Wystawa plenerowa przygotowana w ramach XVI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2014).

1. PROGRAM
OBCHODÓW
PierwszaWojna.info
Organizator: Gospodarz:
Oddział PTTK
w Gorlicach
Urząd Miejski
w Gorlicach
Starostwo Powiatowe
w Gorlicach
Współorganizator: Partnerzy: Patroni medialni:
Stowarzyszenie Przemysłu
Naftowego przy Skansenie
„Magdalena”
Stowarzyszenie
Historyczne „Bitwa pod
Gorlicami 1915”
Leżąca w sąsiedztwie Gor-
lic, malowniczo położona
nad Sękówką niewielka
miejscowość Siary zyskała
na znaczeniu na początku
XX wieku, kiedy tutejszy
dwór wraz z otaczają-
cym go parkiem i zabu-
dowaniami gospodarczy-
mi zakupił Władysław
Długosz. Na przełomie
XIX i XX wieku dorobił się
fortuny w przemyśle naf-
towym, jednocześnie stał
się jedną z ważniejszych
figur politycznych w Ga-
licji. Przed I wojną świa-
tową Długosz zajmował
stanowisko ministra dla
Galicji przy rządzie au-
striackim, a po wyzwole-
niu stał się członkiem Pol-
skiej Komisji Likwidacyj-
nej, która przejęła władzę
z rąk austriackich w Kra-
kowie 31 października
1918 roku, później sena-
torem. Około 1898 roku
Długosz odkupił majątek
od swojego teścia, Wła-
dysława Dembowskiego,
i przeprowadził gruntow-
ną przebudowę założenia,
które uzyskało wówczas
reprezentacyjny charak-
ter. Autorem neobaroko-
wej sylwety pałacu był
prawdopodobnie lwowski
architekt Władysław Ha-
licki, choć niektóre źródła
wskazują na Ferdynanda
Fellnera z wiedeńskiego
atelier architektonicznego
Fellner & Helmer. Żadne
ze źródeł nie podaje jed-
noznacznego autorstwa.
Pałac swoją bryłą przypo-
mina jednakże brzeską re-
zydencję Goetzów-
-Okocimskich będącą pro-
jektem tego biura.
Twórcą siarskiego zało-
żenia parkowego, według
przekazów ustnych ro-
dziny Długoszów, został
Arnold Röhring, projek-
tant Parku Stryjskiego
we Lwowie, uznawanego
za jeden z najpiękniej-
szych parków publicz-
nych Europy. Dekoracje
architektoniczne i rzeź-
biarskie w ogrodzie par-
kowym w Siarach zdają
się także nawiązywać do
baroku.
I wojna światowa nie omi-
nęła Siar – pałac ucierpiał,
jednak już w 1916 roku,
po przesunięciu się frontu
na wschód, naprawiono
zniszczenia i dobudowa-
no południowe skrzydło,
gdzie umieszczono apar-
tament Długosza. W 1928
roku budynek spłonął, od-
budowano go w niezmie-
nionym kształcie. Mają-
tek pozostawał własno-
ścią rodziny Długoszów
do 1945 roku, choć już
podczas II wojny świato-
wej został przejęty przez
Niemców, mieścił się tu
między innymi szpital.
W latach powojennych
założenie niszczało. Póź-
niej na długie lata przejęła
je Stadnina Koni Skarbu
Państwa (1950–1994).
Obecnym właścicielem
pałacu jest Edward Brzo-
stowski.
Joanna Nowostawska-Gyalókay
Fotografia lotnicza założenia pałacowo-
-parkowego w Siarach od strony
zachodniej, 1930, z arch. A. Zachariasz
Władysław Długosz, z arch. Muzeum
Regionalnego PTTK w Gorlicach
Uroczystość otwarcia domu ludowego
w Siarach. Rodzina Długoszów pośrodku
(Kamila i Władysław z dziećmi: Tadeuszem,
Janem i Marią), z arch. Muzeum
Regionalnego PTTK w Gorlicach
Fragment pergoli i fontanna z basenem, z arch.
Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach
Odbudowa pałacu po zniszczeniach
wojennych, na rusztowaniu rodzina
Długoszów z żołnierzami armii austro-
-węgierskiej, ok. 1916, z arch. Muzeum
Regionalnego PTTK w Gorlicach
Pałac Długoszów w Siarach
Obiekt prezentowany w ramach XVI Małopolskich
Dni Dziedzictwa Kulturowego.
Wielki wybuch 1914–1918
dnidziedzictwa.pl

2. PROGRAM
OBCHODÓW
PierwszaWojna.info
Organizator: Gospodarz:
Oddział PTTK
w Gorlicach
Urząd Miejski
w Gorlicach
Starostwo Powiatowe
w Gorlicach
Współorganizator: Partnerzy: Patroni medialni:
Stowarzyszenie Przemysłu
Naftowego przy Skansenie
„Magdalena”
Stowarzyszenie
Historyczne „Bitwa pod
Gorlicami 1915”
28 lipca 1914 roku wy-
buchła I wojna światowa.
Pierwszy rok jej trwania
w Galicji Zachodniej zazna-
czył się jako nieprzerwa-
ne pasmo walk pomiędzy
armiami rosyjską i austro-
­-węgierską. W listopadzie
1914 roku front zbliżył się
pod sam Kraków, Rosjanie
zajęli okolice Wieliczki, to-
czyły się boje na linii Boch-
nia–Tarnów, w okolicach
Limanowej, Nowego Sącza,
Tuchowa. W maju 1915
roku prowadzona dotąd
wojna pozycyjna została
przełamana przez armię au-
striacką zaplanowanym, de-
cydującym atakiem w okoli-
cach Gorlic. Zaciekłe walki
przyniosły setki tysięcy
ofiar. Kiedy front prze-
sunął się dalej na wschód
w czerwcu 1915 roku,
w Wiedniu zapadła decy-
zja o konieczności budowy
cmentarzy dla pośpiesznie
chowanych poległych. 3 li-
stopada 1915 roku powo-
łano IX Wydział Grobów
Wojennych (Kriegsgräber­
abteilung). Obejmował on
wszystkie miejsca walk ar-
mii austro-węgierskiej od
Serbii poprzez Dolomity
włoskie i tereny nad rzeką
Piawą, Wołyń, po Karpaty
Wschodnie. Galicję podzie-
lono na trzy strefy, jedną
z nich stał się krakowski
Oddział Grobów Wojen-
nych. Ten z kolei podzie-
lono na dziesięć okręgów
cmentarnych.
Zadaniem wydziału i po-
szczególnych oddziałów
było pochowanie poległych
oraz uczczenie ich pamię-
ci poprzez budowę całych
kompleksów cmentarnych,
na których wszyscy – bez
względu na przynależność
do armii – mieli być trak-
towani jako bohaterowie.
Był to ewenement w dzie-
jach ludzkości, choć po
raz pierwszy z podobnym
traktowaniem poległych
żołnierzy można się chyba
IV. 1915. Na odcinku gorlickim znaleziono przy
naprawie trawerzy rowu strzeleckiego – grób żołnierzy
rosyjskich, za: Album zdjęć fotograficznych 100 pp. Ziemi
Cieszyńskiej przekazany Gorlicom przez Gen. Franciszka
Latinika w 25-tą rocznicę „Bitwy pod Gorlicami” 2.V.1915,
z arch. Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach
Plac zakładu robót drzewnych Wydziału Grobów
Wojennych w Ołomuńcu, za: R. Broch, H. Hauptmann,
Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny
światowej 1914–1915, Tarnów 1993
Cmentarz nr 60 na Magurze Małastowskiej
projektu D. Jurkovi a, za: R. Broch, H. Hauptmann,
Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny
światowej 1914–1915, Tarnów 1993
Dušan Jurkovi , za: A. Partridge,
Otwórzcie bramy pamięci.
