenon Jasiński - Opole, Iwona Kabzińska - Warszawa, Ryszard Kantor - Kraków, Wojciech Lipoński - Poznań, Jerzy Litwin - Gdańsk, Tadeusz Paleczny - Kraków, Stefan Pastuszka - Kielce Redakcja naukowa: prof. dr hab. Ryszard Kantor dr Jolanta Podsiadło Recenzja naukowa: dr Jan Główka Redakcja techniczna: Monika Cybulska, Agnieszka Kozłowska-Piasta Tłumaczenia: Iwona Plucner, Magdalena Socha Projekt graficzny, skład: Monika Cybulska Projekt winiety: Łukasz Kosela Na okładce kwartalnika: Przytulanka PTAH, wykonana przez firmę Kalimba z Warszawy w oparciu o projekt rysunkowy Oliwii Chabowskiej (lat 8) z pracowni plastycznej kieleckiego MDK. I nagroda w konkursie Mały projektant, czyli przytulanka dla Kalimby, ogłoszonym przez Muzeum Zabawek i Zabawy oraz firmę Kalimba w roku 2009. PTAH w zbiorach Muzeum Zabawek i Zabawy jest jednym z trzech egzemplarzy przytulanki, drugi trafił do autorki projektu, trzeci pozostał w firmie Kalimba. Wydawca: © Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach, pl. Wolności 2 www.muzeumzabawek.eu ISSN 1428-2259 Druk: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu www.wds.pl
  • 7. Spis treści Od redakcji 7 ARTYKUŁY I ROZPRAWY Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii w świetle Międzynarodowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów UNESCO 11 Grant Jarvie Highland Games [szkockie gry], starożytne tradycje sportowe oraz kapitał społeczny we współczesnych społecznościach międzynarodowych 21 Pierre Parlebas Przyszłość dziedzictwa i rodowodu zabawy 39 Stefan Józef Pastuszka Teatr lalek w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej 55 Iwona Kabzińska Jak pogodzić wodę z ogniem? Miłośnicy ciszy kontra wielbiciele hałasu 75 MATERIAŁY Z BADAŃ Jerzy Strzelec Produkcja zabawek w Polsce w XX wieku 101 Marek Letkiewicz Duch magicznej latarni 129 Juraj Hamar Anton Anderle – ostatni lalkarz na Słowacji 141 REFERATY Magdalena Górecka Wzornictwo zabawek polskich w ostatnich latach PRL. Wizje, produkcja, codzienność 161 Elena Reprincewa Transformacja rosyjskiej matrioszki: od historii do współczesności 173
  • 8. KOMUNIKATY Jolanta Podsiadło Muzeum miejscem organizacji interaktywnych ekspozycji 187 ŹRÓDŁA I INFORMACJE Marta Sysoł Muzeum Dobranocek w Rzeszowie ze zbiorów Wojciecha Jamy 195 ZAPOWIEDŹ WYDAWNICZA 201
  • 9. Od redakcji D zięki coraz liczniejszym kon- taktom z naukowcami w Polsce i na świecie z dumą oddajemy do rąk my dostrzec matematyczno-ekonomiczne przyczyny takiego, a nie innego rozwoju zabawkarstwa w czasach Polski Ludowej. czytelników kolejny numer kwartalnika W tekście Magdaleny Góreckiej anali- „Zabawy i Zabawki”, w dużym stopniu za poparta została głosami dzieci, które wypełniony tekstami autorów z zagrani- w nadziei na zdobycie nagrody, pisały cy. Wszystkie zajmują się dziedzictwem listy o zabawkach do Telewizji Polskiej. i rodowodem zabaw, zabawek, a nawet PRL i zabawkarstwo nie pojawia się ludycznych zachowań i lalkowych spek- przypadkowo właśnie w tym numerze. takli nie tylko dla dzieci. Wielbicieli To rok, w którym świętujemy 30-lecie Szkocji z pewnością zachwyci opis szko- istnienia naszego muzeum, a idea za- ckich tradycyjnych turniejów gier, zwa- łożenia muzeum jest ściśle związana nych Highland Games, stworzony przez z Krajowym Związkiem Spółdzielni profesora Granta Jarviego z Uniwersytetu Zabawkarskich, który działał właśnie of Stirling. Antropologowie powinni po- w Kielcach. chylić się nad analizą sposobów opisu ro- Całość dopełniają: napisana przez dowodu zabaw i gier dokonaną przez pro- Iwonę Kabzińską analiza kulturowego fesora Pierre’a Parlebasa z Uniwersytetu zjawiska zakłócania ciszy nocnej przez Sorbony. Na wielbicieli kultury wschod- powstające w dużych miastach samo- niej czeka analiza transformacji, jakim zwańcze strefy rozrywki pełne lokali – z przyczyn kulturowych, rynkowych, i knajpek, obejmujące głównie centrum, społecznych – poddana została rosyjska opis powstałego niedawno Muzeum matrioszka. Na teatromanów – szcze- Dobranocek w Rzeszowie oraz krót- gółowy, pogłębiony portret zmarłego ka historia teatrów lalkowych dzia- w 2008 roku słowackiego lalkarza łających podczas II wojny światowej Antona Anderle. Doskonały opis parku w Polskich Siłach Zbrojnych autorstwa gier tradycyjnych w Gerlev pokazuje Stefana Józefa Pastuszki. Wielbiciele nie tylko duńską dbałość o przywracanie kina i iluzji kłamliwego oka powinni i propagowanie kulturowego dziedzi- pochylić się nad historią latarni magicz- ctwa. Tekst prof. Wojciecha Lipońskiego nej, napisaną przez Marka Letkiewicza i Małgorzaty Bronikowskiej pokazuje z Lublina. również możliwości przeniesienia tej do- brej praktyki na grunt polski. W dwóch Życzymy przyjemnej lektury i zaprasza- tekstach analizowane jest zabawkarstwo my do współpracy przy tworzeniu kolejnych z czasów PRL-u. W tekście Jerzego numerów naszego czasopisma. Strzelca, pełnego tabel i zestawień może- Redakcja
  • 10. Recenzja K olejny numer kwartalnika po- święcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności przynosi szereg niezwykle naukowców wywodzących się z kręgu osób piszących o zagadnieniach ludyzmu w pol- skich opracowaniach naukowych. Wśród interesujących artykułów zawierających autorów opracowań znaleźli się bowiem opracowania naukowe dotyczące zacho- naukowcy z ośrodków zagranicznych. To wań ludycznych, tradycji zabaw, dziejów bardzo cenny rys tego wydawnictwa, dla- przemysłu zabawkarskiego, zagadnień tego, że nieczęsto zdarza się w niszowych z zakresu muzealnictwa. periodykach muzealnych, aby sięgano poza Materiały poprzedzono słowem od swoje lokalne środowisko. Znajdujemy tu- redakcji, w którym scharakteryzowano taj opisy tradycyjnych szkockich turniejów zawartość „Zabaw i Zabawek”. W dziale gier autorstwa Granta Jarviego z Uniwer- „Artykuły i Rozprawy” umieszczono pięć sytetu of Stirling. Artykuł Pierre Parleba rozpraw autorów zajmujących się tematy- z Uniwersytetu Sorbony dokonuje analizy ką na pograniczu zachowań społecznych rodowodu zabaw i gier, Elena Reprincewa łączących tradycyjne pojmowanie zabawy, zajmuje się transformacją rosyjskiej ma- historię lalkarstwa oraz współczesne prze- trioszki, a Juraj Hamar opisuje dzieje ostat- jawy ludyzmu i spędzania wolnego czasu. niego lalkarza na Słowacji. W kolejnym dziale „Materiały z badań” Małgorzata Bronikowska i Wojciech Li- można zapoznać się z trzema opracowania- poński w artykule „Parki gier tradycyjnych mi dotyczącymi: dziejów produkcji zaba- w Gerlev w Danii w świetle Międzynaro- wek, dawnych spektakli medialnych oraz dowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów przedstawień wędrownych lalkarzy. „Refe- UNESCO” opisując tzw. „dziedzictwo za- raty” wnoszą dwa opracowania dotyczące: bawowe” w Danii słusznie zwracają uwagę wzornictwa zabawek w PRL oraz przemian na fakt niszczenia lokalnych tradycji i zanik w wizerunku rosyjskiej matrioszki. Działy tradycyjnych gier w Polsce. „Komunikaty” oraz „Źródła i informacje” Wśród materiałów związanych z kie- poświęcono aspektom współczesnego mu- leckim środowiskiem naukowym pojawia zealnictwa. Ostatnim akcentem kwartalni- się artykuł Stefana Józefa Pastuszki, za- ka jest „Zapowiedź wydawnicza”.Każde wierający niezwykle interesujące informa- z opracowań opatrzono wyczerpującym cje dotyczące funkcjonowania teatru lalek streszczeniem w języku angielskim. Całość w Polskich Siłach Zbrojnych. Opracowa- uzupełniono wkładką zawierającą ilustracje nie powstało w wyniku badań źródłowych, do artykułów. autor korzystał ze zbiorów Instytutu Sikor- Podkreślić należy, że wydawca kwartal- skiego, w tym dokumentów i prasy wyda- nika nie poprzestał na publikowaniu mate- wanej w PSZ na Zachodzie. Autor podjął riałów „swoich”, muzealnych autorów, lub się próby nakreślenia charakterystycznych
  • 11. cech polskich lalkowych teatrzyków żoł- spółdzielnie pracy w Krakowie, Gostyniu, nierskich we Francji, Anglii, na Bliskim Mrągowie. Autor zwraca uwagę na powsta- Wschodzie, w oddziałach gen. Władysła- nie Zespołu Przemysłu Zabawkarskiego wowa Andersa w Związku Sowieckim oraz w Centralnym Związku Spółdzielczości w jednostkach polskich powstających pod Pracy i konsekwencji związanych z cen- egidą komunistów. tralnym planowaniem produkcji. Istotnym Iwona Kabzińska w artykule pt. „Jak rysem wytwórczości zabawkarskiej było pogodzić wodę z ogniem? Miłośnicy ci- powołanie w Kielcach Krajowego Związ- szy kontra wielbiciele hałasu” opisuje ku Spółdzielni Zabawkarskich i utworzenie zmagania zwolenników głośnych zabaw w 1979 r. Muzeum Zabawkarstwa w Kiel- i zachowań ludycznych przeciwstawione cach. dążeniom do zachowania spokoju, umia- W swym niezwykle interesującym ar- ru, ciszy i równowagi. Zachowania, które tykule pt. „Duch magicznej latarni” Marek są charakterystyczne dla społeczeństwa Letkiewicz zajmuje się problematyką „Ma- konsumpcyjnego zdają się dominować gicznej Latarni” śledząc to zjawisko od w naszej rzeczywistości, stają się nieod- czasów prehistorycznych aż po wiek XIX łącznym elementem codzienności, stają się i problematyką występowania rozbudo- ekspansywne. Autorka zwraca uwagę na to wanych spektakli medialnych, zaistnienia co właściwie jest wszechobecne i kształtu- mediów wizualnych, pojawienia się kon- je międzyludzkie odniesienia, ale przy tym tynuacji w postaci projektorów filmowych, niezauważalne jako cząstka naszej codzien- a wreszcie projektorów multimedialnych nej egzystencji. Wartość tego materiału i zaawansowanych technologii. polega m.in. na odkrywaniu ukrytego zna- Do tematyki opisanej przez J. Strzel- czenia w codzienności, z czego nie zawsze ca nawiązała Magdalena Górecka w arty- zdajemy sobie sprawę. kule pt. „Wzornictwo zabawek polskich Artykuł Jerzego Strzelca omawia dzieje w ostatnich latach PRL. Wizja produkcja, produkcji zabawkarskiej w Polsce Ludo- codzienność.” Zwracając uwagę na niepo- wej. Zwrócić należy uwagę na to, że tekst kojące, monopolistyczne trendy związane powstał w latach 80-tych XX w. i do tej z sytuacją na polskim rynku zabawkarskim pory nie był publikowany. Autor wskazu- autorka podkreśla, że najbogatszą kolek- je na genezę produkcji zabawek, zwraca cję Muzeum Zabawek i Zabawy stanowią uwagę na pierwsze ośrodki wytwarzania właśnie zabawki z okresu PRL, które już drewnianych zabawek ludowych w Polsce, jako eksponaty zaczynają pełnić funkcję porusza zagadnienia związane z wytwór- nośnika wartości ponadczasowych. czością okresu międzywojennego. Zasad- Jolanta Podsiadło w opracowaniu „Mu- nicza część opracowania dotyczy produk- zeum miejscem organizacji interaktywnych cji zabawkarskiej w Polsce po II wojnie ekspozycji” zajmuje się wszechogarnia- światowej. Omawiane są m.in. losy mniej- jącymi muzealnictwo trendami łączącymi szych zakładów oraz takich potentatów jak pokaz tradycyjny z zastosowaniem najnow-
