Unibertsoa gaiko LH 5. mailako laburpena

1. UNIBERTSOA
Esplosio batek sortu zuen unibertsoa, Big-Bang izenekoa,
eta duela 15000urte inguru izan zan. Materia leku
guztietara eraman zuen. Izarrak ura hoztuta eta gogortuta
ziran, eta galaxia sortu zen.
GALAXIAK:Izarren eta astroen multzoak dira. Milio galaxi
daude, kiribilak, eliptikoak eta irregularrak.
IZARRAK:Esferako astroak dira, gasez osotuta, argia eta
beroa ematen dabe.
PLANETAK ETA SATELITEAK: Planetak ,ez daukie
argirik,izarren inguruan biratzen dabe eta, errotazioa eta
translazioa higidurak daukie. Planetak solidoak edo
gaseosoak dira. Sateliteak ez daukie argirik, eta izarren
inguruan biratzen dabe. Planeten sateliteak, Urano,
Neptuno, eta Jupiter dira. Sateliterik ez duten planeta
Artizarra da.
ASTRO TXIKIAK:Asteroideak; gorputz harritsuak eta
irregularrak dira, izarren inguruan dagoz eta infinito
asteroide multzo osatzen dabe.Kometak; izotzez, hautsez
eta gasez osotuta dagoz batzuk, izarren inguruan dagoz
eta hurbil igarotzen direnean, kometaren isatsa
bereizgarri bihurtzen da beroagaitik. Meteoritoak;
asteroide edo kometa zatiak dira,eta beste astroekin
txoke egiten dabe. Handiak badira, kraterrak dira, txikiak

2. badira , su hartzen dabe atmosferan sartzerakoan, eta
izar iheskor bihurtzen dira.
EGUZKI SISTEMA
EGUZKIA: ertaina, horia eta Esne-bidekoa da. Inguruan 8
planetak eta astroak daukaz biratzen.
MERKURIO: Txikia, ez du sateliterik eta eguzkiaren alboan
dago.
ARTIZARRA: ez du sateliterik, bero asko egiten dau eta
lurra bezelakoa da.
LURRA: ilargia da bere satelitea eta hirugarren planeta da.
MARTE: txikia da eta bi satélite daukaz , Fobos eta
Deimos.
JUPITER: planeta handia da eta 63 satelite daukaz.
SATURNO: hautsez, asteroides eta gases da, eraztunak
daukaz eta 40 satelite.
URANO: izotzes, arrokak eta eraztunak daukaz , 30
satelite ere bai.
NEPTUNO:askenen dago eta 13 satelite daukaz.
Orbita ,planeten ibilbidea da.
Bitalde dagoz eguzki sisteman:BARNE PLANETAK
;merkurio,artizarra,lurra eta marte dira,eguzkitik urbil
dagozalako,solidoak,txikiak eta temperatura altuak

3. daukate,eta dembora gutxi behar dabe eguzkiari bira
emoteko.KAMPO PLANETAK:jupiter,saturno, urano eta
neptuno,eguzkitik urrun dagozalako,gases,txikiak eta
tmperatura baxua daukate,eta dembora asko behar dabe
eguzkiari bira emoteko.
LURRA
Gu lurra planetan gagoz eta 150milio km-tara dago.
Planeta urdina da,ur asko daualako.
Esfera bezain formakoa da,baina kamutsagoa da
poloetan.

4. ERROTAZIO HIGIDURA:ardatzaren inguruan egiten du
bira.Ardatza pixkat etzanda dago.24ordu behar dauz
mendebaldetik ekialdera biratzeko.
Lurraren erdia,eguna da eta beste aldea gaua.Hamabi
ordutan bira erdi egiten dau.
TRANSLAZIO HIGIDURAK:eguzkiaren inguruan egiten dau
bira eta bira bat emoteko 365egun eta 6ordu behar dauz.
Eguzkiaren ispiak eskualde guztietara heltzen da.Ispiak ez
dute leku guztietan bardin berotzen,horregaitik urtaroak
dagoz.Urtaro bakoitza leko desbardinetan dagoz.
UDABERRIA:emen,martxoaren 21ean hasten da.
UDA:emen,ekainaren 21ean hasten da.
UDAZKENA:emen,irailaren 21ean hasten da.
NEGUA:emen,abenduaren21ean hasten da.

5. ILARGIA
Ilargia argiturik dago,eguzkia islatzen daualako,baina ez
du argirik emoten.
28egun behar dauz errotazioa eta translazioa egiteko.
Lurretik beti alde bardina ikusten deutsagu.
Ilargia 4modutan ikusten dogu:ilberria;ilargia eguzki-argia
dagoan aldean jartzen da eta orduan ez dogu
ikusten,ilgora;ilargiaren erdia ikusten da eta D forma
dauka, ilbetea;ilargi betea ikusten dogu lurraren aurrez
aurre dagoalako,eta ilbehera;ilargi erdia ikusten dogu eta
C forma dauka.
EKLIPSEAK ETA MAREAK
Eklipsea:lurrak eta ilargiak eguzkiaren inguruan egiten
ditusten itsulia da eklipsea.Eguzki eklipsea;eguzkiaren eta
lurraren artean ilargia dago,eta ez zaigu eguzki-argirik

6. iristen.Ilargi eklipsea;ilargiaren eta eguzkiaren artean
lurra dago eta ez da eguzki-argirik iristen
ilargira.Mareak:ilargia txikiagoa bada marea baxuagoa
izango da eta itsasbehera deitsen jako,ilargia handiagoa
bada marea altuagoa izango da eta itsasgora deitsen jako.
BIZIA DUEN PLANETA
Lurra temperatura ona dago,atmosferea dauka
inguruan,ura dago eta eguzki-sisteman bizitzeko planeta
bakarra da.
LURRAREN GERUZAK:atmosferea gases osotua, biosfera
izaki bizidunez dago,ures osotuta dago hidrosfera eta
geosferea solidoa da.Geosfereak hiru geruzaz osotuta
dago:lehenengoa lurrazala da,bigarrena Mantua da eta
hirugarrena nukleoa da.