Cmentarze wojenne z lat 1914–
–1918 w Małopolsce, Kraków 2005
Cmentarz nr 60 na Magurze Małastowskiej,
lata 30. XX w., z arch. NAC
Cmentarz wojskowy nr 60
na Przełęczy Małastowskiej
Obiekt prezentowany w ramach XVI Małopolskich
Dni Dziedzictwa Kulturowego.
Wielki wybuch 1914–1918
Centralne miejsce na cmen-
tarzu zajmuje drewniana
budowla w kształcie ka-
plicy. Jej ściany pokrywa
gont, szczyt wieńczy apli-
kacja w kształcie połączo-
nych z sobą krzyży. Po-
środku budowli widnieje
malowana płaskorzeźba
Madonny z Dzieciątkiem.
Choć wiele źródeł histo-
rycznych podaje, że jest to
obraz malowany na szkle
– taka informacja znajduje
się we wspomnianym dzie-
le Brocha i Hauptmanna
– ostatnie prace konserwa-
torskie rewidują ten pogląd.
Pod obrazem umieszczono
inskrypcję w języku nie-
mieckim autorstwa Hansa
Hauptmanna. Symetrycznie
rozmieszczone po obu stro-
nach głównej alejki groby
ujęte są w kamienne i be-
tonowe obramowania. Nad
nimi wznoszą się nagrob-
ki w kształcie ażurowych
krzyży. Emaliowane tablicz-
ki z nazwiskami poległych
wskazują na przynależność
było spotkać po wojnie se-
cesyjnej w Stanach Zjedno-
czonych.
Dowódcą krakowskiego
Oddziału Grobów Wojen-
nych został, wówczas kapi-
tan, Rudolf Broch, sprawny
organizator i esteta, który
umiejętnie dobierał sobie
utalentowanych współ-
pracowników spośród pro-
jektantów, architektów,
malarzy, rysowników i rzeź-
biarzy, a także inżynierów
budownictwa, fotografów,
ogrodników i rzemieślni-
ków. Organizowano kon-
kursy wewnętrzne na naj-
lepszy projekt, a także na
poszczególne elementy wy-
stroju cmentarza. Pozyski-
wano grunty pod budowę,
organizowano materiały
– kupując bądź też przyjmu-
jąc darowizny – ekshumo-
wano zwłoki, ewidencjono-
wano je, zmagano się z nie-
wielkim budżetem i szyb-
ko upływającym czasem.
W rezultacie pod nadzorem
Brocha powstały cmenta-
rze o wysokim poziomie
artystycznym, wybudowa-
ne w rekordowym tempie
dwóch lat.
Spośród ponad 300 cmenta-
rzy znajdujących się obecnie
w granicach administracyj-
nych Małopolski postanowi-
liśmy pokazać Państwu dwa,
o odmiennych wyrazach ar-
tystycznych.
Cmentarz nr 60 na Przełę-
czy Małastowskiej (I Okręg
Cmentarny – Nowy Żmi-
gród) założono w miejscu
stanowisk bojowych z maja
1915 roku, dziś miejsce to
gęsto otula las. Został on
zaprojektowany przez Du-
šana Jurkovi a, słowackie-
go architekta, absolwenta
wiedeńskiej Kunstgeverbe-
schule, powołanego do woj-
ska na początku 1915 roku,
który równocześnie spra-
wował opiekę nad całym
I Okręgiem Cmentarnym.
żołnierzy do wielu naro-
dów europejskich. Często
na krzyżach odnajdujemy
zawiązane wstążki w różno-
rodnych barwach narodo-
wych – to dowód, że wciąż
trwa pamięć o poległych.
Jurkovi przy projektowa-
niu cmentarza sięgnął po
drewno i kamień, lokalne
surowce wykorzystywa-
ne przez projektantów ar-
chitektury wernakularnej
(rodzimej), której idea zro-
dziła się w drugiej połowie
XIX wieku w Anglii i miała
wielu zwolenników także
po obu stronach Karpat.
Z tego samego źródła sztu-
ki ludowej czerpał zarówno
Stanisław Witkiewicz, jak
i czołowy węgierski archi-
tekt nurtu organicznego,
Károly Kós.
Joanna Nowostawska-Gyalókay
dnidziedzictwa.pl