  • 12. szych osiągnięć techniki i słusznie zadaje jącymi muzeami, trzeba poczekać na wy- pytanie: czy muzeum ma być „… wyrazem krystalizowanie się koncepcji programowej przeżyć duchowych czy punktem na tury- i profilu jednostki. stycznej mapie, miejscem kontaktu z nie- Podsumowując należy stwierdzić, że skończonością czy tłem do pamiątkowych kolejny numer kwartalnika zawiera niezwy- zdjęć, sanktuarium poznania, czy targowi- kle ciekawe opracowania, które przybliżają skiem?” zarówno fachowcom jak i laikom skompli- Marta Sysoł pisze o nowo utworzo- kowany świat przeszłości i teraźniejszości nym Muzeum Dobranocek w Rzeszowie, zabaw i zabawek, polskiego i światowego najmłodszym dziecku muzealnictwa zwią- muzealnictwa, codziennych zachowań, nie- zanego z zabawkarstwem i szeroko pojętą codziennych obyczajów, zwykłej rzeczywi- ludycznością. Jak to bywa z nowo powsta- stości. dr Jan Główka
  • 13. ARTYKUŁY I ROZPRAWY Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii w świetle Międzynarodowej Karty Tradycyjnych Gier i Sportów UNESCO Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński Pracownia Olimpizmu i Etnologii Sportu AWF Poznań Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu W połowie lat 80. ubiegłego stulecia zaczęto obserwować wzrost zainteresowania odmiennoś- i wręcz niszczące jakąkolwiek więź z lokalną kulturą i tradycjami. W sporcie wielkie dyscypliny o cha- cią kulturową w poszczególnych re- rakterze międzynarodowym, jak piłka jonach Europy. Coraz częściej orga- nożna czy koszykówka, poczęły do- nizowano festiwale muzyki dawnej, minować, niszcząc zainteresowanie tańców ludowych, starych gier i za- sportami i grami tradycyjnymi, które baw ruchowych. Wszystko to poma- w wielu krajach po prostu zaczęły gało w procesie odnajdywania poczu- zanikać. Fascynacja sportami typu cia własnej tożsamości kulturowej, anglosaskiego i dalekowschodniego, tak ważnej w sytuacji społeczeństw wzmacniana wielkimi imprezami skali regionalnej. W odniesieniu do i przekazem medialnym, zwłaszcza gier i zabaw tradycyjnych proces ten telewizyjnym, przyczyniła się w spo- okazał się szczególnie ważny, gdyż sób oczywisty do uniformizacji zain- w ciągu XX w. nastąpiła swoista glo- teresowań sportowych, uniformizacji balizacja i elektronizacja gier i zabaw ograniczonej do kilkunastu „wiel- widoczna na różnych poziomach. kich” dyscyplin o zasięgu między- Z gospód i barów poczęły znikać narodowym. Powodowało to coraz dawne obiekty i urządzenia, stare bardziej widoczną zatratę wielkiego tory z lokalnymi odmianami kręgli, bogactwa kulturowego tkwiącego stanowiska do gier stołowych, rzu- w grach tradycyjnych różnych krajów tów zręcznościowych, itd. Wypierały i regionów, zachowanych w dawnych je urządzenia elektroniczne, wizu- opisach etnograficznych, ale coraz alnie bardziej atrakcyjne, gubiące rzadziej widocznych w praktyce spo-
  • 14. 14 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński łecznej, na poziomie wsi czy małych Górny, dzięki lokalnym regionalistom miasteczek, bo z wielkich miast zo- kontynuują swoje tradycje. stały wymiecione już dawno. Ale Tymczasem nadchodziło europej- nie we wszystkich rejonach Europy skie odrodzenie gier tradycyjnych. proces degradacji tego typu tradycji W wielu krajach, mimo wszelkich przebiegał jednakowo. Polska nale- modernistycznych tendencji, potra- ży, niestety, do krajów, które prawie fiono zachować, a nawet rozwinąć kompletnie zniszczyły swe gry trady- swe dziedzictwo gier i zabaw. Do cyjne. Jest paradoksem, że nastąpiło krajów tych należy przede wszystkim to w kraju, który wydał jednego z naj- Hiszpania, gdzie wiele gier, jak dzie- większych etnografów w skali świa- siątki lokalnych odmian kręgli i pelo- towej – Oskara Kolberga z jego wiel- ty, takich gier i zabaw, jak aragońskie kim, liczącym ponad 70 tomów dzie- lanzamiento de barra czy baskijskie łem, gdzie znajdują się opisy blisko aizkolaris, wciąż wykazuje żywot- 200 gier i sportów staropolskich. Po ność, a tam, gdzie z jakichś powodów II wojnie światowej Ludowe Zespoły słabną czy zanikają, są świadomie Sportowe, zamiast troszczyć się rewitalizowane przez lokalne wła- o zachowanie tradycyjnego ludowe- dze. Co więcej, w Walencji istnieje go dziedzictwa wsi polskiej, wpro- nawet szkoła kształcąca instruktorów wadzały nowoczesne gry świetlicowe i organizatorów regionalnych gier i sporty, eliminując jednocześnie ta- i zabaw: Autonomiczna Szkoła Gier kie jak kulotko, chwytka czy biegi Tradycyjnych – Escola Autonomica z kołatkami, a wprowadzając na to Jocs Tradionals 1. Bretania na tery- miejsce gry miejskie, nie związane torium francuskim stała się miej- z lokalną tradycją. Z dawnych gier scem kontynuacji i rewitalizacji sta- sportowych zanikł sztekiel i palant, rych gier i zabaw do tego stopnia, za to na siłę wprowadzano podno- że właśnie tu powstało Europejskie szenie ciężarów, kolarstwo czy piłkę Stowarzyszenie Sportów i Gier nożną. Nikt przy zdrowych zmysłach Tradycyjnych (AEJST), kierowane nie powinien uważać tak rozumianej i rozwijane skutecznie od lat przez nowoczesności za zjawisko złe, pod prezydenta Guya Jaouena. W Wielkiej warunkiem wszakże, że jednocześ- Brytanii, szczególnie w Szkocji, gry nie zachowano by i rozwijano daw- i sporty tradycyjne nie tylko utrzy- ne formy kultury. Jednostronne ich mały swe dawne znaczenie, ale zo- zaniedbywanie i przesadna presja stały dodatkowo wykorzystane do na wszystko co nowe spowodowały kulturowej promocji turystycznej zanik staropolskich gier i zabaw do i budowania poczucia etnicznej toż- tego stopnia, że dziś tylko pojedyn- samości, zagrożonej pospołu domina- cze wsie, jak Grabów czy Bukówiec cją kultury angielskiej i współczesną
  • 15. Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 15 subkulturą medialną. Stąd niebywały Paradoksalnie sytuacja ta stała się rozkwit takich imprez jak Highland przyczynkiem do ożywionego po- Games and Gatherings, świąt lokal- szukiwania i ponownego odkrywania nych, w toku których odbywają się zanikających bądź nieistniejących już pokazy i formy współzawodnictwa zabaw i gier szczególnie duńskich, ale w regionalnych tańcach, pokazach i bardziej znanych europejskich. Na artystycznych, grach i sportach trady- nowo odkryto, że ta forma tradycyj- cyjnych, takich jak tatooing (parady nej aktywności fizycznej i ludycznej orkiestr dudziarzy), tossing the caber zawiera w sobie duży ładunek edu- (rzut długim pniem drzewa na odle- kacyjny pomocny w wychowywa- głość) czy backhold (specyficzna for- niu kolejnych pokoleń. Decydującą ma lokalnych zapasów). rolę w tym zakresie odegrała wów- Do krajów wiodących w zachowa- czas Ludowa Akademia Sportowa niu swego dziedzictwa zabawowego z Gerlev, która bezpośrednio zaję- należy obecnie bez wątpienia Dania. ła się odtwarzaniem starych gier na To tu narodził się pomysł wykorzy- potrzeby dydaktyczne. Zaczęto po- stania zabaw i gier ludowych do edu- szukiwać źródeł starych zabaw i gier kacji dzieci i młodzieży. I to tu został wśród społeczeństwa, ale wiedza zrealizowany niejeden projekt zacho- w tym zakresie była niewielka. wujący dziedzictwo gier i zabaw tra- Podobny stan wiedzy na ten temat dycyjnych tego kraju. Tu też dzięki prezentowało Narodowe Muzeum szerokim horyzontom i entuzjazmowi Badań Etnologicznych w Danii. takich ludzi jak Jørn Møller (ur. 1942, W tamtejszych archiwach można zm. 2009) z Wyższej Szkoły Sportu było znaleźć wszystko na temat co- [Idrættshögskola] w Gerlev, został dziennego życia Duńczyków, a na zrealizowany wielki plenerowy Park temat zabaw i gier tradycyjnych po Europejskich Gier i Zabaw, znany prostu nic! Dopiero kolejna wizyta dziś szeroko jako Legepark. Jak do zainicjowana przez dopiero co wspo- tego doszło? mnianego Jørna Møllera w tymże Jedną z inspiracji dla twórców tej muzeum i przedarcie się do zapo- idei stała się napływająca do Europy mnianych i zakurzonych pomiesz- Zachodniej, jeszcze w latach 70. fala czeń piwnicznych przyniosła plon „nowych gier kalifornijskich”, jak je w postaci pozostawionych w 1934 nazywano w Danii, a mówiąc krótko roku zapisów gier tradycyjnych okre- rozmaitych amerykańskich zabaw su między 1896 a 1932. Jej autorem i urządzeń, prostych w założeniach okazał się Frederik Knutsen – duński i szybko zyskujących popularność, nauczyciel wychowania fizyczne- co w znacznym stopniu zagłuszyło go 3. Później znaleziono jeszcze kilka ludowe tradycje zabaw duńskich 2. źródeł, które obudziły w naukow-
  • 16. 16 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński cach z Idrættshögskola potrzebę za- towanej przez niego szkoły w Gerlev. jęcia się tym rodzajem narodowego Tu należy podkreślić, że powstały spadku. W ten sposób powstały po- jako efekt tej inicjatywy Legepark nie czątkowo Warsztaty Historii Sportu tylko promuje narodowe tradycje gier [Idætshistorisk Værksted], którymi Danii, ale jest także miejscem badań w niedługim czasie żywo zaintere- naukowych prowadzonych w ramach sowały się duńskie narodowe federa- działalności Wyższej Szkoły Sportu cje sportu i gimnastyki. Instytucje te w Gerlev, (fot. 1, patrz wkładka). szybko stały się wielkimi zwolenni- Jeden ze współtwórców tego pro- kami, a za razem propagatorami idei jektu Henning Eichberg twierdził rewitalizowania starych gier. Dzięki nawet, że aby można było myśleć poparciu i pozytywnemu klimatowi, o zabawie na poważnie, w kategoriach jaki zapanował w środowisku zaj- naukowych, potrzebne jest właśnie mującym się sportem, można było stworzenie takiego „experimenta- myśleć o dalszym rozwoju działal- rium”, miejsca z którego korzyści są ności w tym kierunku, szczególnie obopólne – społeczne i naukowe 4. zaś w odniesieniu do idei zbudowa- Podejmowano tam zatem wiele badań nia parku gier i zabaw tradycyjnych. naukowych, jednym z nich był projekt Zanim jednak do tego doszło, szkoła pod nazwą European Play Culture, w Gerlev zainicjowała projekt nauko- w którym skoncentrowano się na po- wy, którego owocem stały się cztery szukiwaniu i zbieraniu danych doty- tomy zawierające opis historyczny czących europejskich gier tradycyj- jak i edukacyjny blisko 400 starych nych. Celem tych badań miała być gier w 1600 odmianach. Jedynym au- promocja i zwiększenie poziomu świa- torem tego monumentalnego dzieła domości oraz wrażliwości społeczeń- stał się przytaczany już wyżej Jørn stwa europejskiego na dziedzictwo Møller, z wykształcenia ... filolog pozostawione w zabawach i grach klasyczny, specjalista dawnej greki ich przodków. W ramach tutejszych i łaciny. Stał się żywym dowodem, Warsztatów Historycznych prowadzi że nawet pracując na polu innym, niż się również około stu kursów rocz- wynikało by to z własnego wykształ- nie przygotowujących instruktorów cenia, można swym entuzjazmem po- i nauczycieli do prowadzenia zajęć konać wszelkie przeszkody i uzyskać w oparciu o gry tradycyjne. Ponadto znaczące efekty na poziomie profe- warsztaty te bezustannie współpra- sjonalnym. Pracą tą zainteresowały cują ze szkołami, biurami turystycz- się wówczas organizacje państwowe: nymi, instytucjami zajmującymi się Ministerstwo Kultury i Ministerstwo wolontariatem, organizacją harcer- Edukacji w Danii wspierając odtąd ską, klubami sportowymi itp. Jednak inicjatywę tak Møllera jak i reprezen- najpotężniejszym partnerem pomaga-
  • 17. Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 17 jącym przede wszystkim finansowo Tam znajdziemy wyasfaltowany plac w utrzymywaniu parku jest De Dan- nadający się do jazdy na rolkach i ske Gymnastik – og Idrætsforeningen, innych gier podwórkowych, a także organizacja wspierająca wszelkie ściankę wspinaczkową i urządzenia działania na rzecz sportu rekreacyjne- niezbędne do uprawiania „street mo- go i kultury 5. Wspomniany Legepark vement”. Drewniane pawilony usytu- począł powstawać z początkiem lat owane dookoła tworzą kolejną strefę 90. ubiegłego stulecia. Miał on stać zabaw – wiejskich [ang. village site]. się centrum zabaw i gier tradycyj- W tym miejscu odnajdziemy różne nych dającym przykład praktycznego przybory i urządzenia charaktery- wdrażania elementów kulturowych styczne dla tradycyjnych zabaw i gier poprzez zorganizowane formy eduka- duńskich, bretońskich i flamandzkich cyjne w oparciu o aktywność rucho- oraz wielu innych narodowości 7 (fot. wą [learning by doing] pochodzącą 3-12, patrz wkładka). głównie z terenów Europy, ale rów- Na chwilę obecną w Parku Gier nież z innych rejonów kulturowych. można znaleźć ponad 130 różnych Przeprowadzenie pomysłu powiodło zabaw i gier wywodzących się się, czego ukoronowaniem było ot- z przeszłości, a cieszących i uczą- warcie Legeparku w Gerlev wiosną cych współczesne pokolenia. Park 1999 roku. Stał się on „żywym muze- oferuje również wiele innych atrak- um” zawierającym elementy historii cji, takich jak chociażby spędzenie kultury, edukacji i turystyki 6. nocy w wiejskich chatach w prymi- Wybudowany na obszarze o po- tywnych warunkach, charakterysty- wierzchni 3 hektarów obecnie mieści cznych dla dawnego stylu życia wiej- specjalnie zaprojektowane trzy strefy skiego. Obecnie możliwe jest również (fot. 2, patrz wkładka). Każda z nich zakupienie kompletu gier tradycyj- jest przygotowana do innych form ru- nych do zastosowania we własnym chowych. Strefa zabaw naturalnych ogrodzie. [ang. natural site] wykorzystująca Celem tego miejsca jest przede proste formy gier siłowych uprawia- wszystkim przyciągnięcie zaintere- nych jeszcze w czasach Wikingów, sowanych odkrywaniem zabaw, ale zlokalizowana jest w bardzo natural- równocześnie czerpanie z gier przy- nych warunkach: jeziorko, dopływa- jemności i poszukiwania inspiracji jący do niego potok otoczony zarośla- chociażby do alternatywnych projek- mi. Natomiast strefa zabaw miejskich tów edukacyjnych. Park Gier spełnia [ang. urban site] urządzona jest w taki zatem wymagania zarówno turystycz- sposób, aby ułatwiała realizację róż- ne jak i edukacyjno-poznawcze. Tutaj nych form aktywności ruchowej do- nie liczą się aktualne umiejętności stępnych w obszarach zabudowanych. uczestników, ale ich chęć uczenia
  • 18. 18 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński się, podejmowania kolejnych zadań dzający uczestniczą w tradycyjnym w proponowanych zabawach i grach. wypiekaniu chleba, wiosłowaniu ło- W tym celu organizowane są cyklicz- dziami wykonanymi z pnia drzewa, nie specjalne warsztaty i zajęcia skie- tańcu w labiryncie i w końcu bawią rowane do różnych grup społecznych się w stare gry. i wiekowych (spotkania integracyjne, Od początku swojej działalności edukacyjne). Program zajęć oparty Park przyjął już kilkadziesiąt tysięcy jest przede wszystkim na wcześniej- turystów krajowych jak i zagranicz- szych badaniach starych, popularnych nych. Mimo że początkowo nasta- gier oraz na praktycznych, edukacyj- wiony był na indywidualnego turystę, nych kursach aranżowanych głównie dziś przyjmuje na swoich terenach przez duńskich naukowców zajmują- zorganizowane grupy dzieci, mło- cych się fenomenem zabawy. dzieży i dorosłych, dla których przy- Swój wkład w powstanie i funk- gotowuje odpowiednie programy do- cjonowanie Parku mieli również stosowane do wieku odwiedzających. pracownicy duńskiego muzeum Swą działalność rozszerzył również sportu, którzy wyszli z założenia, że o zajęcia „terenowe” polegające na poznawanie historii sportu powinno różnego rodzaju pokazach i festi- odbywać się przede wszystkim po- walach oraz warsztatach organizo- przez bezpośrednie wykorzystanie wanych poza terenem parku. Każdy aktywności fizycznej znamionującej kto odwiedzi park, jak pisał J. Møller konkretną epokę. Choć wiele starych może nie tylko się w nim dobrze ba- gier uległo zapomnieniu, formy ich wić, grać, uczyć, czy nawet rywalizo- przypominania, ponownego zetknię- wać, ale również może spędzić miło cia się z nimi, jakie proponuje Gerlev czas na spacerze z psem i opalaniu 8. Legepark sprawia, że miejsce to staje Od wielu lat szkołą w Gerlev się „żywym muzeum”. Oprócz zajęć i jej Legeparkiem kieruje nadzwyczaj opartych jedynie na zabawie rucho- sprawnie dyrektor Finn Bergren. To wej w ostatniej dekadzie swej dzia- z jego inicjatywy, co roku od 2005 łalności Park Gier rozwinął również roku, od kilku do kilkunastu studen- działalność praktyczną pod nazwą tów z Polski korzysta z całoseme- „ekomuzeum” i „archeologia eks- stralnego stypendium, opłacanego perymentalna”, dając tym samym tylko symbolicznie w wysokości ok. szansę odwiedzającym na nowe do- 20 procent. Dzięki temu powiększa świadczenia poznawcze związane się w Polsce grupa ludzi znających z możliwością samodzielnego odkry- zasady rewitalizacji dawnych gier wania. Takie praktyczne zajęcia są i zabaw. Istnieją obecnie w Polsce prowadzone pod nazwą „życie w erze co najmniej dwa miasta, gdzie przy- żelaza”. Podczas tych spotkań odwie- szły polski park gier i zabaw trady-
  • 19. Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 19 cyjnych może powstać: Kielce, gdzie Zjednoczonych i do zawartych tam za- można zorganizować go pod auspi- sad, i mówi, że każdy jest uprawnio- cjami Muzeum Zabawek i Zabawy, ny do wszelkich praw i swobód dotąd oraz Poznań, gdzie inicjatywa, która ustanowionych bez rozróżniania rasy, wyszła z Pracowni Etnologii Sportu koloru skóry, płci, języka, religii, bez i Olimpizmu przy tutejszej Akademii względu na wyrażane opinie politycz- Wychowania Fizycznego, została ne bądź inne, bez względu na pocho- ostatnio przedstawiona poznańskim dzenie narodowe lub społeczne, skalę władzom samorządowym. posiadania, urodzenie lub inne wzglę- Podobne przedsięwzięcia mogą dy 9. Dalej dokument ten przywołu- też liczyć na poparcie dzięki założe- je Zasady Międzynarodowej Karty niom polityki kulturalnej UNESCO. Wychowania Fizycznego i Sportu Przed kilku bowiem laty UNESCO przyjęte przez Generalną Konferencję uznało, że kulturowe dziedzictwo UNESCO w listopadzie 1978, a tak- gier i zabaw tradycyjnych różnych że odwołuje się do Deklaracji z Punta narodów powinno być tak samo del Este z grudnia 1999, uchwalo- chronione i obejmowane listą dzie- nej w toku III Międzynarodowej dzictwa światowej kultury jak np. Konferencji Ministrów i Starszych zabytki architektury, sztuki czy – jak Funkcjonariuszy Wychowania od 2008 – ginące języki regionalne Fizycznego i Sportu. Deklaracja i narodowe. Związany z grami i za- z Punta del Este mówi o popieraniu bawami tradycyjnymi folklor, stro- polityki zachowywania i podnoszenia je, często towarzysząca im muzyka rangi tradycyjnych sportów i ludo- i literatura, ich związek z obyczajo- wych sportów i gier opartych na kul- wością, itd. należy uznać za ważną turowym dziedzictwie poszczególnych część dziedzictwa kulturowego ludz- regionów i narodów 10. kości na takich samych zasadach, jak Po przywołaniu międzynaro- każdy inny dział zabytków kultury. dowych ustaleń i dokumentów za- Założenia tej polityki zostały sformu- bezpieczających, uzasadniających łowane w uchwalonej, lecz z różnych odpowiednie poczynania w zakre- powodów jeszcze ostatecznie nie za- sie sportów i gier tradycyjnych, akceptowanej przez Zgromadzenie Międzynarodowa Karta Sportów Ogólne UNESCO Międzynarodowej i Gier Tradycyjnych apeluje o ich Karcie Gier i Sportów Tradycyjnych ochronę i rewitalizację, co wynika [International Charter of Traditional z sytuacji, że większość z nich jest Sports and Games]. już zatracona i że pozostałe znajdują Preambuła tego dokumentu od- się w bezpośrednim zagrożeniu wy- wołuje się bardzo wysoko, bo aż do marcia na skutek różnych tendencji Deklaracji Praw Człowieka Narodów globalizacji i standaryzacji bogatego
  • 20. 20 Małgorzata Bronikowska, Wojciech Lipoński dziedzictwa światowych sportów 11. Postulat ten został szybko zrealizo- Celowość działań ochronnych wany w Polsce w postaci kilku wersji i rewitalizacyjnych Karta uzasadnia językowych Encyklopedii sportów następująco: tradycyjne sporty i gry świata, obejmującej ponad trzy tysiące oferują swe możliwości w zakresie sportów i gier tradycyjnych z wszyst- edukacyjnym kulturowym i komunika- kich kręgów kulturowych naszego cyjnym oraz w zakresie promocji zdro- globu, autorstwa jednego z autorów wia w całościowym rozwoju ludzkich niniejszego artykułu, a powstałej pod osobowości oraz ich społeczeństw. wysokimi auspicjami UNESCO, ze Co więcej są ekspresją kultur rodzi- wstępem ówczesnego dyrektora ge- mych i dróg życia przyczyniających neralnego Koichiro Matsuury. Polska się do społecznej tożsamości ludzkich wyszła tym wydawnictwem na świa- istot 12. towego lidera w tworzeniu rezerwuaru Karta zawiera siedem artykułów, i swoistej listy sportów, gier i zabaw z których każdy ma kilka podpunk- tradycyjnych wymagających ochrony tów, mówiących szczegółowo, co i rewitalizacji. Chyba nadszedł już należy uczynić, tak w skali między- czas, by z tego rezerwuaru korzystać narodowej, jak i w zakresie polityki praktycznie także w naszym kraju. kulturalnej i sportowej poszczegól- nych krajów, by nie doprowadzić Przypisy do zatraty zachowanych dotąd gier i zabaw tradycyjnych, oraz co przed- 1 Zob. Angel Gomes, Traditional sięwziąć, by doprowadzić do ich Sports and games in Valencia, w: rewitalizacji, ale jednocześnie mo- Juegos Tradicionales y Sociedad en dernizacji uwzględniającej aktualne Europa, ed. Pierre Lavega Burgues, warunki cywilizacyjne. Nie jest ce- projekt pod auspicjami Unii Euro- lem niniejszego artykułu szczegóło- pejskiej w ramach programu Cultura we omawianie Karty. Naszym celem 2000, s. 219-231. jest jednak zwrócenie uwagi na rangę 2 H. Eichberg, K. Nørgaard, Educa- ørgaard, rgaard, tego dokumentu i związanych z nim tion through Play and Game – Danish przedsięwzięć międzynarodowych. Experiences, w: Education through Przykład duńskiego Legeparku Sport: Towards an International w Gerlev dowodzi, że Dania wie- Academy of Sport for All. A Report to dzie światowy prym w realizacji the International Sport and Culture idei UNESCO. Najwyższy czas by Association (ISCA) and the European i w Polsce pójść tym śladem. Commission, Gerlev, International Pierwotna wersja Karty zawierała Movement Studies 2004, internet: postulat by stworzyć i opublikować http://www.iasfa.org/literature.htm Encyklopedię sportów i gier świata. 3 J. Møller, Traditional Games – Pre- øller, ller,
  • 21. Park gier tradycyjnych w Gerlev w Danii... 21 sentation of a Danish Project, Idræts- forsk/Idrætshistorisk Værksted, Ger- lev 1996. 4 H. Eichberg, Three Dimensions of Pull and Tug Towards a Philosophy of Popular Games, w: Special Issue on Etnology of Sport, eds. W. Lipoński, G. Jaouen, “Studies in Physical Cul- ture and Tourism” 2003, vol. 10, no. 1, s. 53. 5 J. Møller, Traditional Games, op. øller, ller, cit. 6 H. Eichberg, K. Nørgaard, op.cit. ørgaard, rgaard, 7 Ibidem. 8 J. Møller, The Symbolic Significance øller, ller, of Traditional Sports and Games. Preor Postmodernism? – A Cross- Cultural Perspective, referat prezen- towany na III Międzynarodowej Kon- ferencji Historyków Wychowania Fizycznego i Kongresie Sportowym, Capetown (Południowa Afryka), 2-8 VII. 1995; kopia w posiadaniu autorów niniejszego artykułu. 9 UNESCO. International Charter of Traditional Sports and Games, druk wewnętrzny UNESCO w posiadaniu autorów niniejszego artykułu, s. 1. 10 Ibidem. 11 Ibidem. 12 Ibidem.
  • 22. 22 Małgorzata Bronikowska Wojciech Lipoński Traditional Legepark in Gerlev in Denmark in the Light of UNESCO International Charter on Traditio- nal Games and Sports Authors present a Danish traditio- tertainment, and also lifestyles of the nal Legepark in Gerlev as the idea inhabitants of previous epochs. Park of preservation and revitalization of fulfills principles of UNESCO cultu- the old national sports and games. ral policy which recognizes the heri- Legepark is not only a tourist at- tage of traditional games and sports traction, but also an important edu- an important part of the cultural he- cational center, offering lectures and ritage of mankind, which ought to be workshops for various target groups: preserved, protected and passed on tourists, adults, children and students. to posterity. The authors of the artic- It covers several fields embracing le claim that a similar project could outdoor activities: natural, urban and be carried out in Poland: in Poznan, rural. A unique games centre expands where the Department of Ethnology its activities becoming a live museum, of Sport and Olympism at the Aca- an ecomuseum that offers to visitors demy of Physical Education, or the more interesting practical activities, Museum of Toys and Play in Kielce that help to understand games and would be responsible for. plays as well as historical crafts, en-
  • 23. Highland Games [szkockie gry], starożytne tradycje sportowe oraz kapitał społeczny we współczesnych społecznościach międzynarodowych1 Grant Jarvie Sports Studies Department Stirling University of Stirling, Szkocja P ojęcia kluczowe: Highland Games, globalny sport, an- tyglobalizacja, starożytne tradycje się kultury celtyckiej] 3, słusznie lub nie twierdziłem, że Scottish Highland Gatherings and Games [Szko- sportowe ckie Wysokogórskie Zgromadzenia i Igrzyska] i wiele form sportu w obrę- Wprowadzenie bie kultur celtyckiej Europy, mogłoby Nie jest ważne, skąd wywodzi- być niewłaściwie zrozumianych bez my swe korzenie, a wbrew wielu na- rygorystycznych i systematycznych szym różnicom, kolokwium takie jak wysiłków [badawczych] wyjaśnia- niniejsze jasno dowodzi, że można jących, jak następował rozwój tego podtrzymywać i rozwijać społeczny typu aktywności pod wpływem hi- kapitał poprzez społeczne zaintereso- storycznych i społecznych warunków wanie i zaangażowanie w sporty i gry danego czasu. Jeślibym miał pisać tradycyjne. Zwykle niewinne pytania dziś Highland Games. The Making dotyczące tradycyjnych gier i spor- of the Myth, z pewnością powstałaby tów mogą szybko doprowadzić nas książka lepsza, jeślibym tylko jako do wcale gorących debat o kulturze, autor był bardziej krytyczny wobec historii, w nieustannym poszukiwaniu rosnącej obsesji Ameryki pozostają- autentyczności i wartości związanych cej w emigracyjnych związkach ze z uprawianiem sportu. W mojej pracy Szkocją, co w sposób jakże oczy- Highland Games. The Making of the wisty objawia się podczas sezonu Myth [Igrzyska Highlandu. Kreowanie Północnoamerykańskich Highland mitu,]2, a także Sport in the Making Games; albo gdybym wziął pod uwa- of Celtic Culture [Sport a tworzenie gę różnorodne tradycje tych igrzysk,
  • 24. 24 Grant Jarvie które [w międzyczasie] przybrały riami rządowymi [jak w Polsce przez inne znaczenia, w miarę jak szerzyły totolotka – przyp. MS], przynajmniej się w świecie i stawały się coraz bar- w Szkocji jest tendencja do marginali- dziej międzynarodowe. zowania sportów i gier tradycyjnych. Cokolwiek powiemy o zmiennej Wagę tych czynników mam nadzieję naturze tradycyjnych gier i sportów w przyznanym mi czasie zilustrować w różnych częściach globu, obro- choćby powierzchownie. Tak więc na tradycji wymaga, by zachować pytania znajdujące się w centrum wrażliwość na diagnozy ilustrujące uwagi niniejszego wystąpienia są re- potrzebę ukierunkowania społeczne- latywnie proste: (I) Czy nowoczesne go poparcia i zainteresowania poli- sporty są rzeczywiście globalne? (II) tycznego na różnorodne tradycyjne Jaki wkład do kapitału ekonomicz- gry i sporty w Europie. Nie będzie nego, kulturowego i społecznego to zadanie łatwe, bo europejskie sto- mogą wnieść tradycyjne szkockie gry sunki społeczne są wysoce zróżnico- i sporty, oraz (III) jak można obronić wane. To, czym się tu chcę z wami tradycyjne gry i sporty przed potęż- podzielić, to nie tylko komentarz nym oddziaływaniem sportu global- broniący Szkockich Wysokogórskich nego w XXI wieku? W celu uzyskania Zgromadzeń i Igrzysk [Scottish odpowiedzi na te pytania podzieliłem Highland Games and Gatherings] moje wystąpienie na następujące trzy i tak dawnych sportów jak shinty 4, sekcje: [A] krytykę sportu globalne- ale raczej krytyka tych racji, które go; [B] przegląd Scottish Highland bezkrytycznie akceptują postrzeganie Gatherings oraz starodawnych szko- lub trend globalnego sportu w jego ckich sportów, i [C] obronę tego, co aktualnej postaci lub postaci, do ja- w tradycyjnych grach i sportach war- kiej zmierza. Są to racje odrzucające tościowe społecznie. postrzeganie globalizacji jako efektu wolnego rynku, na korzyść idei inter- Globalny sport, kapitał oraz ruchy nacjonalizacji, a równocześnie wy- antyglobalizacyjne jaśniam, że szczątkowe wartości spo- Jest rzeczą niemożliwą, aby spo- łeczne wielu tradycyjnych szkockich rządzić dokładny opis współczesnego gier i sportów utrzymują wciąż swe życia bez uwzględnienia wpływu gier wcale ważne miejsce. Trzecim tere- i sportów w świecie. Przykładowo, nem [zagrożenia] obok warunków przez całe lato 2002 roku gazety bez- wolnego rynku połączonego z wy- krytycznie powielały nagłówki doty- soko skomercjalizowanymi sportami czące tego, co zostało równie bezkry- i sportami sponsorowanymi przez tycznie nazwane globalnym sportem państwo, a wspieranymi również i było utożsamiane z Mistrzostwami przez lokalne samorządy, albo lote- Świata 2002 sponsorowanymi przez
  • 25. Highland Games [szkockie gry]... 25 FIFA. FIFA jest organizacją, która czy poszczególne regiony będą miały lubi o sobie myśleć jako o zarządcy kluby piłkarskie, czy nie. globalnego futbolu. Duża ilość badań Krytycy globalizacji upierają się, dotyczących globalizacji i sportu kon- że proces i rozwój sportu globalnego centruje się na procesie rozprzestrze- nie został ani całkowicie ukończony, niania się sportu w świecie i analizu- ani też nie zapoczątkował rzeczywi- je aspekty ekonomiczne, kulturowe stości, którą można by definiować i polityczne. Szczególnym aspektem za pomocą szerzącego się wolnego tego procesu jest argumentacja, iż to, rynku, czy bezradnych państw naro- co jednonarodowe, jednopaństwowe dowych. Mimo iż globalizacja może czy też w szerszych konfiguracjach funkcjonować jako proces, nie osiąg- etnicznych, np. celtyckie, nie jest już nęła jeszcze stanu końcowego. Ruch tak istotne, jak to, co globalne czy eu- na rzecz globalnych przemian jest ropejskie. Istnieją dwa konkurujące często nazywany ruchem antygloba- ze sobą koncepty globalizacji. Jeden lizacyjnym lub antykapitalistycznym. obejmuje społeczeństwo obywatel- Istnieją dwa odmienne typy antyglo- skie i funkcjonuje, przykładowo, balizacji, jeden określany jako rady- w kręgu ekologów, którzy opierają kalny, a drugi umiarkowany. Jego się na zasadach globalnego myślenia radykalna odmiana postrzega globa- i lokalnego działania. Kolejny dotyczy lizację jako proces w większości tak nieuregulowanego wolnego rynku, skonstruowany, by zapewnić boga- gdzie króluje kapitał, i gdzie biedni tym elitom więcej bogactwa kosztem muszą stawiać czoła konsekwencjom państw biedniejszych. Trudniejsza deregulacji [de-regulation], prywa- jest do zdefiniowania umiarkowana tyzacji i międzynarodowej grabieży odmiana, która ogólnie rzecz bio- dokonywanej przez międzynarodowe rąc zakłada, iż globalizacja zawiera korporacje. Orędownicy globalizacji w sobie potencjał tak dobra jak i zła. zazwyczaj sugerują, iż żyjemy w wie- Według nich globalizacja ma w sobie ku, w którym pojawił się nowy rodzaj potencjał sprzyjający temu, by zadbać umiędzynarodowionej rzeczywistości o formy uczestnictwa w kulturze fi- światowej, która charakteryzuje się nansowane z przyrostu ekonomiczne- globalną konkurencją o rynki, o kon- go, zapewnianego przez wolny han- sumentów i o kulturę. Cechą wolno- del. Jednak [jej zwolennicy] zauwa- rynkowo nakręcanej formy globaliza- żają też, że skoro instytucje i reguły cji jest to, iż to rynki decydują o tym, rządzące światem są obecnie kontrolo- czy m.in. dostaniemy emeryturę na wane przez bogate elity, nierówność, starość, czy chorzy ludzie w Afryce niestabilność i niesprawiedliwość, będą leczeni oraz jakie formy gier są nieuniknione. Skutkiem tego, np. i sportów będą wspierane, lub nawet w kontekście już sportowym, może
  • 26. 26 Grant Jarvie pojawić się argumentacja, iż proces Tradycje Scothish Highland dziedziczenia i tradycyjne prawa Gatherings & Games oraz innych kulturowe muszą być przynajmniej starodawnych sportów równorzędnie uznawane i tak samo Mówienie o szkockim futbolu ważne, jak wspierane przez rynek w kontekście międzynarodowym jesz- formy skomercjalizowanego sportu, cze 30 lat temu wydawałoby się ku- zarówno pod względem społecznym, szące. Obecnie jednak drużyna skla- kulturowym, jak i ekonomicznym. syfikowana na 60. miejscu w rankingu Innymi rozwiązaniami mogą być: od- światowym nie zdołała zakwalifiko- danie realnej władzy ekonomicznej wać się do Mistrzostw Świata 2002. i być może politycznej oraz kulturo- Z pewnością zjawisko to stanowi do- wej mniejszym ośrodkom lokalnym. bre studium problemów wywoływa- Niektórzy badacze problemu su- nych przez wolnorynkowy, między- gerują, iż ważne jest, aby rozróżniać narodowy handel zawodnikami oraz internacjonalizację od globalizacji. jego wpływ na młodzieżowy futbol W badaniach P. McGoverna dotyczą- w Szkocji. Jednak równie ważną, jeśli cych migracji piłkarzy z ligi angiel- nie ważniejszą, sprawą dla wielu lo- skiej między rokiem 1946 a 1995, kalnych szkockich społeczności jest widzimy, że preferuje on używanie kolejny sezon tradycyjnych Scottish terminów „celtycki” i „międzynaro- Highland Gatherings and Games dowy” zamiast pojęcia globalizacji, [dosł. Szkockich Wysokogórskich gdy pisze on o migracjach piłkarzy za Zgromadzeń i Igrzysk]. W ich skład pracą do Wielkiej Brytanii lub w jej wchodzą konkurencje siłowe i spraw- obrębie 4. Ogólnie można wniosko- nościowe, które wciąż są uprawiane wać, iż migracja zawodowych piłka- w całej Szkocji, jednak ich formalna rzy z natury staje się coraz wyraźniej organizacja oraz doroczny charakter międzynarodowa, i że jest to tenden- zaczęły zyskiwać znaczenie dopiero cja rozwijająca się bardziej w regio- po roku 1820. Poczucie tożsamości nalnym, niż globalnym kierunku. [etnicznej], którego źródłem są trady- Stąd sugestia, że na tyle, na ile rzecz cyjne szkockie gry i sporty, dotyczy dotyczy pojedynczego sportu, okre- wielu aspektów i podobnie jak inne ślanie go mianem globalizacji jest tradycyjne formy rekreacji sporto- w sposób oczywisty błędne. Wydaje wej może pomagać w kształtowaniu się, że biorąc pod uwagę zasięg tra- poczucia własnej osobowości, lecz dycyjnych gier i sportów, terminy ta- również tworzyć powiązania z da- kie jak międzynarodowy, lokalny, czy nym miejscem na mapie, poczucie też, przykładowo, celtycki mogłyby przynależności lub wykluczenia, ro- być bardziej odpowiednie, niż uogól- zumienie własnej geografii i historii. niające pojęcie globalizacji. Gry i sporty mogą również przyczy-
  • 27. Highland Games [szkockie gry]... 27 niać się do powstania zmitologizo- czesnym [szkockim] społeczeństwie. wanego lub rzeczywistego poczucia Według raportu, istnieje silny zwią- wspólnoty, poczucia utrzymującego zek między atrakcjami, jakie dany się często przez całe życie. Scottish obszar może zaoferować, i stopniem, Highland Gatherings oraz związane w jakim dany obszar postrzegany jest z tą imprezą gry występują w róż- jako Europejska Stolica Kultury. Do nych kształtach i odmianach, a ich atutów Szkocji raport zaliczył środo- wspólny potencjał i istnienie jako ob- wisko naturalne, historię oraz obiekty szaru [uprawiania] tradycyjnych gier kulturalne, tradycyjną i współczes- i sportów nie polega na ich wolnoryn- ną sztukę, język gaelicki, tradycyjne kowym, globalnym charakterze, lecz i charakterystyczne imprezy, takie jak na ich historycznym, kulturowym, Celtycki Festiwal Folkowy, starodaw- a także międzynarodowym znacze- ne sporty, takie jak shinty, oraz trady- niu. Lecz nawet te wartości wydają cyjne szkockie Highland Gatherings się być drugorzędne, gdy uświado- & Games. mimy sobie, jak wielki kapitał spo- Szkockich Gatherings and Games łeczny stanowią Scottish Highland nie należy rozpatrywać jedynie przez Gatherings and Games. Rozważmy pryzmat historii tradycyjnych spor- następujące aspekty Highland Games tów Szkocji. Ten swoisty zbiór kon- i dawnych szkockich sportów, a także kurencji o charakterze atletycznym ich wpływ na współczesne społecz- zawiera w sobie i ukazuje nam znacz- ności lokalne, krajowe oraz między- nie więcej aspektów, obrazów prze- narodowe. szłości i związanych z nimi tradycji. Wymieniamy tu tylko kilka z nich. I. Highland Gatherings and Games Określiły one i ukazały reszcie świata jako kultura tartanu [tartantry] swoisty obraz Szkocji - obraz blisko oraz kapitał turystyczny i ekono- związany z tradycyjnie organizowa- miczny nymi Highland Gatherings, takimi We wrześniu roku 2002 przypo- jak te stworzone w St. Fillans (1819), mniano mi o wpływie, jaki tradycyj- Lonach (1823), Ballater (1866), ne gry i sporty wywierają współcześ- Aboyne (1867), Argyllshire (1871) nie na szkockie pogórze Highland i Cowal (1871). Jest to wizerunek i [pobliskie] wyspy. Gdy niektóre mia- kojarzący się z zawodnikami i tance- sta szkockiego Highlandu zaczęły się rzami noszącymi szkockie spódnice starać o miano Europejskiej Stolicy – [kilts], charakterystycznym popi- Kultury, przygotowano raport, który skiwaniem szkockich dudów – [bag- pokazał, jak wielką rolę odgrywa tra- pipes], w niektórych przypadkach dycja w rozwijaniu i podtrzymywaniu z królewskim patronatem, z odrębną ekonomicznego kapitału we współ- subkulturą siłaczy biorących udział
  • 28. 28 Grant Jarvie w konkurencjach atletycznych oraz zaniechania części tradycyjnych tre- z poczuciem szkockiej dobrodusz- ści tej imprezy, nadających jej cha- ności [bonhomie]. Właśnie taki wi- rakter ludowego zgromadzenia. Wraz zerunek szkockich Highland Games, ze spadkiem znaczenia monarchii funkcjonujący zresztą na wiele moż- w ciągu XIX wieku, rola królewskich liwych sposobów, dominuje wśród gier zyskiwała [paradoksalnie] do- turystów. Jest to wizerunek przez tu- datkowo na ważności. Wydarzenia rystów rozpoznawalny i preferowany takie jak Braemar Royal Highland ponad inne, słabiej ukształtowane wi- Society Gathering dały początek po- zerunki szkockich Highland Games, rządkowi, który określił na trwałe które jednak mają takie samo prawo sportowy kalendarz Brytanii, Szkocji do określania ich mianem tradycyj- oraz jej Highglandu, obejmujące- nych. mu obecnie także pozostałe impre- zy brytyjskie, jak angielskie: Derby II. Szkockie Highland Gatherings (Epsom), tydzień wyścigów o Złoty and Games – ich królewskość, kla- Puchar w Ascot, oraz różne imprezy sa kulturowa i status strzeleckie. W tym sensie tradycyjne Oczywiście szkockie gry mają szkockie Highland Gatherings and także wizerunek imprez pod patro- Games w Braemar są wyznacznikiem natem królewskim, silnie kojarzony pozycji towarzyskiej, statusu i klasy z Braemar Royal Highland Gatherings społecznej. and Games. Przywiązanie królo- wej Wiktorii do imprez w Balmoral, III. Highland Gatherings and Braemar i Royal Deeside często jest Games: społeczne cechy, zbiorowa uznawane za najważniejszy czyn- pamięć i wspólna powinność nik, który przyczynił się do roz- Odbywające się w części Szkocji woju Scottish Highland Games. zwanej Fife, Highland Games Zawdzięczają one wiele także kró- w Ceres wciąż kwitną, odkąd prawie lewskiemu patronatowi roztoczone- 700 lat temu król Szkocji nadał tej mu przez obecną rodzinę królewską, wiosce prawa do organizowania tar- która odwiedza Braemar podczas co- gów w podziękowaniu za wsparcie, rocznych letnich wakacji spędzanych jakiego udzielili mu lokalni chłopi, na terenie szkockiego Highlandu. wyrobnicy, rzemieślnicy i inni pro- Przejaw królewskiego uznania udzie- ści ludzie, którzy przystąpili [do jego lonego pierwszy raz przez królową armii] w randze „pomniejszych po- Wiktorię, która przybyła na Braemar siłków wiejskich” [the small folks] Gathering w roku 1848, przyczynił i przypuszczalnie walczyli w bitwie się do wzrostu poważania Highland pod Bannockburn w 1314 6. Na py- Games, odbyło się to jednak kosztem tanie, co sprawia, że owe gry są tak
  • 29. Highland Games [szkockie gry]... 29 ważne, miejscowy mieszkaniec, któ- związanym z określonym miejscem, ry uczestniczy w Ceres Highland które z kolei tworzą poczucie cią- Games od ponad 40 lat odpowiedział: głości w życiorysach ludzi żyjących podczas gier spotykasz się tu z ludź- na co dzień w różnych miastach lub mi, których nie widujesz przez resztę wioskach, imających się różnych za- roku, co daje szansę nadrobienia ta- trudnień. Szkockie Highland Games kich zaległości. Zabawne jest też to, & Gatherings dają tym ludziom chwi- w jaki sposób kontynuuje się rozmowę le poczucia wspólnej tożsamości, z daną osobą dokładnie od punktu, których wartość trudno przecenić. w którym skończyło się ją rok temu; to Tradycyjne gry same w sobie nie są dzięki temu impreza ma tak specjalny w stanie utworzyć społeczności, mogą charakter. W tym znaczeniu jest rze- jednak do jej tworzenia się przyczy- czą oczywistą, że należy uznać wagę nić. To pojęcie tworzenia się społecz- Highland Gatherings and Games ności rozwiniemy zresztą dalej. w rozwijaniu poczucia wspólnoty Nieraz już sugerowano, że wiele i pamięci społecznej. z mniej formalnych Highland Games Uczestniczenie w tradycyjnych o lokalnym charakterze (zarówno na grach i sportach może przywołać terenach Highlandu jak i Lowlandu) obrazy i ciepło dawnych, wspomi- ma tę sama wagę, jak pełne prze- nanych miejsc i czasów, przyjaciół pychu, komercyjne przeznaczo- i rodzin oraz znajomości, które two- ne dla turystów Scottish Highland rzyły nie tylko konkretne środowiska Gatherings and Games gdziekolwiek sportowe lecz również w szerszej indziej. Pisząc w 1923 swą pracę perspektywie miały wpływ na kształt folklorystyczną Hebridean Memories wspólnot lokalnych oraz narodowych. [Wspomnienia z Hybrydów] Seaton Wpływ wspomnień na kształtowanie Gordon napisał, że najważniejsze wy- się ludzkiego życia został dokładnie darzenie w życiu drobnych dzierżaw- zbadany w odniesieniu do tego, jak ców ziemi [crofters] z Uist i Barra ma ludzie rozumieją różne miejsca oraz miejsce w lipcu, podczas dorocznych istotę społeczności, szczególnie spo- Highland Gatherings. Pomimo iż łeczności narodowej. Poczucie wspól- jedną z najbardziej rozpoznawanych nej historii i doświadczeń wydaje cech Uist Gatherings jest gra na du- się niezwykle ważne. Wspomnienia dach, poszczególne konkurencje skła- i opowieści o tradycyjnych grach dające się na Highland Games wyda- i sportach, tak specyficznych jak ją się mieć drugorzędne znaczenie Highland Gatherings & Games, także w zderzeniu ze społeczną funkcją, jaką mecze shinty, dają początek pokole- mają tu spotkania starych przyjaciół. niowym opowieściom, wspomnie- W tym sensie właściwe pojedynki niom z dzieciństwa, wspomnieniom pełniły bardziej funkcje spektaklu niż
  • 30. 30 Grant Jarvie raison d’etre [rację bytu] czy głów- 2002 to bardzo szybko zdołamy prze- ny powód odbywania się Highland nieść się na strony dotyczące Scottish Games. Atmosfera mniej formalnych Highland Games w Waipu w Nowej zawodów w Glenelg, Skye i Uist jest Zelandii (1871); The Auckland tak samo tradycyjna jak ta w królew- Highland Games and Gatherings skim Braemar czy Lonach, jednak pod (1980); Turakina Highland Games innymi względami oddziela je prze- (1856); Highland Games w Sychrov paść od silnie skomercjalizowanego blisko Pragi (2001); odbywające się cyklu Highland Games XXI wieku. 3 razy do roku Highland Gatherings Należy tu podkreślić możliwości, Leeuwarden (1998); The Hengelo- jakie stwarzają lokalne i tradycyjne Scottish Games w Holandii (2002) społeczeństwa, aby podtrzymać więzi oraz Związku Highland Games grup społecznych, które przyczyniają Zachodniej Australii 7, żeby wspo- się do wspólnych działań i zbiorowe- mnieć tylko niektóre z nich. Język go dobrobytu [co-operative working i urok tych imprez szerzy się obecnie and community well-being]. Dobra szybko na całym świecie. Strona in- organizacja Highland Games wyma- ternetowa Związku Highland Games ga od poszczególnych zbiorowości Zachodniej Australii jest odwiedza- i innych grup społecznych wzajem- na każdego dnia przez ludzi z wielu nego zaufania, tak potrzebnego do różnych części świata, co jeszcze 20 podołania obowiązkom, jakiego wy- czy 30 lat temu było przecież nie do maga to zadanie. pomyślenia. Wszystkie powyższe fakty, świadczą, iż Highland Games IV. Wkład Scottish Highland są międzynarodową, lecz wciąż nie Gatherings and Games w kulturę globalną formą kultury. międzynarodową To samo można powiedzieć staro- Istnieje też międzynarodowy, nie- dawnej grze shinty lub jej irlandzkim co odmienny, bo północnoamerykań- odpowiedniku – hurlingu 8. Strony in- ski, obraz Scottish Highland Games, ternetowe Camanachd Association 9 rozpowszechniany przez takie maga- oraz Gaelickiego Związku zyny jak „Celtic World”, który wciąż Atletycznego [Gaelic Athletic propaguje idee tych igrzysk nawet Association, GAA] są codziennie w najodleglejszych zakątkach cel- odwiedzane przez wielu internautów tyckiego świata. W wielu aspektach z różnych zakątków globu. Wejścia ten obraz przyczynia się do powsta- na stronę Camanachd Association nia międzynarodowego lub też celty- dokonywane z Vancouver, Florydy, ckiego wizerunku Scottish Highland Ontario, Oklahoma City, Cypru, Games. Jeśli zajrzymy na stronę in- Brisbane, Windang, Wirginii, Dubaju ternetową Scottish Highland Games świadczą o tym, jak ważne miejsce
  • 31. Highland Games [szkockie gry]... 31 zajmuje shinty w życiu [szkockich] takich jak te uformowane w Filadelfii emigrantów. Odwiedziny na stronie (1974), Savannah w stanie Georgia GAA, pozwalają zapoznać się nie (1750), w Nowym Jorku (1756), tylko z obszarami administrowany- Halifax Nova Scotia (1768), St. John mi przez ten związek, lecz również New Brunswick (1798), Albany umożliwiają poznanie dalszych klu- (1803), Buffalo (1843), ponownie bów należących do takich stowarzy- w Nowym Jorku (1847), Detroit szeń, jak Pittsburgh Celtics Gaelic (1849) i San Francisco (1866). Do Football Club, The Washington DC czasu, kiedy wydana w 1903 księga Gaels, The Paris Gaels GAA Club, opisowo-statystyczna miasta i okrę- czy też do tajwańskiej lub nawet ja- gu Kingussie (Kingussie Record) do- pońskiej sekcji GAA10. Strona główna niosła o działaniach klubu New York GAA zaliczyła ponad 99.000 odwie- Highlanders Shinty Club [Klub Shinty dzin od marca 1998 roku. Powyższe Nowojorskich Górali], tradycyjne fakty niezaprzeczalnie świadczą zwyczaje sportowe stały się częś- o ważnej roli, jaką gaelickie gry peł- cią społecznej i kulturowej struktury nią w życiu irlandzkiej diaspory. wielu społeczności emigracyjnych. Nie ma chyba potrzeby, aby podawać V. Szkockie Highland Games and tu przykład za przykładem i by ilu- Gatherings jako północnoamery- strować to, iż już w momencie, gdy kańska forma kultury szkockiej pod koniec XIX wieku zostało ufor- Szczególną cechą tego swoistego mowane North American Caledonian internacjonalizmu jest rozwój szko- Association [Północnoamerykańskie ckich Highland Games oraz rola, jaką Stowarzyszenie Kaledońskie], szko- odgrywają w północnoamerykańskiej ckie Highland Games wraz z innymi kulturze emigracyjnej. Niemożliwe pradawnymi tradycjami sportowymi jest oddzielenie rozwoju rozgrywa- stały się centralnymi punktami emi- nych za granicą Highland Games granckich zjazdów. od różnorodnych warunków, które Szkockie korzenie tychże społecz- w przeszłości wywoływały wzrost ności zdają się być nad wyraz istot- [szkockiej] emigracji. Wyłaniały ne, lecz co tak naprawdę jest świę- się wówczas liczne szkockie spo- towane podczas Highland Games łeczności kultywujące, aczkolwiek w Glengarry, czy w toku innych w odmiennej formie, szkockie zwy- podobnych festiwali, takich jak te czaje - wliczając w to zanotowane w Glasgow Kentucky? Zaginiona w rejestrze szkockich stowarzyszeń przeszłość, romantyczna historia, z roku 1903 narodowe gry sportowe. rozproszona diaspora szkocka, au- Highland Games zostały włączone do tentyczne, wolne od anglicyzacji działalności szkockich społeczności, Highland Games, pradawna tradycja
  • 32. 32 Grant Jarvie sportowa, która rozkwitła w auten- VI. Szkockie konkursy tradycyj- tycznej kulturze gaelickiej? Nie są- nych tańców i gier sprawnościo- dzę. Z pewnością Glengarry Highland wych oraz dawne sporty jako kapi- Games, podobnie jak dudziarze, tan- tał edukacyjny i kulturowy cerze, miotacze oraz współzawod- Tradycyjne gry i sporty mogą być nictwo w rzucaniu ciężarów, dają również postrzegane jako formy ka- powody, by poczuć w jakiś sposób pitału edukacyjnego i kulturowego. związki z częścią szkocko-góralskiej Język i słownictwo tradycyjnych gier kultury, która sama w sobie jest pra- i sportów są tak szeroko rozumiane, wie niemożliwa do zdefiniowania. iż wielu komentatorów posługuje A może to wszystko nie ma w ogó- się ich metaforyką, ażeby przebić le nic wspólnego ze Szkocją i jest się przez zawiłości innych dziedzin. po prostu świętowaniem odmienne- Firmy reklamujące whisky regularnie go poczucia społecznego, którego wychwalają zalety swojego produktu esencja nie ma nic wspólnego z kul- nawiązując do starodawnej odmiany turą emigrantów i której zwyczaje, gry podobnej do hokeja na trawie, a także tradycje, wolne są od poczu- shinty. Slogan Zaangażowanie, umie- cia nostalgicznej dumy? Czy poczu- jętność i wytrzymałość – to cechy, któ- cie tożsamości z Glengarry jest inne re doceniamy [Commitment, skill and w XXI wieku niż było w XIX stule- endurance-qualities we appreciate] ciu? A może chodzi o sposób świę- stał się symbolem, lub też piętnem, towania, który zawdzięcza tyle i tak które tak długo cementowało zwią- wielu doświadczeniom, które two- zek między shinty a Glenmorangie rzą hrabstwo Glengarry i Highland - sławnym gatunkiem szkockiej whi- Games w tejże miejscowości taki- sky. Doroczna księga shinty regular- mi, jakimi one są dziś, czyli coś, co nie potwierdza, że zarówno gaelicki wogóle nie jest szkockie sport, shinty, jak i ulubiona w Szkocji l u b n a we t ni e j e s t z w i ą z a- whisky słodowa, Glenmorangie, sta- n e z H i g h l a n d e m 11. Być może nowią uosobienie powyższych przy- wreszcie chodzi o to, by celebrować miotów 13. to, iż się jest północnoamerykańskim Ponadto, zarówno shinty, jak szkockim góralem [a North American i irlandzka odmiana hokeja na trawie Scottish Highlander] lub po prostu - hurling, pomagają też rozpalać arty- Szkotem12. Rozróżnienie tych dwóch styczną wyobraźnię, gdyż artyści uży- kontekstów jest niezwykle istotne. wają tych sportów do przedstawiania różnych aspektów kondycji ludzkiej. Dramatopisarze, malarze, poeci, fo- tografowie, tacy jak Sorley MacLean, Neil Gunn, Gordon Gillespie, Flann
  • 33. Highland Games [szkockie gry]... 33 O’Brien oraz Art O’Maolfabhal ko- Komentując jedno szczególne wy- rzystali ze sportów celtyckich ce- darzenie, Gunn wspomina sytuację, lem zgłębienia zależności między- w której [przed publiczność] zostali ludzkich, a nawet kwestii wolności. wywołani tancerze wspólnie z nagro- Każdy, kto zetknął się ze wspaniałym dzonym dudziarzem, który zgarnął zbiorem pierwszorzędnych tekstów tego dnia wszystkie możliwe nagrody znajdujących się w książce Not an pieniężne, ale stawił się nie w trady- Orchid [Byle nie orchidea] 14, nie cyjnym stroju szkockiego Highlandu, będzie miał wątpliwości co do histo- lecz w niebieskim garniturze i w me- rycznego i kulturalnego znaczenia loniku. Sędzia, najwyraźniej zasko- shinty i hurlingu wśród tak dawnych, czony, wezwał do siebie dudziarza jak i współczesnych społeczności i poprosił go o wyjaśnienie znaczenia celtyckich. tego melonika. Ignorując znaczenie To samo można odnieść do szko- tradycji błękitnej wstęgi dla najlep- ckich konkursów tradycyjnych tań- szego dudziarza, który ma zaszczyt ców i gier sprawnościowych, jeśli grać dla tancerzy podczas ich ostat- weźmie się pod uwagę miejsce, jakie niej konkurencji, dudziarz wyjaśnił, te wydarzenia zajmują w szkockim iż chciał złapać wcześniejszy pociąg piśmiennictwie i kulturze literackiej. i dlatego też pozbył się pożyczonego Przykładowo, podczas lat 30. i 40. kiltu [spódniczki szkockiej], aby móc XIX wieku, pisarz, nowelista i szkocki się jak najwcześniej odjechać 17. nacjonalista Neil Gunn (1891-1973) Z jednej strony humorystyczne nieustannie starał się zgłębić zwią- potraktowanie tego incydentu może zek między symbolizmem, tradycją, wydawać się nieistotne, jednak z dru- nacjonalizmem i kulturą15. Uwadze giej strony, kwestia poruszona przez Gunna nie umknęło znaczenie sportu autora jest sama w sobie poważna, w zmieniającym się stylu życia, stąd gdyż komentarz Gunna dotyczył tak pisarz ten kwestionował nie tylko po- naprawdę upadku szkockiego sty- jęcie wyżynnych regionów północnej lu życia lat 30. XX w. i wtargnięcia Szkocji jako sportowego placu zabaw kultury coraz bardziej miejskiej, sko- dla bogatych, w szczególności nowo- mercjalizowanej i czasami zanglizo- bogackich z południa, ale również wanej, która w dużej mierze nie zwa- komercjalizację szkockich Highland żała na celtycką tradycję i zwyczaje Games oraz popisy profesjonalnych miejscowej ludności. To, co zdaje się atletów, podróżujących z wioski do jasno wynikać z opisów Gunna doty- wioski i otrzymujących składkowe czących tradycji, łącznie z tradycjami wynagrodzenia pieniężne od miej- sportowymi i [szkockim] nacjonali- scowych robotników i ich przełożo- zmem, to pogląd, iż były one nieroze- nych 16. rwalnie połączone, a żywotność czy
  • 34. 34 Grant Jarvie upadek jednego z tych elementów sowym. stanowiły o żywotności i upadku dru- giego 18. Uwagi końcowe. W obronie kapitału W szczególnym kontekście cza- społecznego oraz tradycyjnych gier su i miejsca musimy postrzegać i sportów udział literatury. Powyższy przykład Szkockie konkursy tradycyjnych pozwolił pokazać, iż szkockie tańców i gier sprawnościowych, konkursy tradycyjnych tańców i gier którymi tak gardzono w XVIII sprawnościowych, takich jak shinty, wieku ze względu na ich powiązanie maja swój wkład w szkocką kulturę z kulturą gaelicką, stały się obecnie literacką i mogą być postrzegane w znacznym stopniu cenną wartością jako kapitał edukacyjny i kulturowy. poszczególnych miast, zabiegających Nie należy lekceważyć kulturowego o to, aby już na początku XXI wieku, i społecznego znaczenia tradycyjnych stać się europejską stolicą kultury. gier i sportów, ponieważ grupy To fascynujące, a czasem trochę społeczne i pojedyncze jednostki dezorientujące zjawisko, gdy coś uczą się więcej, gdy mogą czerpać dawno zarzuconego wyłania się z zasobów kulturowych będących z zapomnienia, zyskując świeżą, silną w posiadaniu ludzi żyjących wokół popularność w teraźniejszości lub, nich. Uczą się bezpośrednio od gdy coś, jak tradycyjne gry i sporty, siebie, ale uczą się także ufać, iż odsunięte na dalszy plan od głównego porządek społeczny wciąż trwa na finansowania w Zjednoczonym tyle, by zapewnić wzajemną naukę Królestwie, nagle staje się czymś i wymianę doświadczeń, czerpanie ważnym pod względem kapitału kul- wiedzy z wielu źródeł, włączając turowego. Co ważniejsze, może to w to oczywiście tradycyjne gry służyć przykładem dla innych kra- i sporty. To [Ta wymiana] niesie jów Europy, przykładem mówiącym, korzyści jednocześnie kulturalne że składowe starego świata są wciąż i społeczne. Wkład, jaki tradycyjne obecne w świecie nowym, i że co szkockie Highland Gatherings and klasyczne, starodawne i tradycyjne Games oraz inne starodawne sporty, nigdy nie staje się martwe, ale po jak shinty, wniosły do innych form prostu szczątkowe. W takim samym kulturowych, takich jak sztuka, znaczeniu szczątkowe kultury sportu, poezja i literatura, wskazuje, że były choć mogą nigdy nie dominować one wykorzystywane jako medium w tym stale komercjalizującym się, informujące o ludzkiej kondycji globalnym i umiędzynarodowionym i porządku społecznym, który eg- świecie sportu, są zawsze obecne zystuje w danym społeczeństwie i mają wiele do powiedzenia nie tyl- w każdym danym momencie cza- ko o współczesnej rzeczywistości
  • 35. Highland Games [szkockie gry]... 35 sportowej, ale także o drodze, jaką patterns of consumption], wpływając pokonujemy, kim jesteśmy i dokąd tym samym na lokalną tożsamość zmierzamy. sportową i gusty społeczne. Wygląda na to, iż w rzekomej W gruncie rzeczy to, co tradycyjne erze globalnego sportu kilka, bądź i czasami międzynarodowe, stanowi wszystkie spośród następujących naturalną obronę przed tym, co glo- argumentów są równie ważne na balne lub wynika z wszechobecnej początku XXI wieku. Wydaje się, amerykanizacji życia, albo stanowi że tradycyjne gry i sporty mogą: (a) obronę przed innymi dominującymi poprzez swoją zrzeszeniową naturę kulturowymi i ekonomicznymi siłami pomóc w tworzeniu i odnawianiu się naszych czasów. kapitału społecznego; (b) przyczynić Na zakończenie chciałbym się do poczucia obywatelskiej dumy, podkreślić trzy punkty. Po pierwsze, dumy lokalnej a także patriotyzmu; słusznie czy niesłusznie, próbowałem (c) grać istotną rolę w regeneracji zasugerować, iż tradycyjne gry i podtrzymywaniu [struktury] danej i sporty z wielu względów mogą społeczności; (d) w niektórych przy- zapewnić alternatywę w stosunku padkach, przyczyniać się do [rozwoju] do tak szybko zaakceptowanego fizycznej infrastruktury społeczności, pojęcia globalnego sportu, albo, co zapewniać ludziom cele społeczne ważniejsze, wartości związanych do osiągania i w konsekwencji z globalnym sportem. Wiele spośród wpływać na postrzeganie i poczucie tradycyjnych konkursów szkoc- lokalności, a nawet narodowości i kul- kich tańców i gier sprawnościowych tury; (e) pokazać, iż często wartości posiada korzenie w XIX-wiecznym społeczne, związane z tradycyjny- pojęciu przyjaznego społeczeństwa mi grami i sportami w dzisiejszych [friendly socjety], które służyło for- czasach są coraz ważniejsze, biorąc mami opieki społecznej dla miejs- pod uwagę przypuszczalny upadek cowych zbiorowości i pojedyn- społeczności obywatelskiej oraz czych osób w trudnych czasach czy kapitału społecznego; (f) zapewnić chwilach ubóstwa. Czasami warto silne poczucie zbiorowej tożsamości, pomyśleć o tych wartościach w rze- ale również tworzyć jej różnorodność; komo globalnym świecie, który pro- (g) nie mogą same w sobie utrzymać muje ideologiczne pojęcie wolno- tętniących życiem wspólnot, mogą rynkowej formy globalnego sportu, się jednak się do tego przyczyniać; czego konsekwencjami wydaje się a na koniec: (h) mogą oferować być obywatelskie wycofanie się [ze wkład w międzynarodowe rynki społecznej aktywności], liberalny sportowe oraz modele konsumpcyjne indywidualizm oraz brak zaufania, [international storting markets and nie tylko do formy rządów lecz
  • 36. 36 Grant Jarvie i formy samego życia. Można odnawiać i cementować stosunki założyć, iż pojęcie globalnego sportu, społeczne i kulturowe. Również a w rzeczy samej i globalizacji, zawiera tradycyjne gry i sporty w pozostałych w pewnym stopniu błędy, natomiast częściach Europy, jeśli w jakimkol- pojęcie międzynarodowości może wiek stopniu przypominają szkockie stanowić bardziej właściwy termin Highland Gatherings and Games opisujący rzeczywistość. Jednakże lub inne pradawne szkockie sporty, odnosząc się szczególnie do trady- to stanowią one część społecznego cyjnych gier i sportów jako formy spoiwa, które utrzymuje zwartość i płaszczyzny porozumienia między społeczeństwa. Gdy ekonomiczna globalnym sportem wolnorynkowym zdolność życia w poszczególnych re- oraz sportem sponsorowanym przez gionach, czy też w społecznościach państwo, przynajmniej w Szkocji, “a”, “b”, lub “c” jest zagrożona, gdzie finansowanie tradycyjnych być może nierealnym jest ocze- sportów jest znikome, wydawałoby kiwanie, by sporty dostarczały się, że jedną z silniejszych form ich znaczeń większych niż symboliczne. obrony byłby fakt, iż tego rodzaju Oczywiście, że istnieją ograniczenia działalność pomaga w podtrzymywa- tego, co tradycyjne gry i sporty są niu form społecznego i kulturowego w stanie z siebie dać, aby przyczynić kapitału, który jest czymś więcej się do odnowy, przetrwania niż formą edukacji. Odnosi się on i stabilności społeczeństwa. Niemniej do sieci grup społecznych [network jednak, rola tradycyjnych gier of social groups] i relacji, które i sportów w cementowaniu nowych, sprzyjają współpracy i dobrobytowi jak i dawnych związków społecznych społeczeństwa [community well- nie powinna być lekceważona. being]. Obejmuje ona zbiorowości Na koniec, w ciągle zmieniającym oraz inne grupy społeczne, się, zindywidualizowanym i bardziej wykazujące pewien poziom zau- opartym na poczuciu rodzimości fania, podejmujące się wzajem- świecie [home based world], trady- nych zobowiązań. Tradycyjne cyjne obyczaje oraz formy pracy, konkursy szkockich tańców i gier które często utrzymywały posz- sprawnościowych czynią to od stu- czególne społeczności razem, są leci. coraz częściej zagrożone. Z tego po- Po drugie, przetrwanie społe- wodu rola tradycyjnych gier i sportów czności często wymaga zbiorowego w dzisiejszych społeczeństwach staje poczucia tożsamości i publicznego się coraz ważniejsza. Różne eu- ducha, co z kolei wymaga zachow- ropejskie środowiska, uczestniczące ania innych rodzajów organizacji w kolokwiach i seminariach, ta- i stowarzyszeń, które pomagają kich jak niniejsze, są po części
  • 37. Highland Games [szkockie gry]... 37 świadectwem tego, iż tradycyjne gry Przypisy i sporty nie stanowią jedynie kultury. Są też one instrumentem społecznego 1 Referat wygłoszony podczas kon- i kulturowego włączenia [social and ferencji Europejskiego Stowarzy- cultural inclusion], które zbliża do szenia Gier i Sportów Tradycyjnych siebie ludzi i kultury, gdy występują (FALSAB) pt. Recontres Interna- odpowiednie ku temu warunki. tionales de Nantes. Jeux Tradionels Są, podobnie jak nieprzemijający, 2002 (Międzynarodowe Spotkania tkwiący głęboko społeczny aspekt w Nantes. Gry Tradycyjne ���� ����). Highland Games, świadectwem Tłumaczenie polskie za osobistą zgo- roli, jaką tradycyjne gry i sporty są dą Autora wydaną dla Muzeum Za- w stanie odgrywać przy tworzeniu bawek i Zabawy w Kielcach. Opusz- społecznego i kulturowego kapitału czono garść podziękowań pod adre- we współczesnych społecznościach sem organizatorów konferencji oraz międzynarodowych. uwag wstępnych profesora G. Jarvie, odnoszących się do poprzednich kon- Tłum. z oryginału angielskiego: ferencji, których przebieg jest Czy- Magdalena Socha telnikowi polskiemu nieznany, i które Wojciech Lipoński nie byłyby w pełni zrozumiałe. 2 G. Jarvie, Highland Games: The Making of the Myth, Edinburgh 1991. 3 G. Jarvie, ed., Sport in the Making of Celtic Cultures, London 1999. 4 Szkocka gra ludowa podobna do ho- keja na trawie, przyp. tłum. MS. 5 P. McGovern, Globalization or In- ternationalization? Footballers in the English League, “Sociology”, vol. 36, 1, s. 28. 6 Bitwa, w której Szkoci pod przy- wództwem Roberta Bruce’a pokonali angielską armię Edwarda II i zdobyli zamek w Stirling – przyp. tłum. MS. 7 Highland Games Association of We- stern Australia. 8 Hurling – irlandzko-celtycka gra na- rodowa polegająca na przenoszeniu piłki za pomocą drewnianych pałek
  • 38. 38 Grant Jarvie zakończonych wklęsłością na piłkę. Press, London 1999. 9 Camanachd – gaelicko-irlandzka na- Palm Ch., Traditional Sport in zwa hurlingu – przyp. tłum. MS. Industrial Countries, “Journal of 10 Taiwan GAA Site; Japan GAA Comparative Physical Education and Site. Sport” 1997, XIX (2), ss. 72-78. 11 Podkreślenie Granta Jarvie. Renson R., The Reinvention of 12 G. Jarvie, Sport, the Émigré and Tradition in Sports and Games, the Dance Called America, “Journal “Journal of Comparative Physical of Sport History” 2000, vol. 31, 1, Education and Sport” 1997, XIX (2), s. 28-42. ss. 46-54. 13 Shinty Yearbook 1995-96, s. 70. Salter M., Traditional Leisure Time 14 H. D. MacLennan, Not an Orchid, Activities in Developing Societies, Inverness 1995. “Journal of Comparative Physical 15 N. Gunn, Neil Gunn’s Country, Education and Sport” 1997, XIX (2), Edinburgh 1991. ss. 65-71. 16 N. Gunn, Highland Games, “Scots Seaton-Gordon H., Hebridean Magazine” 1931, XV (6), s. 412-416. Memories, New Wilson Glasgow 17 Ibidem, s. 413. Publishing, 1923. 18 Ibidem. Bibliografia Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Traditionales en Europe, FALSAB, Morlaix, 1999. Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Populaires: Eclipse ET Renaissance, FALSAB, Morlaix 1998. Eichberg H., A Revolution of Body Culture w: Barreau J., Jaouen J., Les Jeux Populaires: Eclipse ET Renaissance, FALSAB, and Morlaix, 1998, ss. 191-213. Hague E., Mercer J., Geographical Memory and Urban Identity in Scotland, “Geography” 1998, 83 (2), ss. 105-116. Jarvie G., red., Sport in the Making of Celtic Cultures, Leicester University
  • 39. 39 Grant Jarvie Highland Games, Ancient Sporting Traditions and Social Capital in Modern International Communities The paper draws upon the his- 3) The contemporary social, cul- tory and contemporary significance tural and economic significance of of the Scottish Highland Games and Highland Games and ancient sport- Gatherings in order to explain the ing traditions, and finally: 4) A cri- relevance of ancient sporting tra- tique of global sport which involves ditions within to-days world. The a defense of the value of ancient sport- article is divided into four themes: ing traditions for the development of 1) A discussion of global sport and social capital. The article concludes the place of sport in the process of with a suggestion that the local, tra- globalization including a distinction ditional and at times international between process of globalization and character of traditional games should internationalization as well as inter- be the natural defense against the pretation of changes in sport as phe- cultural and economic forces of both nomena belonging rather to the latter globalization and Americanization category; �) A history of the Scottish in today’s world. Highland Games and Gatherings;
  • 40.
  • 41. Przyszłość dziedzictwa i rodowodu zabawy Pierre Parlebas Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytet Sorbona – Paryż K luczowe zagadnienia: gry dziecięce; uniwersalizm kultu- rowy; etnomotoryczność [ethnomo- w Rzymie, Memfis, Atenach i Persepolis. Do identyczności gier w przestrzeni dołącza się ich identycz- tricité]; pochodzenie gier, szerzenie ność w czasie, co składa się na ich się gier; gry tradycyjne. podwójną tożsamość, z jednej strony synchroniczną, z drugiej diachronicz- Przed dwoma wiekami, w 1807 ną, innymi słowy tożsamość uniwer- roku, we wstępie do Dictionnaire salną. des jeux de l’enfance et de la jeunes- Owa idea pojawia się w pracach se chez tous les peuples [Słownika wielu autorów. Bardziej współcześ- Gier Dziecięcych i Młodzieżowych nie na przykład, bo w 1964 roku, pani Wszystkich Narodów] jego słyn- Rabeq-Maillard, kurator Muzeum ny autor Jean Adry zapewniał, że Historii i Edukacji w Paryżu, po- gry dziecięce, a przede wszyst- wszechnie ogłosiła uniwersalność kim gry ludzkie, są takie same kulturową. Przywołując pracę wspo- w Paryżu, Londynie, Petersburgu, mnianego Jeana Adry’ego [Rabeq- Kairze, Konstantynopolu, Esfahanie Maillard] zauważa, iż zarówno i Pekinie 1. Jest to stwierdzenie wy- w Szanghaju jak i w Paryżu dzieci jątkowe: gry są identyczne na całej bawią się w chowanego czy kotka planecie. Autor dodaje: tym bardziej i myszkę. Fakt ten powinien uzmy- zdumiewa, że owe gry są dokładnie słowić ludziom bezzasadność granic takie same jak te, które cieszyły dzieci i jednocześnie pokazać, że na całym na ulicach Cuzco w czasach Inków, świecie istnieją głęboko zakorzenio- w Bagdadzie, w epoce Kalifatu, ne tendencje kulturowe wspólne dla
  • 42. 42 Pierre Parlebas wszystkich ludzi. Do jakiego zatem buzkashi są tak różne jak miejsca ich stopnia powinniśmy uznać uniwer- pochodzenia oraz struktura ich ge- salność gier i zabaw ludzkich? Czy netycznego dziedzictwa. Wszystko naprawdę dzieci bawią się tak samo to zmusza nas, by dostrzec coś, co w Chile, Mali, Chinach i Holandii? można określić etnologią ruchu mo- Co sądzą antropolodzy o tym uniwer- torycznego, i co ogólnie można by salnym pojęciu? określić mianem etnomotoryczności Marcel Mauss w swoim nowa- [fr. ethnomotricité]. Przez etnomo- torskim tekście z 1934 roku głosił, toryczność rozumieć należy naturę że każde społeczeństwo ma swoje i zakres ruchu motorycznego, powią- własne obyczaje 2. To, co określa jako zanego ze środowiskiem kulturalnym techniki cielesne [body techniques] i społecznym, w którym się rozwi- odpowiada jego zdaniem nie natu- nął. ralnym, lecz nabytym zachowaniom Zabawa fizyczna nie wydaje się i symbolicznym kreacjom [symbolic być jedynie powszechnym i frywol- creations], które tworzą nawyki [ha- nym zachowaniem. Czerpie przecież bits], ściśle powiązane z normami swoje korzenie z tożsamości kulturo- i wartościami danego społeczeństwa. wej każdej wspólnoty, która powołuje Zgodnie z rozważaniami Maussa, do życia oryginalne scenariusze gier nawyki powstają na drodze serii indy- związane z jej stylem życia, wierze- widualnych aktywności rodzących się niami i pasjami. nie tylko z inicjatywy jednostki, lecz Jej źródło zatem zdaje się być także pod wpływem wychowania i (od- zrozumiałe: gry są zróżnicowanymi działywania) społeczności, w której zwierciadłami społeczeństw, z któ- ona żyje, jak również roli, którą w tej rych biorą swój początek. Jeśli więc społeczności pełni 3. Chodzenie, ma- gry są odbiciami społeczności, z któ- szerowanie, kopanie czy zabawa nie rych pochodzą i zasadniczo różnią są spontanicznymi, lecz wyuczonymi się między sobą, to w jaki sposób są umiejętnościami motorycznymi, któ- do siebie podobne i w jaki sposób re różnią się między społeczeństwa- nabierają uniwersalnego charakteru? mi, a nawet między poszczególnymi Jak można wytłumaczyć takie po- klasami społecznymi. dobieństwa? Gry często są uważane Grupy społeczne i ludzie w ogó- za dziedzictwo przekazywane przez le wyróżniają się za pośrednictwem wiele pokoleń. Czy pozostają takie gier tak samo jak za pomocą języka: same w trakcie ich przekazywania? szkocki rzut kłodą [tossing the ca- Jeśli w odległych częściach świata ber], amerykański baseball, angielski pojawia się ta sama gra, czy dzieje krykiet, baskijska pelota, afrykańskie się to wskutek dyfuzji penetrującej wyścigi łodzi-dłubanek czy afgańskie ze szczególną siłą, czy może jest to